Pawiak

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Pawiak
Ilustracja
Budynek oddziału m?skiego Pawiaka na pocz?tku XX wieku, widok od ul. Dzielnej
Pa?stwo

  Polska

Wojewodztwo

  mazowieckie

Miejscowo??

Warszawa

Adres

ul. Dzielna 24/26

Architekt

Henryk Marconi

Rozpocz?cie budowy

1830

Uko?czenie budowy

1835

Zniszczono

1944

Poło?enie na mapie Warszawy
Mapa konturowa Warszawy, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Pawiak”
Poło?enie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Pawiak”
Poło?enie na mapie wojewodztwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Pawiak”
52°14′47″N   20°59′26″E / 52,246389   20,990556
Multimedia w Wikimedia Commons
Kompleks wi?zienny w 1864. Na pierwszym planie budynek głowny (oddziału m?skiego), w oddali budynek Serbii , oddziału kobiecego Pawiaka
Budynek Serbii
Uczestnicy akcji odbicia wi??niow z 24 kwietnia 1906
Makieta Pawiaka w Muzeum Wi?zienia Pawiak
Egzekucja wi??niow Pawiaka na ul. Leszno w Warszawie (11 lutego 1944)
Napis wykonany przez harcerzy z organizacji ?Wawer” na tablicy ogłoszeniowej umieszczonej na ogrodzeniu ogrodu BGK przy ul. Brackiej
Artykuł w Biuletynie Informacyjnym z 10 czerwca 1943, informuj?cy o kolejnej masakrze wi??niow Pawiaka
Strona tytułowa ?Befehlsblatt des Chefs der Sicherheitspolizei und des SD” z 16 pa?dziernika 1943 wydawanego przez Głowny Urz?d Bezpiecze?stwa Rzeszy w Berlinie z nazwiskami funkcjonariuszy policji bezpiecze?stwa, ktorzy ?oddali ?ycie za Fuhrera i Rzesz?”, w?rod nich Franza Burkla , Karla Riemanna i Adolfa Wagnera z załogi Pawiaka, ktorzy zgin?li z r?k polskiego Pa?stwa Podziemnego we wrze?niu 1943
Ruiny Pawiaka w 1945, brama wjazdowa na teren oddziału m?skiego
Wysadzony w powietrze kompleks wi?zienia i otaczaj?cego go ruiny dawnego getta
Teren dawnego wi?zienia wspołcze?nie, widok od ul. Dzielnej. Widoczne drzewo-pomnik i wej?cie do Muzeum Wi?zienia Pawiak

Pawiak ? nieistniej?ce obecnie wi?zienie przy ul. Dzielnej 24/26 w Warszawie wzniesione w latach 1830?1835 według projektu Henryka Marconiego mi?dzy ulicami Dzieln?, Pawi? i Wi?zienn?.

Kompleks wi?zienia składał si? z oddziału m?skiego oraz oddziału kobiecego, nazywanego Serbi? [1] .

W latach 1939?1944 Pawiak był najwi?kszym niemieckim wi?zieniem politycznym na terytorium okupowanej Polski [2] . Według szacunkow historykow od 2 pa?dziernika 1939 do 21 sierpnia 1944 przez Pawiak przeszło ok. 100 tys. osob, z czego ok. 37 tys. zostało zamordowanych, a ok. 60 tys. wywieziono w 95 transportach do obozow koncentracyjnych, innych miejsc odosobnienia lub do pracy przymusowej [2] [3] .

Wi?zienie zostało zniszczone przez Niemcow podczas powstania warszawskiego w sierpniu 1944. Nie zostało odbudowane, a w latach 50. przez jego teren przeprowadzono alej? Juliana Marchlewskiego (obecnie aleja Jana Pawła II ).

Pocz?tki Pawiaka [ edytuj | edytuj kod ]

Kompleks wi?zienny wzniesiono w latach 1830?1835 według projektu Henryka Marconiego pomi?dzy ulicami Dzieln? , Pawi? i nieistniej?c? ulic? Wi?zienn?. Od nazwy ulicy Pawiej pochodzi jego zwyczajowa nazwa [4] . Było to pierwsze nowoczesne wi?zienie w Warszawie [5] .

Od 1863 Pawiak był wi?zieniem politycznym z oddziałami m?skim i kobiecym. W latach zaborow wi?zieni tu byli członkowie Rz?du Narodowego, powsta?cy 1863 r., tysi?ce działaczy partii robotniczych, narodowych i ludowych.

W czasie rewolucji 1905 roku Pawiak był, obok Cytadeli Warszawskiej , głownym wi?zieniem politycznym dla jej uczestnikow. Szerokim echem w całej Polsce odbiło si? wowczas brawurowe uwolnienie 24 kwietnia 1906 przez członkow Organizacji Bojowej PPS pod dowodztwem Jana Gorzechowskiego ps. ?Jur” 10 wi??niow Pawiaka zagro?onych kar? ?mierci.

W 1931, na podstawie wspomnie? pułkownika Jur-Gorzechowskiego, został zrealizowany film fabularny ? Dziesi?ciu z Pawiaka ”. 24 kwietnia 1936 Prezydent RP Ignacy Mo?cicki przyj?ł delegacj? Stowarzyszenia Byłych Wi??niow Politycznych, ktora wr?czyła mu zaproszenie na uroczyst? akademi? z okazji 30. rocznicy uprowadzenia 10 wi??niow z Pawiaka. Delegacja przedstawiła prezydentowi czterech ?yj?cych uczestnikow tego czynu: płk. Jana Jur-Gorzechowskiego, Edwarda D?browskiego , Franciszka Łagowskiego i Antoniego Koll? , ktorzy wr?czyli prezydentowi akt, na ktorego podstawie wi??niowie z Pawiaka zostali uprowadzeni [6] .

Wi?zieniem ?ledczym, zarowno kryminalnym, jak i politycznym, był Pawiak do ko?ca panowania rosyjskiego w Krolestwie.

  Zobacz te? kategori?: Wi??niowie Pawiaka (Krolestwo Kongresowe) .

Taki te? charakter Pawiak zachował w Polsce niepodległej .

Prostok?tny plac pod wi?zienie zajmował obszar o powierzchni 1,5 ha. Otoczony był murem z dwiema zwy?kami stra?niczymi od strony ulicy Dzielnej i jedn? od ulicy Pawiej. Gmach głowny mieszcz?cy wi?zienie m?skie, o długo?ci ok. 150 m i szeroko?ci 12 m, składał si? z czterech kondygnacji (suterena, parter, pierwsze i drugie pi?tro). Budynek oddziału kobiecego, nazywanego Serbi?, mie?cił si? w dwupi?trowym budynku dawnego szpitala wojskowego w zachodniej cz??ci kompleksu.

  Osobny artykuł: Serbia (wi?zienie) .

Mieszka?cy Warszawy zwyczajowo okre?lali Pawiakiem cały kompleks wi?zienia, tj. zarowno wła?ciwy Pawiak (oddział m?ski), jak i oddział kobiecy (Serbi?) [7] .

Pojemno?? Pawiaka, wraz z oddziałem kobiecym, wynosiła ok. 1000 wi??niow [8] . Oprocz budynkow z celami dla wi??niow znajdowały si? tam tak?e powstałe w ro?nym czasie zabudowania pomocnicze, mieszcz?ce m.in.: magazyny, warsztaty wi?zienne, gara?e, kuchni?, ła?ni?, pralni? i kartoflarni? [9] .

Okres II wojny ?wiatowej [ edytuj | edytuj kod ]

Pierwszych Polakow osadzano w Pawiaku od 2 pa?dziernika 1939 [10] [11] . Byli to wi??niowie aresztowani na podstawie niemieckich list proskrypcyjnych tzw. Sonderfahndungsbuch Polen , na ktorych znajdowali si? działacze polityczni i samorz?dowi, przedstawiciele kultury, przedsi?biorcy i członkowie ro?nych polskich organizacji. Aresztowania te przeprowadzano w ramach akcji represji na polskiej inteligencji tzw. Intelligenzaktion przeprowadzanej przez grupy operacyjne Einsatzgruppen działaj?ce w czasie kampanii wrze?niowej w Polsce . W pocz?tku pa?dziernika 1939 roku do Warszawy przybyli funkcjonariusze Einsatzgruppe IV i natychmiast przyst?pili do realizacji swoich zada? operacyjnych, dokonuj?c licznych rewizji oraz masowych aresztowa? [12] [10] .

29 kwietnia 1940 wi?zienie wizytował Reichsfuhrer-SS Heinrich Himmler [13] . 2 maja 1940 roku ponad o?miuset wi??niow po raz pierwszy wysłano do niemieckiego obozu koncentracyjnego Sachsenhausen [10] . 14 sierpnia 1940 z Pawiaka odszedł pierwszy transport wi??niow do obozu Auschwitz-Birkenau [14] .

W listopadzie 1940 wi?zienie znalazło si? w obr?bie warszawskiego getta [15] .

W pierwszym okresie funkcjonowania Pawiaka do marca 1940 r. wi?zienie podlegało Wydziałowi Sprawiedliwo?ci Urz?du Generalnego Gubernatorstwa. W marcu tego roku Pawiak stał si? wi?zieniem ?ledczym Policji Bezpiecze?stwa i Słu?by Bezpiecze?stwa Dystryktu Warszawskiego a szczegolnie jej Wydziału IV Tajnej Policji Pa?stwowej ? Gestapo , najwi?kszym wi?zieniem politycznym na terenie okupowanej Polski. Funkcje pomocnicze dla Pawiaka spełniało wi?zienie mokotowskie [1] .

Egzekucje wi??niow politycznych z Warszawy Niemcy przeprowadzali zazwyczaj w tajemnicy, w okolicach niedost?pnych dla osob postronnych. Miejscami ka?ni stały si? m.in.: ogrody sejmowe przy ul. Wiejskiej ; Las Kabacki ; Szwedzkie Gory na terenie Bemowa ; Las S?koci?ski koło Magdalenki ; Lasy Chojnowskie koło Stefanowa; Laski , Wydmy Łu?e i Wolka W?glowa na obrze?ach Kampinosu ; a przede wszystkim ? Palmiry [10] .

  Osobny artykuł: Egzekucje pier?cienia warszawskiego .

Latem 1942 roku załoga Pawiaka uczestniczyła w wielkiej akcji deportacyjnej mieszka?cow getta do obozu zagłady w Treblince [16] . Na terenie wi?zienia gromadzono cz??? mienia po wywo?onych ?ydach, m.in. w dawnej kaplicy na oddziale m?skim zorganizowano skład lekow z aptek getta [16] .

31 grudnia 1943 stra?nik wi?zienny Wippenbeck powiesił w celi zbiegłego z obozu jenieckiego Stalag VIII B brytyjskiego lotnika Geofreya Hickmanna; jako przyczyn? ?mierci oficjalnie podano samobojstwo [17] .

Podczas powstania w getcie Pawiak był stale ochraniany przez stra? ogniow? z uwagi na po?ary kamienic otaczaj?cych kompleks wi?zienia [18] . Po stłumieniu powstania w maju 1943, wi??niow zacz?to rozstrzeliwa? w ruinach dawnej ??ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej” ? zwłaszcza na posesjach s?siaduj?cych z Pawiakiem ulic: Dzielnej, G?siej , Zamenhofa , Lubeckiego i Nowolipki . Cz?stym miejscem egzekucji były m.in. kamienice przy ul. Dzielnej 25 i 27, znajduj?ce si? naprzeciwko głownej bramy wi?zienia [19] . 11 czerwca 1943 Heinrich Himmler wydał rozkaz, na mocy ktorego Pawiak miał zosta? przekształcony w oboz koncentracyjny [20] [21] . Ostatecznie pomysł ten został jednak zarzucony, a oboz koncentracyjny KL Warschau został zorganizowany w pobli?u Pawiaka ? w rejonie ul. G?siej na obszarze byłego getta [22] .

Masowe zbrodnie na Pawiaku w maju 1943 wstrz?sn?ły Warszaw?. Na murach domow, tablicach ogłoszeniowych oraz chodnikach pojawiły si? napisy ?Pawiak pom?cimy”. Od pa?dziernika 1943 r. w Warszawie odbywały si? natomiast jawne egzekucje na ulicach miasta maj?ce na celu zastraszenie mieszka?cow stolicy. Na Pawiak przywo?ono wowczas mas? ludzi złapanych w ulicznych łapankach i obławach. Egzekucje wi??niow od 16 pa?dziernika 1943 r. do 15 lutego 1944 r. odbywały si? codziennie, a nawet kilka razy w ci?gu dnia. Nazwiska rozstrzelanych umieszczano na obwieszczeniach lub ogłaszano przez megafony uliczne (? szczekaczki ”).

  Osobne artykuły: Egzekucje w ruinach getta warszawskiego (1943?1944) i  Egzekucje uliczne w Warszawie (1943?1944) .

Na Pawiaku przebywało stale ok. 3000 wi??niow [8] , z czego ok. 2200 na oddziale m?skim i ok. 800 na oddziale kobiecym (Serbii) [7] .

  Zobacz te? kategorie: Wi??niowie Pawiaka , Wi??niarki Serbii .

Około 60 tys. wi??niow wywieziono do obozow koncentracyjnych, najwi?cej do Auschwitz-Birkenau , a tak?e do Ravensbruck , Groß-Rosen , Majdanka , Stutthof , Sachsenhausen , obozu pracy w Treblince i do Buchenwaldu . Wi??niowie Pawiaka po wcze?niejszym pobycie w tych obozach osadzani byli tak?e m.in. w Mauthausen-Gusen , Dachau , Flossenburgu i Bergen-Belsen . Ustalono szczegołowe dane o 95 takich transportach w okresie funkcjonowania obozu [23] .

Na Pawiaku działał szpital wi?zienny, składaj?cy si? z dwoch oddzielnych oddziałow ? m?skiego i kobiecego. Ka?dy z nich liczył ok. 40 ło?ek. Były one dobrze wyposa?one. Do kwietnia 1944 w szpitalu oprocz lekarzy-wi??niow zatrudniano tak?e polskich lekarzy z miasta [24] .

Konspiracja rozwin?ła si? w oparciu o dwie siatki ? zewn?trzn? i wewn?trzn?. Ju? w 1939 r. rozpocz?ła działalno?? komorka wi?zienna SZP (Słu?ba Zwyci?stwu Polski), a nast?pnie ZWZ-AK (Zwi?zek Walki Zbrojnej ? Armia Krajowa ). Pod koniec 1942 r. powstała komorka wi?zienna Delegatury Rz?du. Kontakty zewn?trzne utrzymywane były przez polskich funkcjonariuszy wi?ziennych, lekarzy z miasta oraz delegatk? i pracownice Patronatu. Z siatk? wewn?trzn? wspołpracowali wi??niowie funkcyjni ? lekarze, pracownicy administracji wi?ziennej i kolumny sanitarnej oraz wi??niowie, ktorzy pracowali w warsztatach.

Wynikiem wspołdziałania komorki wi?ziennej na Pawiaku z wolno?ci? były słynne akcje zapocz?tkowane odbiciem 26 marca 1943 r. przez specjalny Oddział Grup Szturmowych Szarych Szeregow w akcji pod Arsenałem Jana Bytnara ?Rudego” dowodcy Hufca ?Południe” oraz 20 innych wi??niow przewo?onych z siedziby Gestapo w al. Szucha 25 na Pawiak. W nast?pstwie wspołpracy komorki wi?ziennej z Armi? Krajow? Kierownictwo Walki Podziemnej wydawało wyroki ?mierci na gestapowcow i katow z Pawiaka i Szucha. 7 wrze?nia 1943 u zbiegu ulic Marszałkowskiej i Litewskiej wykonano wyrok na znanym oprawcy wi??niow Pawiaka SS-Oberscharfuhrerze Franzu Burklu [25] , a 1 pa?dziernika 1943 na Erne?cie Weffelsie , wachmajstrze na Serbii [26] . 15 czerwca 1944 w akcji przeprowadzonej przez ?ołnierzy oddziału ?A” Kedywu na ulicy Krasi?skiego zgin?ł SS-Obersturmfuhrer Herbert Junk, komendant wi?zienia Pawiak od marca 1942 do marca 1943 [27] .

Wobec zbli?aj?cego si? frontu, 23 lipca 1944 Niemcy rozpocz?li przygotowania do likwidacji wi?zienia [28] . 30 lipca 1944 wysłano dwa ostatnie transporty wi??niow z Pawiaka: do KL Gross-Rosen ok. 1400 m??czyzn, a do KL Ravensbruck ok. 400 kobiet [29] . 31 lipca zwolniono niewielk? grup? wi??niarek z małymi dzie?mi, jak rownie? lekarki i lekarzy. Ju? podczas powstania warszawskiego , w dniach 13 i 18 sierpnia, w ruinach getta odbyły si? ostatnie egzekucje wi??niow Pawiaka. 20 sierpnia nast?piła ewakuacja niemieckiej załogi wi?zienia, za? 21 sierpnia 1944 Pawiak oraz s?siaduj?ce z wi?zieniem budynki zostały wysadzone w powietrze [30] .

Masowe zbrodnie popełniane na Pawiaku wywierały ogromne wra?enie na mieszka?cach Warszawy. Napisy ?Pawiak pom?cimy” pojawiały si? a? do wybuchu powstania warszawskiego.

Personel Pawiaka [ edytuj | edytuj kod ]

Od listopada 1940 Pawiak obj?ł personel Gestapo . Pierwszym komendantem był Otto Gottschalk , pod ktorego rozkazami pozostawało pi??dziesi?ciu wachmajstrow. W czasie II wojny ?wiatowej w skład personelu Pawiaka wchodzili [31] [32] :

Os?dzenie zbrodni [ edytuj | edytuj kod ]

Zbrodnie dokonane na Pawiaku były jednym z elementow wielow?tkowego powojennego procesu SS-Standartenfuhrera Ludwiga Hahna [48] , ktory toczył si? przed S?dem Krajowym w Hamburgu od maja 1972 roku do 5 czerwca 1973. Prokurator za??dał dla Hahna kary do?ywotniego pozbawienia wolno?ci. Mimo licznych dowodow oraz zezna? szeregu ?wiadkow s?d uznał jednak, ?e Hahnowi mo?na udowodni? jedynie rozstrzelanie grupy wi??niow Pawiaka w lipcu 1944 i wymierzył mu za wydanie rozkazu wymordowania wszystkich wi??niow Oddziału III Pawiaka kar? 12 lat pozbawienia wolno?ci [49] . Od wyroku odwołały si? zarowno prokuratura motywuj?ca, ?e wyrok jest niewspołmiernie niski w stosunku do wagi czynu, jak rownie? obrona, ktora domagała si? uniewinnienia. Wraz z Hahnem s?dzono rownie? stra?nika wi?ziennego z Pawiaka, SS-Rottenfuhrera Thomasa Wippenbecka (zwanego ?wieszatielem”), ktorego s?d uznał winnym pomocnictwa w mordzie [50] , lecz na podstawie par. 47 rozdz. 2 wojskowego kodeksu karnego [a] odst?pił od wymierzenia kary.

Powojenna historia Pawiaka [ edytuj | edytuj kod ]

Ocalał prawy słup bramy i wi?z szypułkowy , ktory rosł tu? obok niej po wewn?trznej stronie muru wi?ziennego. Do drzewa tego rodziny pomordowanych przez Niemcow wi??niow mocowały tabliczki z ich nazwiskami . Wi?z jednak usechł w 2004 r., dlatego pracownicy Gliwickich Zakładow Urz?dze? Technicznych (GZUT) wyci?li go, zdj?li z niego form? i wykonali odlew br?zowy , ustawiony na tym samym miejscu w 2005 roku (tzw. Pomnik Drzewa Pawiackiego ).

Obecnie na terenie Pawiaka znajduje si? Muzeum Wi?zienia Pawiak , działaj?ce jako oddział Muzeum Niepodległo?ci . Placowka została otwarta 28 listopada 1965.

  Osobny artykuł: Muzeum Wi?zienia Pawiak .

18 czerwca 1983 w czasie swojej drugiej podro?y do Polski na terenie Pawiaka zatrzymał si? Jan Paweł II oddaj?c hołd pomordowanym [51] .

Upami?tnienie [ edytuj | edytuj kod ]

Galeria [ edytuj | edytuj kod ]

  • Muzeum Więzienia Pawiak. Zachowana piwnica gmachu – korytarz z celami więziennymi
    Muzeum Wi?zienia Pawiak. Zachowana piwnica gmachu ? korytarz z celami wi?ziennymi
  • Jedna z cel
    Jedna z cel
  • Fragment ekspozycji muzealnej
    Fragment ekspozycji muzealnej
  • Tablica na murze kościoła św. Stanisława Kostki w Warszawie, upamiętniająca 37 tys. więźniów Pawiaka zamordowanych w latach 1939–1944
    Tablica na murze ko?cioła ?w. Stanisława Kostki w Warszawie , upami?tniaj?ca 37 tys. wi??niow Pawiaka zamordowanych w latach 1939?1944

Uwagi [ edytuj | edytuj kod ]

  1. ↑ ?Reichsgesetzblatt” z 1940 roku, cz??? I, s. 1348. Artykuł mowi?cy o obowi?zku wykonywania rozkazow, ktory stanowił podstaw? cz?stego uniewinniania zbrodniarzy nazistowskich od zarzutow z powodu podległo?ci słu?bowej oraz ?wykonywania rozkazow przeło?onych”.

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

  1. ↑ a b Krzysztof Dunin-W?sowicz: Warszawa w latach 1939?1945 . Pa?stwowe Wydawnictwo Naukowe: 1984, s. 60. ISBN  83-01-04207-9 .
  2. ↑ a b Andrzej Krzysztof Kunert: Polskie Pa?stwo Podziemne a Pawiak 1939?1944, [w:] Pawiak. Przewodnik po ekspozycji stałej . Warszawa: Muzeum Niepodległo?ci, 2009, s. 10. ISBN  83-87516-31-7 .
  3. ↑ Joanna Gierczy?ska: ?lady pami?ci. 50 lat Muzeum Wi?zienia Pawiak . Warszawa: Muzeum Niepodległo?ci w Warszawie, 2016, s. 183. ISBN  978-83-65439-06-2 .
  4. ↑ Encyklopedia Warszawy . Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN , 1994, s. 623. ISBN  83-01-08836-2 .
  5. ↑ Eugeniusz Szwankowski: Warszawa. Rozwoj urbanistyczny i architektoniczny . Warszawa: Pa?stwowe Wydawnictwa Techniczne, 1952, s. 179.
  6. ↑ W 30-t? rocznic? uprowadzenia wi??niow z Pawiaka . ? Polska Zbrojna ”. 113, s. 1, 1936-04-25. Warszawa.   .
  7. ↑ a b Anna Czuperska-?liwicka: Cztery lata ostrego dy?uru . Warszawa: Czytelnik, 1965, s. 15.
  8. ↑ a b Encyklopedia Warszawy . Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 623?624. ISBN  83-01-08836-2 .
  9. ↑ Anna Czuperska-?liwicka: Cztery lata ostrego dy?uru . Warszawa: Czytelnik, 1965, s. 16?17.
  10. ↑ a b c d Regina Doma?ska : Pawiak. Wi?zienie Gestapo. Kronika 1939?1944 . Warszawa: KIW, 1978.
  11. ↑ A. K. Kunert, Z. Walkowski, Kronika kampanii wrze?niowej 1939 , Wydawnictwo Edipresse Polska, Warszawa 2005, ISBN  83-60160-99-6 , s. 147.
  12. ↑ Władysław Bartoszewski : Warszawski pier?cie? ?mierci 1939?1944 . Warszawa: Interpress, 1970, s. 40?41.
  13. ↑ Władysław Bartoszewski: 1859 dni Warszawy . Krakow: Wydawnictwo Znak, 2008, s. 148. ISBN  978-83-240-1057-8 .
  14. ↑ Władysław Bartoszewski, Bogdan Brzezi?ski, Leszek Moczulski: Kronika wydarze? w Warszawie 1939?1949 . Warszawa: Pa?stwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 39.
  15. ↑ Mapa Getto warszawskie. Wspołczesny układ ulic i osta?ce zabudowy według stanu na marzec 2001 na tle dawnego planu miasta , opracowanie kartograficzne Paweł E. Weszpi?ski, wspołczesna tre?? tematyczna (przebieg ulic i osta?ce) Robert Marcinkowski, [w:] Barbara Engelking , Jacek Leociak: Getto warszawskie ? przewodnik po nieistniej?cym mie?cie . Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2001. ISBN  83-87632-83-X .
  16. ↑ a b Anna Czuperska-?liwicka: Cztery lata ostrego dy?uru . Warszawa: Czytelnik, 1965, s. 157.
  17. ↑ Edmund Odorkiewicz ”Kryptonim "Dorsze"”, rozdział ?Lotnik zamordowany przez SS-manow na Pawiaku” s92-99, Wydawnictwo ??l?sk”, 1971
  18. ↑ Anna Czuperska-?liwicka: Cztery lata ostrego dy?uru . Warszawa: Czytelnik, 1965, s. 169.
  19. ↑ Anna Czuperska-?liwicka: Cztery lata ostrego dy?uru . Warszawa: Czytelnik, 1965, s. 16, 218.
  20. ↑ Bogusław Kopka: Konzentrationslager Warschau. Historia i nast?pstwa . Warszawa: Instytut Pami?ci Narodowej, 2007, s. 39 i 119. ISBN  978-83-60464-46-5 .
  21. ↑ Rozkaz Himmlera z 11.VI.1943 na stronach The Nuremberg Trials Project ? The Harvard Law School Library . nuremberg.law.harvard.edu. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-04)]. .
  22. ↑ Bogusław Kopka: op.cit . s. 40-41 i 119.
  23. ↑ ?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN  8220538475 , s. 20.
  24. ↑ Zofia Podgorska-Klawe: Szpitale warszawskie 1388?1945 . Warszawa: Pa?stwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975, s. 315.
  25. ↑ Tomasz Strzembosz: Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939?1944 . Warszawa: Pa?stwowy Instytut Wydawniczy, 1983, s. 344, 346. ISBN  83-06-00717-4 .
  26. ↑ Anna Czuperska-?liwicka: Cztery lata ostrego dy?uru . Warszawa: Czytelnik, 1965, s. 60.
  27. ↑ Tomasz Strzembosz: Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939?1944 . Warszawa: Pa?stwowy Instytut Wydawniczy, 1983, s. 503. ISBN  83-06-00717-4 .
  28. ↑ Regina Doma?ska: A droga ich wiodła przez Pawiak . Warszawa: Ksi??ka i Wiedza, 1981, s. 51.
  29. ↑ Anna Czuperska-?liwicka: Cztery lata ostrego dy?uru . Warszawa: Czytelnik, 1965, s. 267.
  30. ↑ Doma?ska 1980 ↓ , s. 51.
  31. ↑ Pawiak na stronach Holocaust Education & Archive Research Team .
  32. ↑ Leon Wanat , ?Za murami Pawiaka”, Ksi??ka i Wiedza 1960.
  33. ↑ a b ?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN  8220538475 , s. 478.
  34. ↑ a b ?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN  8220538475 , s. 472.
  35. ↑ ?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN  8220538475 , s. 474.
  36. ↑ ?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN  8220538475 , s. 473.
  37. ↑ ?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN  8220538475 , s. 475.
  38. ↑ ?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN  8220538475 , s. 497.
  39. ↑ ?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN  8220538475 , s. 490.
  40. ↑ ?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN  8220538475 , s. 479.
  41. ↑ a b ?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN  8220538475 , s. 485.
  42. ↑ ?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN  8220538475 , s. 495.
  43. ↑ a b ?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN  8220538475 , s. 494.
  44. ↑ a b c ?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN  8220538475 , s. 492.
  45. ↑ ?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN  8220538475 , s. 493.
  46. ↑ ?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN  8220538475 , s. 487.
  47. ↑ ?Pawiak był etapem. Wspomnienia z lat 1939?1944”, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1987, ISBN  8220538475 , s. 491.
  48. ↑ Bogusław Kopka: op.cit . s. 100.
  49. ↑ Tadeusz Kur: Sprawiedliwo?? pobła?liwa. Proces kata Warszawy Ludwiga Hahna w Hamburgu. Warszawa: wydawnictwo MON, 1975.
  50. ↑ Tadeusz Kur: Sprawiedliwo?? pobła?liwa.. . op.cit., s. 568.
  51. ↑ Paweł Zuchniewicz: Papieska Warszawa . Warszawa: Centrum My?li Jana Pawła II, 1996, s. 13.

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

  • Leon Wanat : Za murami Pawiaka . Warszawa: Ksi??ka i Wiedza , 1960.
  • Regina Doma?ska : Pawiak był etapem . Ludowa Społdzielnia Wydawnicza , 1987. ISBN  83-205-3847-5 .
  • Regina Doma?ska: A droga ich wiodła przez Pawiak . Warszawa: Ksi??ka i Wiedza, 1981.
  • Regina Doma?ska: Pawiak ? wi?zienie Gestapo. Kronika 1939?1944 . Warszawa: Ksi??ka i Wiedza, 1978.
  • Bogusław Kopka : Konzentrationslager Warschau. Historia i nast?pstwa . Warszawa: Instytut Pami?ci Narodowej, 2007. ISBN  978-83-60464-46-5 .
  • Biuletyn Głownej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce , t. IV (?Pawiak ? Wi?zienie Gestapo w Warszawie”, ?Majdanek”, ?Hitlerowski plan walki biologicznej z narodem polskim”, ?Program narodowo?ciowy”, ?Grabie? dobr kultury polskiej”). Warszawa: Wydawnictwo Głownej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, 1948.

Linki zewn?trzne [ edytuj | edytuj kod ]

?rodło: ? https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pawiak&oldid=73076974 ”