Chaim Rumkowski

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Chaim Rumkowski
Chaim Mordechaj Rumkowski
Ilustracja
Chaim Rumkowski w okresie istnienia łodzkiego getta
Data i miejsce urodzenia

27 lutego 1877
Ilin (dzielnica Wielkich Łukow ), Rosja

Data i miejsce ?mierci

najprawdopodobniej pomi?dzy 30 sierpnia a 1 wrze?nia 1944
KL Auschwitz

Miejsce zamieszkania

Łod?

Narodowo??

?ydowska

Mał?e?stwo

1. Ita vel Ida, z d. Bender (X 1902-XII 1937), 2. Regina z d. Weinberger (27 XII 1941 ? VIII/IX 1944)

Dzieci

przysposobione: Stanisław Stein i Edward Klein

Krewni i powinowaci

brat Jozef i dwie siostry

Multimedia w Wikimedia Commons
Łod?, ul. J. Kili?skiego 105 (IV 2015); mieszkanie i biuro Rumkowskiego jako agenta ubezpieczeniowego przed II wojn? ?wiatow?
Chaim Rumkowski wraz z szefem niemieckiej cywilnej administracji getta łodzkiego , Hansem Biebowem
Chaim Rumkowski przemawia do mieszka?cow na tzw. placu stra?ackim (obecnie obszar mi?dzy posesjami 12 i 14 przy ul. Zachodniej ). W tle owczesna siedziba wydziałow ?ydowskiej administracji getta: zasiłkowego, robot publicznych, Urz?d Pracy przy ul. Lutomierskiej oraz ko?cioł Wniebowzi?cia Naj?wi?tszej Maryi Panny
Grob Ity, pierwszej ?ony Chaima; Łod?, cmentarz przy ul. Brackiej, kwatera ?lewa D”, obok grobu Hertzow

Chaim Mordechaj Rumkowski (ur. 27 lutego 1877 w Ilinie (dzielnica Wielkich Łukow ), zm. mi?dzy 30 sierpnia a ok. 1 wrze?nia 1944 w KL Auschwitz-Birkenau ) ? ?ydowski przemysłowiec, działacz syjonistyczny , przeło?ony (prezes) Starsze?stwa ?ydow w Łodzi do likwidacji Ghetta Litzmannstadt w ko?cu sierpnia 1944 roku. Jego działalno?? w tym okresie jest zazwyczaj pot?piana ( oskar?enie o kolaboracj? z Niemcami ), cho? istniej? rownie? mniej krytyczne oceny.

?yciorys [ edytuj | edytuj kod ]

Do II wojny ?wiatowej [ edytuj | edytuj kod ]

Urodził si? w rodzinie ?ydowskiej; jego rodzicami byli Roman (Ruwen) i Dyna [1] . Miał dwie siostry, ale stracił z nimi kontakt po rewolucji pa?dziernikowej . Jedna mieszkała w Charkowie, a druga w Moskwie [2] . Do Łodzi przybył w 1892, w ramach du?ej fali emigracyjnej ?ydow z obszaru Cesarstwa Rosyjskiego, uciekaj?cych przed prze?ladowaniami etnicznymi (tzw. emigracja Litwakow ) [3] .

W 1902 po?lubił w Łodzi [4] It? vel Id? z domu Bender (cork? Icka i Dwojry, ur. 15 listopada 1875 w Łodzi [5] ), ktora zmarła na raka w grudniu 1937 roku [a] .

W latach 1907?1909 prowadził w Łodzi wraz z Abem Neimanem zakład wyka?czania tkanin pluszowych Apretura pluszu , przy ul. Wolcza?skiej 29 [6] .

Po I wojnie ?wiatowej pracował jako agent ubezpieczeniowy. Mieszkał i prowadził biuro przy ul. J. Kili?skiego 105 [7] . W tym samym domu mieszkał jego brat ? Jozef [8] . W latach 1925?1939 pełnił rownie? funkcj? prezesa zarz?du Internatu dla Dzieci ?ydowskich i Fermy w ?Helenowku” , przy obecnej ul. Krajowej 15 [9] , ktorego baz? materialn? (budynek głowny, zabudowania gospodarcze i gospodarstwo rolne) stworzył od podstaw [10] .

Od 1931 był członkiem zarz?du Gminy ?ydowskiej w Łodzi z ramienia partii ?Ogolnych Syjonistow”, ale pod koniec lat 30. XX w. opu?cił j?, wi???c si? z silniejsz? Agud? .

II wojna ?wiatowa [ edytuj | edytuj kod ]

13 pa?dziernika 1939 został mianowany arbitraln? decyzj? szefa Zarz?du Cywilnego Łodzi, dr. D. Leistera, zwierzchnikiem ?ydow w Łodzi, a nast?pnie Ghetta Litzmannstadt ? ktore formalnie powstało w lutym 1940 ? z tytułem ?przewodnicz?cy Starsze?stwa ?ydow w Łodzi” ( Der Altester der Juden in Lodz/Litzmannstadt ) [b] , jako jedyny pozostały w tym czasie członek zarz?du Gminy ?ydowskiej w tym mie?cie. W getcie najcz??ciej okre?lano go mianem ?prezesa”, bez wymieniania nazwiska, ale nieoficjalnie, szczegolnie przez osoby mu niech?tne lub zwalczaj?ce go, ?Chaimem Gro?nym” lub ?krolem Chaimem”.

Jego działalno?? na tym stanowisku wywołuje do dzi? wielkie kontrowersje. Krytycy zarzucaj? mu wprost wspołprac? z Niemcami, ktora miała si? wyra?a? w zmuszaniu wi??niow getta łodzkiego do wyniszczaj?cej pracy na rzecz Trzeciej Rzeszy oraz pomocy w ich eksterminacji ? w odro?nieniu od, na przykład, Adama Czerniakowa z getta warszawskiego .

Hasłem, ktorym Rumkowski kierował si? podczas organizacji łodzkiego getta, a nast?pnie kierowania jego codziennym ?yciem, było: Unser einziger Weg ist Arbeit (Nasz? jedyn? drog? (wyj?ciem) jest praca). Uzasadnienia jego słuszno?ci pojawiały si? w przemowieniach Rumkowskiego do ludno?ci getta, na przykład z dnia 15 maja 1941

?Gdy zastanawiałem si?, jak pokona? problem, wobec ktorego stan?li ?ydzi, doszedłem do wniosku, ?e praca jest dla nich najlepszym z błogosławie?stw. Znacie, nieprawda?, moich pi?? podstawowych haseł? 1: Praca, 2: Chleb, 3: Pomoc dla chorych, 4: Opieka nad dzie?mi, 5: Spokoj w getcie. Moj Beirat potrafi tylko gada?. Samotnie d?wigam moje zadanie i je?li trzeba, u?ywam siły. Dyktatura nie jest brzydkim słowem. Dzi?ki dyktaturze zdobyłem uznanie Niemcow dla mojej pracy. A gdy mowi?: Litzmannstadt Ghetto, odpowiadam: To nie getto, to miasto pracy” [11] .

Ta idea, to jedna z kluczowych kwestii w ocenie okupacyjnej działalno?ci Rumkowskiego. Jego obro?cy podnosz?, ?e dzi?ki wzorowej organizacji getta w Łodzi i korzy?ciom ekonomicznym, jakie przynosiło ono Niemcom, przetrwało a? do ko?ca sierpnia 1944. Mi?dzy innymi dzi?ki temu z ?adnego innego getta na ziemiach polskich nie uratowało si? tak wielu ?ydow (szacuje si?, ?e ok. 10 000). Takie argumenty przedstawia w swojej ksi??ce Anatol Chari , ktory usprawiedliwia Rumkowskiego i tłumaczy jego działania bł?dn? kalkulacj? polityczn?. Faktem jest rownie?, ?e w tym getcie nie było a? tak drastycznych ro?nic w poziomie ?ycia jak w getcie warszawskim; szczegolnej jego opiece podlegały dzieci i młodzie?. Tymczasem np. Marek Edelman o działalno?ci Rumkowskiego mowił:

?To głupoty. To dzi?ki Rumkowskiemu Hans Biebow nie musiał mobilizowa? ?ołnierzy, bo wszystko miał na tacy. To bzdura, ?e przetrwało tylu łodzkich ?ydow, bo Rumkowski zorganizował getto jako oboz pracy dla Niemcow. W Warszawie te? szopy [c] produkowały tysi?ce mundurow dla niemieckiej armii, a w ktorym? momencie Niemcy powiedzieli stop” [12] .

Po wizycie Rumkowskiego w getcie warszawskim, w maju 1941 (m.in. w celu pozyskania dla łodzkiego getta lekarzy) [13] , Emanuel Ringelblum w swojej Kronice getta warszawskiego wrzesie? 1939 ? stycze? 1943 (Warszawa 1988) zapisał:

?Jest to starzec lat około siedemdziesi?ciu, człowiek o niezwykłych ambicjach i troch? stukni?ty. Opowiadał cuda o łodzkim getcie. Jest tam pa?stwo ?ydowskie z 400 policjantami, z trzema wi?zieniami (...). Uwa?a si? za pomaza?ca bo?ego.”

Adam Czerniakow, prezes warszawskiego Judenratu, z ktorym podczas tej wizyty Rumkowski spotkał si? osobi?cie, pisał o nim w swoim pami?tniku:

?Jest to samochwalec. Zarozumiały i głupi. Szkodliwy, bo wmawia władzom, ?e u niego jest dobrze” [14] .

W ocenach Rumkowskiego w tym zakresie koniecznym jest mi?dzy innymi uwzgl?dnienie oceny działalno?ci kierownika niemieckiej administracji getta ( Gettoverwaltung ) ? Hansa Biebowa [15] , ktory z przyczyn osobisto-merkantylnych, był bardzo zainteresowany jak najdłu?szym trwaniem łodzkiego getta. W 1944 uzyskał nawet w tym zakresie poparcie ministra uzbrojenia i amunicji ? Alberta Speera , chocia? los łodzkiego getta i jego wi??niow i tak był przes?dzony z powodu nazistowskiej koncepcji ?ostatecznego rozwi?zania kwestii ?ydowskiej” ( Endlosung der Judenfrage ) oraz zale?ny personalnie od decyzji Heinricha Himmlera , jej kluczowego wykonawcy. Kwestia relacji Rumkowski ? Biebow jest jedn? z bardziej frapuj?cych w dziejach łodzkiego getta.

Kolejn? kwesti? w ocenie Rumkowskiego jest jego postawa podczas tak zwanej wielkiej szpery (niem. Allgemeine Gehsperre ) we wrze?niu 1942, kiedy to pierwszego dnia tego miesi?ca otrzymał od gestapo bezdyskusyjne polecenie przygotowania do wywiezienia z getta wszystkich dzieci do 10. roku ?ycia, starcow powy?ej 65. r?. i chorych. Komunikuj?c to polecenie wi??niom getta, wygłosił 4 wrze?nia na placu ?wicze? stra?y po?arnej getta do ludno?ci getta swoje najsłynniejsze, a jednocze?nie wstrz?saj?ce w aspekcie ogolno-humanitarnym przemowienie, znane dzi? pod tytułem Oddajcie mi swoje dzieci...

?Ponury podmuch uderzył getto. ??daj? od nas aby?my zrezygnowali z tego co mamy najlepszego ? naszych dzieci i starszych. Nie mogłem mie? własnych dzieci, wi?c oddałem swoje najlepsze lata dzieciom. ?yłem i oddychałem z dzie?mi, nigdy nie wyobra?ałem sobie, ?e b?d? musiał uczyni? t? ofiar? na ołtarzu własnymi dło?mi. W moim wieku, musz? rozło?y? r?ce i błaga?: Bracia i siostry! Oddajcie mi je! Ojcowie i matki ? dajcie mi swoje dzieci! Wczoraj po południu dali mi rozkaz wysłania wi?cej ni? 20 000 ?ydow poza getto a je?li nie ?My to zrobimy”. Pytanie jakie powstało, to czy powinni?my to wzi?? na siebie, zrobi? to sami, czy zostawi? to innym do zrobienia?” Wi?c, my ? to znaczy Ja i moi najbli?si wspołpracownicy pomy?leli?my najpierw nie o tym ilu zniknie, ale jak wielu jest mo?liwe ocali?. I doszli?my do konkluzji, ?e jakby nie było to dla nas trudne, powinni?my wcieli? ten rozkaz w ?ycie własnymi r?kami. Musz? przygotowa? t? trudn? i krwaw? operacj?, musz? odci?? gał?zie, aby ocali? pie?. Musz? zabra? dzieci, poniewa? je?eli tego nie zrobi?, inni mog? by? tak?e zabrani. (...) Udało mi si? uratowa? te [dzieci], ktore maj? lat dziesi?? lub wi?cej. Niech to b?dzie pociech? w waszym nieszcz??ciu. ??danie było na 24 000 ofiar, ale udało mi si? stargowa? t? liczb? do 20 000, mo?e i mniej, ale pod warunkiem, ?e pojd? wszystkie dzieci do lat dziesi?ciu. Poniewa? starcow i dzieci jest tylko 13 000, musimy dopełni? kwoty, wydaj?c ludzi chorych. Co wolicie: ?eby prze?yło 80?90 tys. ?ydow, czy ?eby wszyscy zostali unicestwieni?”

W podobnej sytuacji Adam Czerniakow popełnił samobojstwo [d] . Ostatecznie Niemcy, niezadowoleni z tempa dostarczania ofiar do wywiezienia, ju? na drugi dzie? przej?li wykonawstwo akcji, wci?gaj?c do pomocy gettowsk? policj? i funkcjonariuszy stra?y po?arnej, obietnic? ochrony zagro?onych deportacj? członkow ich rodzin. Od tego momentu akcja w ich wykonaniu przybrała niezwykle brutalny charakter. W jej trakcie osoby stawiaj?ce jakikolwiek opor lub odnalezione w kryjowkach były natychmiast rozstrzeliwane. Według Icchaka Rubina (op. cit., s. 367) nie było ?adnego porozumienia Rumkowskiego z Niemcami, nie został o niej nawet nieoficjalnie uprzedzony; nie udało mu si? uratowa? ojca swojej ?wie?o po?lubionej ?ony [e] . Ł?cznie podczas wielkiej szpery, w dniach 5?12 wrze?nia 1942, wywieziono 15 682 osoby, ponadto zabito na miejscu około 200 [16] . Wszystkie jej ofiary zgin?ły w o?rodku zagłady w Chełmnie n. Nerem ( Kulmhof am Nehr ).

Ostatni? znacz?c? kwesti? w ocenach Rumkowskiego s? zarzuty, i? dopu?cił si? przest?pstw na tle seksualnym, wykorzystuj?c podległe mu pracownice, m.in. Lucille Eichengreen [17] .

27 grudnia 1941 o?enił si? powtornie [18] z urodzon? w 1907 w Łodzi prawniczk? ? Regin? Weinberger [19] .

W czasie wielkiej szpery Rumkowski adoptował 11-letniego Stanisława Steina, a po niej Edwarda Kleina, osieroconych w wyniku działa? Niemcow [20] . Miał by? to rownie? przykład dla innych rodzin wi??niow getta, zwłaszcza tych w nieco lepszej sytuacji ekonomicznej, dla realizacji jego wezwania o zaopiekowanie si? tego rodzaju dzie?mi (?dekretowo adoptowanymi”) [21] .

Po wielkiej szperze pozycja Rumkowskiego w getcie znacznie osłabła i ci?gle malała na rzecz Arona Jakubowicza ? kierownika Centralnego Biura Resortow Pracy i Marka Kliegera ? szefa Oddziału Specjalnego (Sonderkomando), nieomal oficjalnego agenta gestapo w getcie. Przejawem tego było coraz cz?stsze kontaktowanie si? z nim H. Biebowa poprzez te dwie osoby.

29 sierpnia 1944 wraz z ?on?, przysposobionym synem ? Stanisławem Steinem, bratem Jozefem i jego ?on? ? Helen?, został wywieziony ostatnim transportem z Łodzi do niemieckiego obozu koncentracyjnego w Auschwitz (według E. Cherezi?skiej, za Etk? Daum , miał mo?liwo?? ocalenia, ale tylko on, bez brata i jego rodziny [22] ) i tam zgin?ł w nieustalonych okoliczno?ciach. Najcz??ciej powtarzan? i przytaczan? w wielu publikacjach wersj? jest, ?e rozpoznany przez ?ydow-wi??niow po przybyciu na ramp? obozu o?wi?cimskiego zgin?ł przez nich zatłuczony [23] lub wrzucony ?ywcem do pieca krematoryjnego, co jednak nie znalazło jednoznacznego potwierdzenia [24] .

Nieznane s? losy jego ?ony, podowczas osoby stosunkowo młodej, w dobrej kondycji fizycznej, ktora według zasad selekcji na rampie obozu o?wi?cimskiego miała du?? szans? by? zatrzyman? w obozie i skierowan? do pracy [2] i w tych okoliczno?ciach prze?y? oboz. Mogła te?, jak wiele innych kobiet z łodzkiego getta, zosta? czasowo zatrzymana w obozie a nast?pnie wywieziona do jakiego? innego obozu.

Łodzkie adresy zamieszkania Ch. Rumkowskiego: przedwojenne ? Południowa 26 (dzi? ulice Rewolucji 1905 roku ) i Kili?skiego 105; okupacyjne ? najpierw Łagiewnicka 36 (przedwojenny szpital ?Kasy Chorych” , mieszkanie na I pi?trze w skrzydle przeznaczonym na zamieszkanie jego kierownictwa), potem, na polecenie H. Biebowa, dom przy ul. Łagiewnickiej 63, ponadto rownolegle (szczegolnie latem) mieszkał w osobnym drewnianym budynku przy obecnej ul. Karola Miarki.

W Izraelu (w Tel Awiwie ) od 1937 mieszka jego bratanek, Roman Rumkowski, ktory posiada wiele zdj?? stryja z okresu sprzed II wojny ?wiatowej [25] .

Historiografia [ edytuj | edytuj kod ]

Posta? Chaima Rumkowskiego po okresie pot?pienia jako kolaboranta nazistow w dziele funkcjonowania i likwidacji łodzkiego getta stała si? przedmiotem wnikliwych bada?. Przejawem negatywnego spojrzenia na jego działalno?? jest film dokumentalny wyemitowany przez telewizj? Discovery w cyklu Kolaboranci III Rzeszy . Przełomem w innym spojrzeniu na jego posta? jest publikacja Moniki Polit [26] Mordechaj Chaim Rumkowski ? Prawda i zmy?lenie . W 2018 roku Claude Lanzmann [27] nakr?cił film dokumentalny The Four Sisters [28] wy?wietlany przez telewizj? Planete , wstrz?saj?cy dokument o działalno?ci Rumkowskiego w Getcie Litzmannstad. Ciekawym zabiegiem jest hipotetyczny s?d nad Rumkowskim zawarty w powie?ci Andrzeja Barta Fabryka muchołapek [29] , ktora została przeniesiona na scen? Teatru Nowego w Łodzi w sezonie 2017/2018 w adaptacji autora [30] .

Uwagi [ edytuj | edytuj kod ]

  1. ↑ I. Rumkowska spoczywa na cmentarzu ?ydowskim przy ul. Brackiej, w kwaterze ?Lewa D”, obok grobu Hertzow. Jej grob odnalazł Marek Szukalak .
  2. ↑ Tłumacz?c z j?zyka niemieckiego: starszy ?ydow w Łodzi. W Ghetto Litzmannstadt nie u?ywano nazwy Judenrat .
  3. ↑ Warszawska nazwa przedsi?biorstw i warsztatow funkcjonuj?cych w tamtejszym getcie. W Łodzi okre?lano je mianem ?resortow”.
  4. ↑ Jego czyn jest przytaczany jako podstawowe oskar?enie Rumkowskiego, ale jego krytycy wskazuj? na to, ?e tym samym pozostawił społeczno?? warszawskiego getta bez moralnego kierownictwa w sytuacji dla niej krytycznej.
  5. ↑ Nie miał nawet mo?liwo?ci podj?cia jakiegokolwiek działania w tym zakresie, poniewa? te?? został wywieziony jeszcze przed oficjalnym ogłoszeniem wielkiej szpery, 1 wrze?nia, pierwszym transportem, ktory sformowano ze wszystkich chorych, przebywaj?cych w tym czasie w szpitalach getta.

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

  1. ↑ Polit 2012 ↓ , s. 18?19.
  2. ↑ a b Anna Gronczewska, wywiad z Monik? Polit pt. ?Krew zostanie na moich r?kach...”, [w:] ?Kocham Łod?” (dod. do ?Polska. Dziennik Łodzki.”), nr 198, 7 IX 2012, s. 10.
  3. ↑ Francois Gusnet, ?Der Litwaken-Mythos”, [w:] Polnische Juden im 19. Jahrhundert , Koln 1998, s. 61. Osiedlali si? oni przede wszystkim w Warszawie i Łodzi.
  4. ↑ APŁ, akta Stanu Cywilnego dla ludno?ci ?ydowskiej w Łodzi, ksi?ga metrykalna z 1902, akt nr 225, k. 735).
  5. ↑ Fotokopia ?Po?wiadczenia Obywatelstwa [Polskiego]” w M.P., op. cit., il. nr 1, po str. 192.
  6. ↑ [Nejman A. i Rumkowski Ch., Łod?, ul. Wolcza?ska 29, Apretura pluszu] [online], www.szukajwarchiwach.gov.pl [dost?p 2021-01-22] ( pol. ) .
  7. ↑ ?Ilustrowana Republika”, 1929 (ogłoszenie reklamowe o ?wiadczonych usługach).
  8. ↑ Ksi?ga adresowa m. Łodzi, 1937-1939.
  9. ↑ Akta Helenowka w Arch. Pa?stwowym w Łodzi, zespoł Urz?du Wojewodzkiego Łodzkiego, sygn. 1449. Katastrofale macew fun Helenowek ; [w:] ?Najer Fołksblat”, 5 XII 1938, s. 8, Judiszer Album. Bajlage cum ?Najem Folksblat” , 22 VII 1932 (album ([dwie wersje: polska i w jidisz] w cało?ci po?wi?cony ?Helenowkowi”), M.Ch. Rumkowski, Internat ?Helenowek” un di szwester institucjes ?Pomoc” un ?Burse far jinglech”. Wos hobn mir ojfgton un wos iz unz geblibn ojfcufirn [jidisch] ; [w:] ?Helenowek”, 1921, nr 1, s. 3, Jurczak Karol, Wra?enia z ?Helenowka” ; [w:] ?Helenowek”, 1931, nr 1, s. 10, Brandstetter Michał, Skarby ?Helenowka ”; [w:] ?Helenowek”, 1931, nr 1, s. 11. W okresie II wojny o?rodek ?Lebensbornu”, tu? po wojnie Dom Wychowawczy dla Dziewcz?t im. Maksyma Gorkiego.
  10. ↑ W okresie II wojny ?wiatowej mie?cił si? tu jeden z najwi?kszych o?rodkow Lebensbornu . Sprawozdanie Delegatury Rz?du na Kraj, w sprawie zakładu stowarzyszenia Lebensborn w Helenowie pod Łodzi? (1942) .
  11. ↑ Marek Miller: Europa wg Auschwitz. Litzmannstadt Ghetto . O?wi?cim: Pa?stwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, 2009, s. 136?137. ISBN  978-83-7704-001-0 .
  12. ↑ W. Bere?, K. Burnetko, Marek Edelman: ?ycie. Po prostu .
  13. ↑ Kronika getta łodzkiego , t. 1 (Biuletyn Kroniki Codziennej nr 113, za okres od 21 do 26 maja 1941 r.).
  14. ↑ Adam Czerniakow Dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 ? 23 VII 1942 , opracowanie i przypisy Marian Fuks, Warszawa 1983, wyd. Pa?stwowe Wydawnictwo Naukowe, ISBN  83-01-03042-9 .
  15. ↑ Proces Hansa Biebowa. Zagłada getta łodzkiego (akta i stenogramy s?dowe) . Oprac. Jerzy Lewi?ski. Wyd. 1: Warszawa 1987. Głowna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce (GK BZHwP, informacja wewn?trzna nr 91); Wyd. 2: Warszawa 1999, Wyd. PRS.
  16. ↑ I. Rubin, op. cit., s. 375.
  17. ↑ Polit 2011 ↓ , s. 385.
  18. ↑ Bolesław Pełka w ?Polskim Słowniku Biograficznym” (t. 33, hasło Rumkowski Chaim Mordechaj (Morduch) ), zawarł dwie nieprawdziwe informacje, i? rozwiodł si? i ponownie o?enił przed II wojn? ?wiatow? [M.P., op. cit., s. 24, przypis 63].
  19. ↑ Kronika getta łodzkiego , t. 1, Łod? 2009, Biuletyn Kroniki Codziennej z dn. 23, 24 i 25 grudnia 1941 (inf. o zapowiedziach) i BKC z 26, 27 i 28 grudnia 1941 (krotka informacja o ?lubie).
  20. ↑ Informacja podana przez Monik? Polit (op. cit., s., przypis 133) o adoptowaniu rownie? Maksa Kr??ka jest nieprawdziwa, oparta na mylnej interpretacji dokumentu w APŁ, akta PS?, sygn. 1620. W rzeczywisto?ci Kr??ek został adoptowany przez Dor? Fuchs, ale wielokrotnie przebywał w mieszkaniu Rumkowskich, mi?dzy innymi dlatego, ?e w mieszkaniu Fuchs odbywały si?, cz?sto z alkoholem, jej spotkania z H. Biebowem.
  21. ↑ Kronika getta nr 108, 23 kwietnia 1943.
  22. ↑ E. Cherezi?ska, Byłam sekretark? Rumkowskiego .
  23. ↑ Relacja wi??nia Sonderkommando Dova Paisikovica, Europa według Auschwitz. Litzmannstadt Ghetto, red. Marek Miller, O?wi?cim 2009, s. 421. ISBN  978-83-7704-001-0 . Libitzky Eva, Na kraw?dzi. Przetrwa? łodzkie getto, Auschwitz i inne , Warszawa-Budapeszt 2017, s. 179: "(...) W Auschwitz, rozpoznany przez wspołwi??niow, został rozerwany na strz?py, czego Mietek [m?? Autorki] był ?wiadkiem (...).
  24. ↑ T? budz?ca wiele emocji kwesti? na pocz?tku XXI w. szczegołowo przebadał pracownik naukowy Pa?stwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau ? Andrzej Strzelecki. W swoim opracowaniu pt. Deportacja ?ydow z getta łodzkiego do KL Auschwitz i ich zagłada (s. 52, O?wi?cim 2004, ISBN  83-88526-80-4 ) przytacza kilka relacji wi??niow, z ktorych jednak nie wynika jednoznacznie jak wygl?dały ostatnie godziny Rumkowskiego.
  25. ↑ Polit 2012 ↓ , s. 19.
  26. ↑ Dr Monika Polit [online], Kanon literatury wspomnieniowej ?ydow polskich, 18 stycznia 2019 [dost?p 2020-04-20] ( pol. ) .
  27. ↑ Claude Lanzmann [online], IMDb [dost?p 2020-04-20] .
  28. ↑ Shoah: Four Sisters . [dost?p 2020-04-20].
  29. ↑ Andrzej Bart, Fabryka muchołapek ; Warszawa 2008, Wyd. W.A.B.
  30. ↑ Dariusz Pawłowski, opr., Pora?aj?cy proces Krola Chaima z powie?ci przeniesiony na scen? ; [w:] ?Co ?Nowego” (dod. do ?Polska. Dziennik Łodzki”), 2017-06-09, s. 2.

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

  • Monika Polit. Mordechaj Chaim Rumkowski ? literackie oceny i interpretacje . ?Zagłada ?ydow. Studia i Materiały”. 7, 2011.  
  • Monika Polit: Mordechaj Chaim Rumkowski. Prawda i zmy?lenie . Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Bada? nad Zagład? ?ydow, 2012. ISBN  978-83-63444-17-4 (ksi??ka); ISBN  978-83-63444-21-1 (e-book).
?rodło: ? https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Chaim_Rumkowski&oldid=73052934 ”