Vuurwerk
is een verzamelnaam voor
pyrotechnische
voorwerpen die gevuld zijn met
brandbare
,
ontplofbare
of lichtgevende mengsels van
chemische stoffen
die meestal bij feestelijke gelegenheden worden ontstoken. Wanneer deze stoffen verbranden, geven ze opvallende effecten zoals vonkend licht, knallende geluiden, rook en beweging. In veel landen wordt
oudejaarsavond
met vuurwerk gevierd.
In modern vuurwerk wordt meestal
buskruit
verwerkt. Dit is een makkelijk ontplofbaar mengsel van
zwavel
,
houtskool
, en
salpeter
of
kaliumnitraat
(de zuurstofleverancier). Bij de reactie komen onder andere de gasvormige producten
CO
2
en
N
2
vrij, naast
kaliumsulfaat
en
kaliumcarbonaat
. Deze stoffen worden vermengd met een keuze aan
zouten
, die verantwoordelijk zijn voor de kleureffecten van het vuurwerk. Naast buskruit maakt men ook gebruikt van
flashkruit
. Dat is een kruitmengsel waarin de koolstof is vervangen door metaalpoeder (
magnesium
of
aluminium
).
Vuurwerk werd oorspronkelijk ontwikkeld in het oude
China
. Het gebruik van vuurwerk verspreidde zich in de loop van de eeuwen naar andere delen van
Azie
en het
Midden-Oosten
, en tegen de 14e eeuw werd het ook in
Europa
gebruikt. In Europa diende vuurwerk aanvankelijk een ceremoniele functie. Populariteit ervan nam toe in de 18e eeuw, toen door chemische verbeteringen het mogelijk werd vuurwerk publiekelijk tentoon te stellen.
Er wordt onderscheid gemaakt tussen
feestvuurwerk
en
ernstvuurwerk
. Feestvuurwerk wordt voornamelijk gebruikt bij feestelijke gelegenheden en openbare vermakelijkheden. Ernst- of professioneel vuurwerk dient een serieuze functie en wordt gebruikt tijdens militair opereren, bijvoorbeeld als noodsignaal, bron van licht of strijdmiddel. Omdat het afsteken van vuurwerk gevaren met zich meebrengt, staat het gebruik ervan onder strenge regelgeving. In
Nederland
en
Belgie
bestaat al lange tijd een discussie omtrent een consumentenverbod.
Geschiedenis
Vuurwerk had zijn oorsprong in China en werd op grote schaal gebruikt door de
Chinezen
. De productie van vuurwerk zou aldaar ten tijde van de
Tang-dynastie
zijn begonnen. Zij gebruikten het bij
religieuze
gebeurtenissen om boze
geesten
te verdrijven.
[1]
Het ritueel van vuurwerk afsteken vormt daarmee een vast onderdeel van de Chinese cultuur, en gaat tot op de dag van vandaag gepaard met vele festivals.
[2]
De Chinezen beschikten zeker vanaf de vroege
13e eeuw
over
buskruit
, het belangrijkste bestanddeel van vuurwerk. Vlak nadat de Chinezen het buskruit hadden ontdekt, deden ze er al proeven mee. Uit de proeven kwamen verschillende soorten vuurwerk voort. Het Chinese vuurwerk werd vooral gemaakt in de stad
Liuyang
, waar
wetenschappers
werkten aan de speciale effecten en kracht van het explosieve goed. Vuurwerk vond na de ontdekking snel zijn weg naar
Europa
. Daar werd het ontvangen met groot vertoon. Aan menig hof werden spektakels met vuurwerk opgevoerd, onder meer aan het
Hof van Versailles
. De shows werden vaak gegeven door Italianen uit Florence, het centrum van de Europese vuurwerkindustrie.
Nederland
Ook in Nederland werden heel wat feesten opgeluisterd met vuurwerk, bijvoorbeeld de feestelijkheden op de
Dam
in 1648 ter gelegenheid van de
Vrede van Munster
. In 1678 verscheen het boek
Pyrotechnia, of Meer dan hondertderleye konstvermakelijcke vuurwerken
, waarin werd uiteengezet "hoe men de selve sal maken, toebereyden en stellen, neffens des selfs correcte vormen, maten en gewichten der stoffen". Dit boek was door
Daniel Manlyn
vertaald uit het
Engels
naar het boek
Pyrotechnia, or a Discourse of Artificiall Fireworks
, geschreven door de Britse
artillerist
en
wiskundige
John Babington
. Voorin Manlyns boek wordt nog een lijst van vuurwerksoorten genoemd, zoals "Vuurspuuwende Draken", "Wonderlijke Vuur-pijlen" en "Voet-soeckers".
[3]
Consumentenvuurwerk kwam in Nederland voor het eerst beschikbaar in de 19e eeuw en werd sporadisch gebruikt op evenementen zoals
Hartjesdag
(getuige verschillende incidenten in contemporaine kranten), maar niet met oud en nieuw.
[4]
In 1864 meldde het
Bataviaasch Handelsblad
dat Chinezen in de kolonie
Nederlands-Indie
naast
Chinees Nieuwjaar
(dat elk jaar valt op een andere dag tussen 21 januari en 20 februari) ook "Europeesch Nieuwjaar" vierden met zelf afgestoken vuurwerk. Tien jaar later zouden de
Indische Nederlanders
dit gebruik inmiddels hebben overgenomen.
[5]
In 1927 was er al sprake van een verbod in de nu voormalige kolonie Nieuw-Oost Indie. Ook omdat juist armere inwoners er veel geld aan uitgeven. In 1934 was er al een plaatselijk verbod in Nederland.
[6]
De oorsprong van het gebruik dat burgers in Nederland zelf zonder speciale opleiding vuurwerk mogen kopen en afsteken met oud en nieuw is pas ingeburgerd na de
Tweede Wereldoorlog
. Er zijn sterke aanwijzingen dat de Indische Nederlanders, waarvan er tussen 1945 en 1962 tienduizenden
naar Nederland migreerden
als gevolg van de
dekolonisatie van Nederlands-Indie
en
Nederlands-Nieuw-Guinea
, de traditie van consumentenvuurwerk tijdens de jaarwisseling in Nederland hebben geintroduceerd.
[4]
In de meeste Nederlandse gemeenten was het afsteken van 'Chinees' vuurwerk midden jaren 1950 formeel verboden, maar werd her en der
gedoogd
tijdens de jaarwisseling, ondanks allerlei relletjes die dit veroorzaakte (vooral in
Den Haag
, waar veel Indische Nederlanders oud en nieuw met vuurwerk vierden).
[4]
In 1955 probeerde de
Vereniging van Nederlandse Gemeenten
dit vergeefs te beeindigen; autoriteiten kozen in plaats daarvan voor de strategie om het fenomeen veiliger te laten verlopen.
[4]
Consumentenvuurwerk werd in Nederland pas eind jaren 1970 populair; daarvoor was het gebruikelijker dat alleen pyrotechnische experts vuurwerkshows hielden.
[7]
Chemische samenstelling
Een
pyrotechnisch
mengsel bestaat uit de volgende hoofdingredienten:
- Oxidator
, de stof die elektronen opneemt tijdens de chemische reactie. Bij een normale verbranding is dit
zuurstof uit de lucht
maar omdat het mengsel een
deflagratie
moet ondergaan of in een afgesloten ruimte moet branden, wordt gebruikgemaakt van een stof die zuurstofatomen kan doneren of zelf elektronen kan opnemen. Veelgebruikte oxidatoren zijn
lithiumnitraat
,
kaliumnitraat
,
kaliumchloraat
,
kaliumperchloraat
,
ammoniumnitraat
,
calciumsulfaat
,
strontiumnitraat
en
bariumnitraat
.
- Reductor
, een stof die elektronen afstaat tijdens de chemische reactie. Een reductor kan elke brandbare stof zijn, zolang deze maar een vaste
aggregatietoestand
heeft. In vuurwerk worden vooral
organische
verbindingen zoals
sacharose
,
dextrose
,
houtskool
of
rode gom
gebruikt. Soms worden ook
anorganische
verbindingen zoals metaalpoeders gebruikt:
aluminium
,
magnesium
,
koper
en
titanium
. Ook niet-metalen als
zwavel
en (rode)
fosfor
worden weleens gebruikt.
- Vlamkleurende stoffen. De verschillende kleuren worden verkregen door het natuurkundig principe dat verschillende atoomsoorten bij het terugvallen in hun grondtoestand tijdens sterk verhitten
fotonen
(lichtdeeltjes) van een bepaalde golflengte uitzenden (dus een bepaalde kleur licht). Verschillende kleuren kunnen gemaakt worden door het gebruik van de volgende zouten of atomen:
Verhoudingen
Bij het bepalen van de verhoudingen van de stoffen in een pyrotechnisch mengsel wordt bekeken waarvoor het mengsel gebruikt gaat worden. Voor een snelbrandend mengsel zal er een goede zuurstofbalans nodig zijn. Wanneer het mengsel trager moet branden en bijvoorbeeld veel licht moet geven, worden minder oxiderende chemicalien en meer reducerende stoffen toegevoegd. Aan de hand van een reactievergelijking van de vereiste brutoreactie wordt bekeken in welke verhouding de stoffen met elkaar reageren.
Veiligheid
Sommige stoffen kunnen ? in een bepaalde combinatie met elkaar ? instabiel worden. Veelal verloopt zo’n instabiele reactie relatief langzaam en rustig, maar in sommige gevallen kan deze reactie zo snel of intensief verlopen dat er sprake is van een
explosie
of spontane ontbranding van het mengsel. Een goed voorbeeld is de combinatie van kaliumchloraat en zwavel. Het langzaam vormende zwavelzuur in de zwavel kan het mengsel doen ontbranden. Ook kaliumchloraat en fosfor mogen nooit met elkaar gemengd worden. Metaalpoeders mogen onbehandeld niet gemengd worden met
nitraat
-zouten, want ook deze combinatie kan een spontane ontbranding tot gevolg hebben.
Soorten vuurwerk
Fop- en schertsvuurwerk
Fop- en schertsvuurwerk betreft vuurwerk dat zeer weinig gevaar en een te verwaarlozen geluidsniveau oplevert en soms ook binnenkamers kan worden afgestoken. Hieronder vallen bijvoorbeeld
sterretjes
,
knalerwten
, Bengaalse lucifers en
trektouwtjes
. Fop- en schertsvuurwerk mag het hele jaar door verkocht en afgestoken worden.
Kleinvuurwerk
Kleinvuurwerk is consumentenvuurwerk dat onder voorwaarden verkocht wordt aan consumenten. Veiligheidsnormen en verkoopregels verschillen per land. Daardoor is het in het ene land legaal, in het ander land
illegaal vuurwerk
.
Het consumentenvuurwerk wordt onderscheiden in siervuurwerk en
knalvuurwerk
. Siervuurwerk bestaat in de vorm van
vuurpijlen
die als geheel de lucht in schieten, en potten (
cakes
) en fonteinen. Daarnaast bestaat er een breed scala aan draaiers, zonnen en fakkels.
Het knalvuurwerk varieert van zware donderslagen, kanonslagen of astronauten tot de lichtste uitvoering, de
rotjes
. Het is niet ongebruikelijk om een mat rotjes ineens af te steken, net als
Chinese rollen
wat een knaleffect geeft als van een
mitrailleur
. Luchthuilers, oftewel
gillende keukenmeiden
, worden ook tot het knalwerk gerekend.
Grootvuurwerk
Grootvuurwerk
wordt ingezet als evenementenvuurwerk bij vuurwerkshows. Meestal wordt het gebruikt als afsluiting of als speciale viering van een evenement. Grootvuurwerk wordt afgestoken door professionals die een speciale training hebben gevolgd om het vuurwerk te mogen afsteken. Meestal wordt het vuurwerk op afstand afgestoken via een elektrische ontsteking.
[8]
Pyrotechnische speciale effecten (
theater- of podiumvuurwerk
) zijn speciaal geschikt voor gebruik binnen bij evenementen en in
theaters
.
Ernstvuurwerk
Ernstvuurwerk
is het vuurwerk dat gebruikt wordt wanneer een schip in nood is en er signalen afgegeven moeten worden, zoals
fakkels
,
vuurpijlen
,
parachutes
en rookpotten. Dit is ook het vuurwerk dat in het
leger
gebruikt wordt voor soortgelijke doelen, bijvoorbeeld rookschermen of verlichting. Dit vuurwerk is na een aantal jaren niet meer betrouwbaar en wordt dan vernietigd en vervangen. Dat vernietigen gebeurt soms door het als feestvuurwerk te gebruiken, al is het effect anders dan bij feestvuurwerk.
Elektronisch vuurwerk
Elektronisch vuurwerk is vuurwerk dat werkt zonder chemische stoffen, maar puur gebruikmaakt van elektriciteit. Het werkingsprincipe van de elektronische knal is dat er een hoge spanning op een condensator wordt opgebouwd en dat deze dan plotseling ontladen wordt.
Vuurwerkshows
Over de hele wereld vinden geregeld grootschalige vuurwerkshows plaats, al dan niet met een religieuze achtergrond. Vooral in
Zuid-Europa
krijgt de liefhebber regelmatig de kans om spectaculaire vuurwerken te zien. Met name landen als
Spanje
,
Malta
,
Italie
en
Duitsland
hebben jaarlijks meerdere traditionele feesten, waarbij een groot vuurwerk het middelpunt vormt. In
Valencia
(Spanje) vinden bijvoorbeeld ieder jaar rond maart de
Fallas
plaats, waarbij zeer spectaculaire dag- en nachtvuurwerken afgestoken worden. In
San Severo
, Italie wordt jaarlijks het festival
La Madonna del Soccorso
gehouden, waar enorme vuurwerken afgestoken worden. Ook op het
San Trifone
Festival in het Italiaanse dorp
Adelfia
is dit het geval. Bekende vuurwerken op oudejaarsavond zijn bij het
Sydney Opera House
in
Sydney
en in de steden
New York
en
Londen
. De vuurwerkshows worden met shells gemaakt, een soort ballen. Bij harde wind kan het gebeuren dat vuurwerkshows moeten worden afgelast. Het is dan te gevaarlijk om het vuurwerk af te steken. Dit gebeurde in Nederland tijdens de jaarwisselingen 2022/2023 en 2023/2024. Tijdens deze jaarwisselingen waaide het erg hard, waardoor veel vuurwerkshows moesten worden afgelast.
In
Nederland
wordt aan het einde van
oudejaarsavond
traditioneel door
particulieren vuurwerk afgestoken
. In 2019 werd er in Nederland voor 77 miljoen euro aan vuurwerk gekocht door particulieren.
[9]
Eind 2022 werd met een vuurwerkverkoop voor 110 miljoen euro een record gebroken.
[10]
Gevarenklassen
Het meeste vuurwerk komt uit
China
. Daar vindt ook de
classificatie
naar
gevarenklasse
plaats. De classificatie vindt plaats op grond van internationale regelgeving voor vervoer en verpakking. Vuurwerk is naar aard en werking onderverdeeld in vier subklassen. Subklasse 1 is de zwaarste gevarenklasse, subklasse 4 de lichtste.
De vier subklassen zijn:
- Gevaar voor massa-explosie (bijvoorbeeld
titaniumsalute
-
shells
).
- Gevaar voor scherfwerking. Er bestaat geen risico voor massa-explosie.
- Gevaar voor brand, gering gevaar voor luchtdruk- of scherfwerking of gevaar voor beide, maar niet met gevaar voor massa-explosie en hoge decibels.
- Gering gevaar voor ontploffing. De gevolgen blijven hoofdzakelijk beperkt tot de verpakking.
Letselschade
Verwondingen door vuurwerk zijn onder andere:
oogletsel
, gehoorbeschadiging en permanente schade aan vingers en ledematen. Letsel kan ontstaan door onkundig gebruik, opzettelijk misbruik of onvoorspelbaar gedrag door modificatie en/of zelfbouw.
Overlast
Veilig vuurwerk afsteken
Hieronder staan tips die in Nederland vaak worden gegeven om vuurwerk op een veilige manier af te steken:
[11]
[12]
- Voorbereiding
- Koop je vuurwerk bij een officieel verkooppunt.
[12]
Koop en gebruik geen illegaal vuurwerk, het is niet te voorspellen hoe het reageert en je veiligheid kan niet gegarandeerd worden.
[11]
- Bestudeer de gebruiksaanwijzing van tevoren, niet pas op oudejaarsavond.
[11]
[12]
- Experimenteer niet met vuurwerk: maak het nooit open.
[11]
[12]
- Let op waar en wanneer je vuurwerk mag afsteken. De nationale of lokale overheid kan bepalen wat de afsteektijden en afsteekplaatsen zijn en wanneer en waar er niet afgestoken mag worden (vuurwerkvrije zones).
[11]
- Let erop dat vuurwerk is ingedeeld in leeftijdscategorieen vanaf 12, 16 en 18 jaar en mensen die het willen afsteken er oud genoeg voor zijn.
[11]
- Kleding
- Trek stevige kleding aan die bestand is tegen vonken, zoals spijkerstof, wol of katoen; draag geen nylon of fleece en geen jas met capuchon.
[11]
[12]
- Draag een vuurwerkbril.
[11]
Zowel afstekers als omstanders wordt aangeraden een vuurwerkbril te dragen.
[13]
- Stop vuurwerk nooit los in jas- of broekzakken.
- Plaatsen
- Zorg dat het vuurwerk goed en stevig staat zodat het niet omvalt. Gebruik voor vuurpijlen een lanceerstandaard (sinds 2018 verplicht in Nederland).
[11]
[12]
- Zet vuurwerkpotten altijd klem tussen vier stenen.
[12]
- Aansteken
- Steek vuurwerk aan met een aansteeklont.
[11]
Gebruik nooit lucifers, aanstekers, sigaretten of sigaren.
[12]
- Loop weg bij het vuurwerk zodra de lont brandt, neem voor jezelf en toeschouwers minstens 8 tot 15 meter afstand.
[12]
- Steek een pijl vanaf de zijkant aan, niet van boven.
[12]
- Steek vuurwerk altijd met gestrekte of slechts licht gebogen arm af, want het lichaam en het hoofd (gezicht) mogen zich niet boven het vuurwerk bevinden.
- Steek niet-afgegaan vuurwerk (weigeraars) nooit opnieuw aan. De kans is groot dat het te snel ontbrandt.
[11]
[12]
- Steek geen vuurwerk vanuit je hand af.
[12]
- Steek alleen groen viscolont aan.
- Gooi nooit met vuurwerk.
- Richt vuurwerk nooit op mensen, dieren of brandbare materialen.
[12]
- Let bij vuurpijlen op de windrichting.
[12]
- Opruimen en bewaren
- Maak vuurwerkafval onschadelijk door het in water te dompelen of gooi er een emmer water over.
[12]
- Ruim vuurwerkafval, nadat je het onschadelijk hebt gemaakt, meteen op. Vuurwerkafval mag bij het huisvuil.
[12]
- In Nederland mag je, als je vuurwerk over hebt, hooguit 25 kilo vuurwerk bewaren tot volgend jaar op een veilige, droge, koele, niet publiek toegankelijke plaats.
[11]
[12]
Vuurwerkrampen
Er gebeuren met enige regelmaat vuurwerkrampen in verschillende landen in de wereld, vaak met tientallen doden en gewonden tot gevolg. Meestal voltrekt een dergelijke catastrofe zich tijdens het productieproces of bij de opslag van vuurwerk, maar het kan ook misgaan tijdens het of voorafgaand aan het afsteken.
Zie ook
Externe links
Bronnen, noten en/of referenties
- Jan Lenselink
Vuurwerk door de eeuwen heen
, 78 p., Amsterdam, 1991,
ISBN 90-6707-277-X
- B.J. Ramla
Vuurwerk!
, 88 p., Zutphen, 1995,
ISBN 90-5658-007-8
- David Douwes
Vuurwerk; Afsteken, gebruik, misbruik, risico’s, voorzorgen
, 112 p., Tilburg, 1998,
ISBN 90-75869-08-8
- Takeo Shimizu
Fireworks; The Art, Science and Technique
, 344 p., Austin, 1996,
ISBN 0-929388-05-4
(Engelstalig)
- Een deel van deze tekst op deze pagina of een eerdere versie daarvan is overgenomen van de website van het
ministerie van VROM
.
- De informatie over smogvorming is afkomstig van de website van het
RIVM
.
- Vuurwerkbesluit, geldigheidsdatum 21-05-2014
- ↑
Lidu Fireworks
, cctv.com
- ↑
Temple, Robert K.G. (2007).
The Genius of China: 3,000 Years of Science, Discovery, and Invention
(3rd edition). London: Andre Deutsch, p. 256-7.
ISBN 9780233002026
- ↑
Beelen, H. en N. van der Sijs, 'Vuurwerk', in
Onze Taal
12 2013, blz. 351.
- ↑
a
b
c
d
Gertjan van Schoonhoven
, "
Vuurwerk afsteken: hoe ontstond die traditie?
",
Elsevier Weekblad
,
1 december 2017
.
Gearchiveerd
op
23 december 2017
. Geraadpleegd op
23 december 2017
.
- ↑
F. Schwab
, "
Vuurwerk en de link met Indie
",
ICM Indische Internetkrant
,
26 februari 2015
.
Gearchiveerd
op
27 september 2021
. Geraadpleegd op
23 december 2017
.
- ↑
https://rtlnieuws.nl/nieuws/artikel/4974251/wel-geen-vuurwerkverbod-we-praten-er-al-een-eeuw-over.ui
[dode link]
- ↑
"
'Vuurwerk een traditie? Dan wel een heel korte traditie'
",
Trouw
,
14 juli 2012
.
Gearchiveerd
op
30 december 2016
. Geraadpleegd op
30 december 2016
.
- ↑
Lenselink, J,
Vuurwerk door de eeuwen heen
, 1991
- ↑
'Vuurwerkverkoop naar nieuw record: 77 miljoen euro'
, RTLnieuws.nl.
- ↑
Recordomzet vuurwerkverkoop: voor 110 miljoen euro verkocht
(
31 december 2022
).
- ↑
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
"
Ga jij vuurwerk afsteken? Dit zijn de regels
",
RTL Nieuws
,
31 december 2018
.
Gearchiveerd
op
20 mei 2019
. Geraadpleegd op
6 januari 2019
.
- ↑
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
m
n
o
p
q
"
Hoe steek ik veilig vuurwerk af?
",
Breda Nieuws
,
30 december 2018
.
Gearchiveerd
op
13 april 2019
. Geraadpleegd op
6 januari 2019
.
- ↑
Vuurwerk
.
Oogziekenhuis Rotterdam
.
Gearchiveerd
op
6 januari 2019
. Geraadpleegd op
6 januari 2019
.
|