Ниэп
(гректыы ναφθα, турецкайдыы neft, персийалыы нефт; аккад тылыгар баар напатум ? умайыы, умайан к?л?б?рээ) ? умайар арыылаах уба?ас, араас углеводород холбо?уута буолар, кы?ыллы?ы-кугас ??н??х, сорох ардыгар хараты?ы, сорох ардыгар ара?асты?ы от к???э ??н??х уонна дьэ?кир да ??н??х, бэйэтэ анал сыттаах, хайа с???? боруодаларыгар тар?анар. Били??и кэм?э Аан Дойду биир ордук наадалаах сиртэн хостонор баайа буолар.
[1]
Нафтен углеводороду, циклопентан, циклогексан жана алардын гомологдору т?з?т. Ошол казылып алынган жерлер петролиттер жалпы аталышы менен бириктирилет. Петролиты кирет карата дагы к?п обширной тобу дегенди каустобиолитов ? к?й??ч? минералдар биогенного чыгарылган, алар т?м?нк?л?рд? камтыйт, ошондой эле башка кендер отундун (чым к??д?, к?р?? жана таш к?м?р, антрацит, сланецтер).
Мунайдын кендеринин басымдуу б?л?г? ч?км? породаларга арналган. Нефть обнаруживается менен бирге газообразными углеводородами карата тере?дикте жылдын ондогон метрге чейин 5-6 км. Бирок, тере?дикте ашык 4,5?5 км басымдуулук кылат газ жана газоконденсатные кысыр а?ыздар менен анча олуттуу эмес болсо сандагы ?пк?н?н фракциялардын. Максималдуу саны залежей мунай жайгашат тере?дикте 1-3 км чакан тере?дикте жана табигый выходах карата земную бети нефть преобразуется нарын густую мальту, полутвердый асфальт жана башка билим бер?? ? мисалы, битуминозные кумдар жана битум.
Уматыгы эбэтэр арыыны ылар ту?угар сыл аайы араас ньыманан ?п- харчы к?р?ллэр.
Неби переработкалаа?ын бастакы процесстара химическэй уларыйыыны сэрэйбэттэр уонна фракция?а биирдиилээн араараллар. Аан бастаан нефть- газтан, ууну уонна механическай примесстартан хостоо?у??а бастакы технологическай процесс ыытыллар ? бу процесс нефть бастакы сепарациятынан ааттанар.
Иккис процесстар соруктарынан мотуор уматыгын ахсаанын элбэтии, молекулеводородтар химическэй модификацияларын кытта сибээстээхтэр, быраабыла курдук, кинилэр формаларын ордук табыгастаахтык а?арарга табыгастаах буолууларын кытары сибээстээхтэр.
Бэйэлэрин хайысхаларынан, иккис процесстар бары ?с к?р???э араарыахха с?п:
- Дири?этэр: каталитическай крекинг, термическай крекинг, ыйан- кэрдэн, бытааран коксалаа?ын, гидрокрекинг, битуму о?орон та?аарыы уо. д. А.
- Тупсарар: рифминг, гидроочистка, изомеризация уо. Д. А.
- Атыттар: арыыны, МТБ- ны, алкилированиены, даматическай углеводородтары о?орон та?аарыы процесстара уо. Д. А.
Нефть сыаната атын да табаар сыанатыгар тэ?нээтэххэ, ирдэбил уонна этиилэр бы?аарыллаллар. Этии киирдэ?инэ, сыана ?рд?? илигинэ, ирдэбил этиигэ тэ?нэспэт кэмигэр диэри улаатар
[2]
.
Нефтэн уратыта, ол эрээри, кылгас болдьохтоох кэм?э ирдэбил кыра: сыана ?рдээ?инэ кыра. Онон ньиэп этиитэ да намы?ах охтуута сыана ?рдээ?инигэр тириэрдэр.
Орто Ботуобуйа?а (5-10 сыл) уонна у?ун болдьохтоох (уон сыл) ирдэбил, ол гынан баран, массыына ахсаанын элбэтии суотугар тохтоло суох улаатар. Хас да т?г?л кэтээн к?р??нэн, аан дойду нефть сыаната доллары инфляцияны ?рэйэр уонна бу АХШ ? аан дойдуга саамай улахан ту?анааччы буоларын кытта сибээстээх. Ол гынан баран, ити ?тт?ттэн чуолкай т?р?т? билбэппит. Эбиитин соторутаа?ыта Кытай уонна Индия аан дойду б?д?? потребительстволарын ахсааннарыгар сы?ыаннаан киирдэ.
ХХ ?йэ?э нефть хостонор баайдаах сирдэри ба?ылаа?ыны, неби хостоо?уну кыччатар кыахтаахпыт. Ол эрээри, XXI ?йэ?э нефть баайдаах сирдэр б?тэн эрэллэр, онон нефть уонна кини этиитин кытта м?кк????, сыана ?рдээ?инэ ? нефть кризи?э буолара саба?аланар.
Ону та?ынан нефть, нефть бородуукталарын сыанатыттан айыл?а га?ыгар эмиэ улахан тутулуктаах.
Нефть сыаната эмиэ аан дойду экономикатын политическай инструменнарыттан биирдэстэрэ буолар.