De
Dartigjohrige Krieg
is en wietloftigen Krieg ween, wo de meisten Machte in
Europa
bi mitmaakt hefft. De Krieg duer vun
1618
bit
1648
un hett en Enne funnen mit den
Freden vun Westfalen
. En
Koalitschoon
rund um den Kaiser vun dat
Hillige Roomsche Riek
, wo ok
Spanien
to'n Deel mit bi weer, hett dor gegen unnerscheedliche Koalitschonen vun sunnerlich
protestantsche
Staten bi streden.
Los gung dat mit en Upstand in dat
Konigriek Bohmen
. Dat hoor dormols to de
Monarkie
vun dat
Huus Habsborg
mit to. Dusse Upstand hett denn to en
Borgerkrieg
in dat Hillige Roomsche Riek fohrt. In latere Afsnitten vun den Krieg spelen ok de europaaschen Grootmachte
Sweden
un
Frankriek
en wichtige Rull. Beide Lanner stunnen stracks gegen den Kaiser.
Toeerst mol gung dat um den religiosen Striet twuschen de
Protestanten
un de
Kathoolschen
in
Duutschland
. Dor stunnen sunnerlich de duutschen Forsten Een gegen den Annern.
Anners weern dat ehrder politische Grunn, de dussen Krieg anbott' hefft:
- De Habsborger Kaisers hefft sik jummerlos in'e Plunnen harrt mit de Forsten vun de verschedenen duutschen Lanner binnen dat Riek, vunwegen dat dusse Forsten na Unafhangigkeit streven doen.
- Frankriek weer bange vunwegen en habsborgsche Overmacht in Europa. De Habsborgers seten in dat Duutsche Riek, man ok in Spanien, up'n Throon. Dor is Frankriek denn gegenan gahn un hett sik up de Siet vun den Kaiser siene Fienden stellt.
- De (spaanschen) Habsborgers harrn de upsternaatschen
Nedderlanners
jummers noch nich unnerkregen. So weer ok in de Nedderlannen Krieg.
- Sweden hett de Protestanten Stutt un Stohn geven, man dor hett Sweden dat ok up Land bi afsehn harrt.
Wat de ganze Sake noch mehr dor'nanner brocht hett, weer, dat
Generalen
mit ehre Armeen up egen Reken in dussen Krieg togange weern un ok
Swiezers
mit en Heer dor Duutschland dortrecken doen. Dor is denn allgemeen Chaos um kamen.
Frerich V. vun de Palz
De direkte Oorsaak vun den Krieg weer, dat Ferdinand, Arzhartog vun de
Steiermark
to'n Konig vun Bohmen wahlt wurrn is. Ferdinand is as en dannigen Kathoolschen ankeken wurrn, man Bohmen weer dormols to'n groten Deel
evangeelsch
. De Protestanten in Bohmen weern bange, dat dat nu mit ehre Freeheit to Enne ween scholl un dat is denn to allerhand Lawei kamen. In'n
Mai
1618
hefft se in
Prag
twee Raatgevers vun Kaiser
Matthias
ut dat Finster vun de Prager Borg smeten (
Tweete Prager Defenestratschoon
). Foorts hett sik de Striet utbreedt' over ganz Grootbohmen hen:
Bohmen
,
Slesien
, de
Lausitz
un
Moravien
hoorn dor to. De Inwahners vun Bohmen hefft den
reformeerten
Kurforsten
Frerich V.
vun de
Palz
to'n Konig wahlt. Frerich is de Swiegersohn vun den
engelschen
Konig ween. Dor hett sik den ok de Kurforst vun
Bayern
in den Striet inmengelt. Up dusse Aart hett sik de Striet over ganz Duutschland hen utbreedt'.
De verscheden Afsnitten vun den Krieg
[
annern
|
Bornkood annern
]
De dartigjohrige Krieg kann indeelt weern in veer besunnere Afsnitten.
De protestantsche
Adel
vun Bohmen hett Kaiser
Ferdinand II.
sien Rechten up den Throon in Bohmen upseggt.
Frerich V.
vun de Palz is dormols as moglichen Konig vun Bohmen ankeken wurrn. Sien Swiegervadder weer de engelsche Konig
Jakob I.
. He meen, Frerich scholl dor bloß de Fingers vun laten. Man Frerich sien Ohm
Moritz vun Oranien
hett em Moot maakt un seggt, he scholl dor man bigahn.
[1]
. Moritz wuss ganz genau, dat de Habsborgers sik nie nich up Frerich as Konig vun Bohmen inlaten doen. Man he stunn sulms in Striet mit de Spaanschen Habsborgers un woll jem en extra Problem geven, for den Fall dat de
Twofjohrige Freden
in de Nedderlannen nich verlangert weern scholl. Vunwegen dat de duutschen Habsborgers achter de spaanschen Habsborgers stunnen, keem Moritz dat goot to Pass, wenn dat in dat Riek Krieg geven do. He hett sien Neffen un ok den duutschen Protestantenbund finanzielle un militaar'sche Stohn anboden. Al gau is denn ok de Krieg utbraken. Man al in'n November
1620
hett de kaiserliche Armee de upsternaatschen Bohmen in de
Slacht bi den Witten Barg
slahn. Dor weer wiss de achtste Deel vun de Bohmen ehre Armee Nedderlanners oder tominnst betahlt vun de
Republiek vun de Seven Vereenigten Nedderlannen
. Na dusse Slacht seet Ferdinand II. wedder stevig in'n Saddel. Frerich de V. moss utkniepen na siene Heimat, na de Palz.
De Krieg keem nu na de Palz hen. Frerich V. is up egen Grund vun kaiserliche Truppen unner
Tilly
slahn wurrn. Sien Land is em denn wegnahmen wurrn un Ferdinand II. hett dat an sien Macker
Maximilian I.
vun
Bayern
geven. Frerich moss utbuxen na de Nedderlannen. In de Geschicht is sien Naam bekannt as ?de Winterkonig“, vunwegen dat he bloß man en Winter lang in Bohmen regeern do.
Albrecht vun Wallenstein
De Kurforst hett Stutt un Stohn socht bi siene Familie. Sien Neffen weer Konig
Christian IV.
vun
Daanmark
. De woll em woll helpen. So keem Daanmark in den Dartigjohrigen Krieg. Unner dusse Umstann woll de Hartog vun Bayern bi den Krieg nich mehr mitmaken. Nu mook sik
Albrecht vun Wallenstein
an den Kaiser ran. He sloog de Danen
1626
in de
Slacht bi Lutter
. Dormols hefft de Danen ehre Lanner in
Jutland
,
Sleswig
,
Holsteen
un verschedene Oord an de
Oostsee
verloren. In dat Johr
1629
hefft de Danen dusse Gemarken toruch kregen, man se mossen dor verspreken, dat se sik vun nu af an nich mehr mit de Angelegenheiten vun dat Riek befaten wollen.
Mit dussen Afsnitt gung dat los, as
Gustav II. Adolf
vun
Sweden
in dat Johr
1630
den Krieg an dat
Huus Habsborg
verklaren do un sien Truppen in Duutschland infallen doen. Ofschoonst Sweden en protestantsche Macht weer, wussen de Sweden, dat dat
kathoolsche
Frankriek
mit sien Kardinal
Richelieu
achter jem stunn. Richelieu harr dat dor up afsehn, dat de Habsborgers ehre Macht nicht to groot weern konn. Dor hett he de Sweden um stutt'. Midderwielen weer
Albrecht vun Wallenstein
, de in den daanschen Afsnitt vun den Krieg so'n groten Feldherrn ween weer, vun Kaiser Ferdinand II. afsett' wurrn. Siene groten Armeen harrn allerhand Schaden toruchlaten un de Landgoder utplunnert, as se dor den Kaiser siene Gemarken un dor annere kathoolsche Lanner dortagen weern. Nu harrn sik de Forsten beklaagt bi den Kaiser un se sund hoort wurrn. Vun dor af an hett General
Tilly
den Kaiser siene Armee anfohrt. Tilly hett verscheden Molen erkennen mosst, dat Gustav II. Adolf em in Saken vun de
Strategie
over weer. In de
Slacht bi Lech
is he in dat Johr
1632
doodlich verwunnt wurrn. Noordduutschland is in de Hand vun de Sweden un ehre Bundsgenoten fullen.
Gustaaf Adolf bi de Slacht vun Breitenfeld
Nu beed de Kaiser Wallenstein, he much doch wedder den
Harnsch
antrecken un versoken, dat Gluck in den Krieg um to dreihen. In de
Slacht vun Lutzen
sund de Sweden un Wallenstein sien Heer in’n November
1632
tosamendunnert. Woll sund de Sweden den Kaiser siene Suldaten over ween, man de Sweedsche Konig is bi de Slacht umkamen. Wallenstein hett nu mit den Kaiser siene Fienden verhannelt. Vunwegen dat de Kaiser dat spitz kreeg un meen, Wallenstein speel dubbelt Speel, hett he em
1634
in
Eger
umbringen laten. Nu weer de Nafolger vun den sweedschen Konig siene Dochter
Christina
, un de weer eerst sess Johre oold. Dor hett de Raat vun dat Riek unner Kanzler
Graaf
Axel Oxenstierna
dat Leit vun de Regeern in de Hand nahmen. Oxenstierna hett bit
1635
ok den Krieg anfohrt. In dat Johr hett dat
Kurforstendom Sassen
in den
Verdrag vun Prag
en Sunnerfreden mit de Habsborgers afslaten. Dor hett
Richelieu
, wat de Baas vun de franzoos’sche Regeern weer, meent, he moss nu duutlich seggen, up wat vun Siet he stunn, un verklaar den Kaiser den Krieg. In dussen Momang weer de Krieg keen Krieg twuschen
Protestanten
un
Kathoolsche
mehr. Dat protestantsche Sweden un dat Kathoolsche Frankriek stunnen nu in den Krieg up een Siet. Hartog
Bernhard vun Sassen-Weimar
hett 1635 den Boverbefehl over de franzoos’schen Truppen overnahmen.
Sweedsch-franzoos'schen Afsnitt (1635-1648)
[
annern
|
Bornkood annern
]
Vormann in de Koalitschoon gegen de Habsborgers sund nu de Franzosen ween. De Krieg weer nu allerwegens in Europa togange. Mol afsehn vun en paar Molen, wo ehre Truppen in
Frankriek
den Gegenspeler over weern, gung de Sake nich goot for de Habsborgers.
1643
slump dat de Franzosen unverwohrens in de
Slacht bi Rocroi
an de egene Noordgrenz, de Spaniers unner to kriegen. Dor hett Frankriek de Overmacht up den Kontinent mit in de Hand kregen. In de neegsten 60 Johre scholl dat dor ok bi blieven. Al
1640
gung dat los un de Fienden verhanneln over en Freden, man dat duer denn doch noch bit
1648
, bit de
Freden vun Westfalen
afslateh wurrn is in
Ossenbrugge
un
Monster
. Dor weer de Krieg afsluuts mit to Enne.
Amenne harr de Kaiser den groten Deel vun siene Macht verloren un dat
Hillge Riek
weer wiethen upspleten. Eerst in den
Tweeten Weltkrieg
hett dat in Duutschland wedder en Krieg geven, wo dat Land so woost bi wurrn is, wo so grote Slachten slahn wurrn sund, so veel Lude Hunger lieden mossen un an Suken storven sund.
For Frankriek stunn de Door nu wiet apen un dat konn sik upstellen as grottste Macht vun Europa. Sweden hett for de neegsten 60 Johren grote Deelen vun Noordduutschland regeert.
- ↑
De Republiek 1477-1806
, J.I.Israel, Franeker, 1996, p. 516