Ке?ес ?к?мет?
, немесе
Ке?естер бил?г?
? б?рын?ы
Ресей империясында
(1917 жылды? 1 ?ырк?йег?нен Ресей Республикасы)
Уа?ытша ?к?мет
?арулы к?шпен ??латыл?ан
?азан т??кер?с?нен
кей?н орнатыл?ан бил?к ж?йес?н?? атауы; кейде “Ке?ес ?к?мет?” ??ымы Ке?ес Ода?ында?ы жалпы бил?к ж?йес?н?? атауы рет?нде де ?олданылады. “Ке?ес” (орыс т?л?нде
Совет
) с?з? ал?аш рет т??кер?сш?л ж?мысшы табыны? сайланбалы жетекш? органы ?
Ж?мысшы депутаттары ке?ес?
т?р?нде 1905 ? 07 жыл?ы
б?р?нш? орыс революциясы
барысында пайда бол?ан.
1917 жыл?ы А?пан революциясы кез?нде солдаттар мен т??кер?сш?л ж?мысшы табыны? сайланбалы жетекш? органы жер-жерде ??рыл?ан
Ж?мысшы ж?не солдат депутаттарыны? ке?естер?болды
. 1917 ж. 3 ? 24 маусымда
Санкт-Петербургте
Ж?мысшы ж?не солдат депутаттары ке?естер?н?? б?р?нш? б?к?лресейл?к съез? ?тт?. Съезге б?к?л елдег? 305 Ж?мысшы, солдат ж?не шаруа депутаттары ке?естер?нен, оларды? 53 айма?ты? б?рлест?ктер?нен, 34 ?скери б?л?мнен ? барлы?ы 1090 делегат ?атысты.
Съезд
революциялы? демократия ж?не мемлекетт?к бил?к, 1-д?ниеж?з?л?к со?ыс?а к?з?арас, Уа?ытша ?к?мет кез?нде сайлауы бастал?ан б?к?л елдег? халы? сайла?ан ?к?лдер ?
??рылтайшылар жиналысына
дайынды?, Ресейдег? ?лт м?селес?, т.б. ?зект? м?селелер туралы баяндамалар ты?дап, тал?ылады. 320 адамнан ??рал?ан
Б?к?лресей Орталы? Ат?ару Комитет?н
(ВЦИК) сайлады. 1917 ж. 25 ?азанда?ы (7 ?араша) ?азан т??кер?с?н ж?зеге асыр?ан ?арулы к?тер?л?ст?
большевиктер
Ж?мысшы ж?не солдат депутаттары ке?естер?н?? ек?нш? б?к?лресейл?к съез?н?? ашылуына орайластырды. Съезге елдег? 402 ке?естен 649 делегат ?атысты. Большевик ж?не солшыл
эсер
делегаттарыны? саны (550 адам) басым бол?ан съезд 25 ? 27 ?азанда (7 ? 9 ?араша) ж?мыс ?стед?. Съезд Уа?ытша ?к?метт?? ??латылуын ма??лдады, мемл. бил?кт? ?з ?олына ал?анын жариялады, жер-жердег? бил?к “Ж?мысшылар, солдаттар ж?не шаруалар ке?естер?не бер?лс?н!” деген ?ндеу,
“Б?т?м туралы”ж?не
“Жер туралы”декреттер
?абылдады. Сондай-а?, съезд БРОАК-т?? (ВЦИК) жа?а ??рамын 106 адамнан (оны? 62-с? большевик) сайлап, елд? бас?ару ?ш?н Ке?ес ?к?мет?н?? ?к?мет?н ?
Владимир Ильич Ленин
баста?ан, ??рамына тек большевиктер к?рген
Халы? Комиссарлары Ке?ес?н
(Ж?мысшы-шаруа ке?ест?к ?к?мет?н) ??рды. Ке?естер бил?г? Ресейд?? ?нерк?с?пт? ?алаларында шапша? орнады. Уа?ытша ?к?метке адал к?штерд?? ?арсылы?ы басып-жаншылып, кадеттер партиясы за?нан тыс деп жарияланды, оппозициялы? басылымдар жабылды. Алайда 1917 ж. 12 ?арашада ?ткен ??рылтайшылар жиналысына сайлауда большевиктер 25% шамасында ?ана дауыс алды. ?з талаптары ?тпейт?н бол?анды?тан большевиктерден ??рал?ан Халы? Комиссарлары Ке?ес? Санкт-Петербургте ашыл?ан ??рылтайшылар жиналысын 1918 ж. 5 (18) ?а?тарда ?уып тар?атып ж?берд?. Халы? Комиссарлары Ке?ес?, сондай-а?, оларды? жерг?л?кт? органдары болып ?алыптаса баста?ан Ж?мысшы, солдат ж?не шаруа ке?естер?н?? ат?арушы органдары (
совдеп
) б?рын?ы Ресей империясы ??рамында
боданды?та
бол?ан ?лттарды?
империя
та?ы ??ла?аннан кей?н ??р?ан ?лтты? мемл. б?рлест?ктер?не д?шпанды?пен ?арады. Мыс., олар 1917 ж. 12 (25) желто?санда ?аза?станда ??рыл?ан
Алаш автономиясы
мен оны? ?к?мет? ?
“Алашорда”
?лт ке?ес?н танудан бас тартты. Ке?ест?к бил?кт?? Ташкенттег? ?к?лдер? 1917 ж. 29 ?арашада (12 желто?сан) ??рыл?ан
Т?рк?стан автономиясыны?
?о?анда?ы Ке?ес? мен ?к?мет?н 1918 ж. 19 ? 22 а?панда ?арулы к?шпен тал?андады. Б?л о?и?алар елд?? одан ?р? ек? жарылып,
Азамат со?ысыны?
шиелен?се т?су?не апарып со?ты.
1918 ж. наурыз?а ?арай ке?ест?к бил?к б?рын?ы Ресей империясы аума?ыны? басым б?л?г?нде орнады. Банктер, к?с?порындар мемлекет м?лк?не айналдырыла бастады. Германиямен уа?ытша б?т?м жасалды. Ресейд?? 2-д?ниеж?з?л?к со?ыстан шы?уы, ке?ест?к бил?кт?? ны?аюы б?рын?ы Антанта ?скери ода?ы елдер?н?? наразылы?ын ту?ызып, оны? со?ы шет ел мемлекеттер?н?? а? гвардияшылар?а ?скери ж?не экон. к?мек жасауына ?кеп со?ты. Ке?ест?к бил?кт? са?тап ?алу ?ш?н большевиктер
“?скери коммунизм”
саясатына к?шт?, контрреволюция?а ж?не саботаж?а ?арсы к?ресет?н т?тенше комиссиялар (1917 ? 22 ж.) ??рды, б??аралы? ?ызыл Армия ?йымдастырды. Ке?ес ?к?мет?н?? уа?ытша т?тенше органдары рет?нде, ?азан т??кер?с? кезе??ндег? ?скери-рев. к-ттер т?ж?рибес?н пайдалана отырып, революциялы? комитеттер (ревкомдар, 1918 ? 20 ж.), сот органдары болып табылатын ?скери трибуналдар (1917 ? 22 ж.) ??рды. Осындай шаралар ар?ылы Ке?ес ?к?мет? Азамат со?ысында же??ске жетт?. Елде жеке-дара
партиялы? диктатура
орнату ба?дары ай?ындала бастады. 3-Б?к?лресейл?к ке?естер съез?н?? (23 ? 31 ?а?тар, 1918) Ресейд?
Федеративт? Республика
(РКСФР) деп жариялауына байланысты, 1918 ж. 30 с?у?рде
Ташкентте
РКСФР ??рамында?ы Т?рк?стан автономиялы? ке?ест?к социалист?к республикасы (Т?рк?стан АКСР-?, Т?ркреспублика), 1920 ж. 12 ?азанда РКСФР ??рамында?ы
Киргиз
(?аза?) автономиялы? ке?ест?к социалист?к республикасы (?аза? АКСР-?,
Кирреспублика
) ??рылды (1919 жылдан съезге дей?н ?аза? ?лкес?н бас?ару ж?н?ндег? революциялы? комитет ?
?азревком
ж?мыс ?стед?). Ке?ес ?к?мет?н?? Орта Азияда ?лтты?-мемлекетт?к межелеу ж?рг?зу?не байланысты, 1924 ж. 27 ?азанда
Т?рк?стан АКСР-?
таратылып, ?аза? облыстары ?аза? АКСР-?не ?осылды. Ол 1936 ж.
?аза? КСР
-?не айналды. Алайда орталы? Ке?ес ?к?мет? (?.
Ке?ес Ода?ы
) ода?тас республикалар?а дербес бил?к ж?рг?зу м?мк?нд?г?н берген жо?. Ресейдег? мемлектт?к бил?кт?? сайланбалы органы 1918 ? 36 ж.
Ж?мысшы, шаруа ж?не ?ызыл?скерлер депутаттарыны? Ке?естер?
болды. ?аз?рг? ?аза?стан аума?ы ал?аш?ыда жекелеген Ресей губернияларыны?, 1920 ? 36 ж. ?аза? АКСР-? рет?нде
Ресей Ке?ест?к Федеративт?к Социалист?к Республикасыны?
??рамына ?осылатын. Ке?ес ?к?мет?н?? 1917 ? 36 ж. жерг?л?кт? ж?не орталы? бил?к органдары ? ??рамы к?п сатылы ж?не ашы? дауыс берет?н сайлау жолымен ?алыптасатын ке?естер съездер? болды.
Ж?мысшы депутаттары ке?ес?
-
КСРО
-да?ы мемлекетт?к ?к?метт?? сайланып ?ойылатын ?к?летт? органдар. Ол
Ресейдег?
1905-07 ж. революцияда, ж?мысшылар ереу?л?не басшы орган рет?нде, б??аралы? творчествосы н?тижес?нде ??рылды. Кейб?р ке?естер революцияны? ?рлеу кезе??нде ?арулы к?тер?л?ске басшылы? етет?н органына айналды. 1905-07 ж. ке?естерд?? т?ж?рбиес? 1917 ж. Буржуазиялы?-демократиялы?
А?пан революциясында
ж?не
?азан т??кер?с?нде
?лкен р?л ат?арды. 1917 ж. А?пан революциясы барысында ??рыл?ан ке?естер пролетариат пен шаруаларды? революциялы?-демократиялы? диктатурасыны? органдары болды. Петроград ж?мысшылары мен солдаттарыны? ?лг?с?мен ?аза?стан е?бекш?лер? де ке?естер ??ру?а к?р?ст?. 1917 жылды? наурыз ? с?у?р?нде ?аза?стан ?алаларыны? к?пш?л?г?нде ке?естер ??рылды. 1917 жылды? 7 наурызда ?улиеата горнизоныны? солдаты Тюрин ?аласында митинг ?тк?зд?. Онда солдаттар мен ж?мысшыларды? ке?ес? ??рылды. 1917 ж. 27 ж?не 31 мамырда ?ткен ж?мысшылар мен солдаттар депутаттарыны? Сырдария облысты? ке?ес? отырысында
?улиеата уез?н??
II болысынан болысты? ат?ару комитет?н?? сайлау кез?нде ж?бер?лген б?рмалаушылы? ж?н?ндег? ша?ымдарын тал?ыла?ан. 1917 ж. 2 мамырда солдаттар мен ж?мысшылар депутаттарыны? ?улиеата ж?не
Б?шкек
ке?ес? б?рлескен комиссиясы жазда ?уа?шылы?тан ег?нн?? ж?не ш?пт?? к?й?п кеткен?н хабарлап, к?зде ашты?тан халы?ты аман алып ?алуды? шараларын белг?леуд? ?т?нген. 1917 ж. 11 с?у?рде солдаттар мен офицерлер депутаттарыны? комитет? ?улиеата ж?мысшылар депутаттар ке?ес?не б?р?кт?. Оны слесарь Н.Чернышев бас?арды. 1917 ж. 24-25 ?ырк?йекте ж?мысшылар мен солдаттарды? ?улиеата ке?ес? халы?ты? талабына с?йкес жалдаптарды? ?оймаларын т?нт?п, асы?ты ашы??ан т?р?ындар?а таратылып берд?. Басмашылар?а ?арсы к?рес?п, Ке?ес ?к?мет?н?? орны?уына аянбай к?ш ж?мсады.
?аза?станда Ке?ес ?к?мет?н?? орнатылуы
[
??деу
?|
?айнарын ??деу
]
Ке?ес ?к?мет? орнауыны? ек? т?рл? жолы болды:
- ?нерк?с?п орталы?тары мен тем?р жол?а жа?ын, ж?мысшылар басым о?т?ст?к ж?не солт?ст?к айма?тарда - бейб?т жолмен.
- С?б?р, Орал, Жет?су казактары мен офицерлер, кулактар б?р?ккен контрреволюциялы? к?штер басым аудандарда ? ?арулы к?рес жолымен.
Перовск
(
?ызылорда
) ж?мысшылары мен солдаттары ?к?мет бил?г?н 1917 жыл?ы 30 ?азанда (29 ?араша) ?з ?олына алды. Ол кезде б?л ?лкен ?скери гарнизон орналас?ан ?р? тем?р жол станциясы болатын. Б?л жерде Совет ?к?мет? бейб?т жолмен орнады.
Сырдария облысында
Ке?ес ?к?мет?н?? орнауы оны? саяси ? экономикалы? ж?не ?к?мш?л?к ортала?ы
Ташкент
?аласында 1917 жыл?ы 31 ?азанда ?арулы к?респен орнады. 1917 жылы ?араша айыны? орта кез?нде Ке?ес ?к?мет? Черняев (Шымкент) ?аласында же?д?.
?араша
?
желто?сан
айларында Ке?ес ?к?мет? ?улиеата,
Т?рк?станда
,
?азалы
,
Арал
поселкес?нде ж?не облысты? бас?а да ?р? елд? мекендер?нде ?ан т?г?сс?з бейб?т жолмен орнады.
Ке?ес ?к?мет?н орнату ?ш?н
А?мола
даласы мен
Ерт?с
бойында табан т?рескен шай?астар ж?рг?з?лд?. 1917 жылы 12 ?арашада Уа?ытша революциялы? комитет ??рылды. Т?ра?асы И. Д. Дубинин болды, ??рамына ?. Ыдырысов, Я. Побелянский, К. С?т?шов, К. Рыжков ж?не т. б к?рд?. Дегенмен, К?кшетау, Павлодар, Атбасар, Семей, ?скемен ?лкелер?нде казак ? орыс ж?не офицер ? старшина билеуш? топтарды? ы?палы басым бол?анды?тан Ке?ес ?к?мет? ?ш?н к?рес б?раз ?иынды??а кездест?.
Семейде ?к?мет бил?г? жерг?л?кт? Ке?ест?? ?олына 1918 жылы а?панны? 16 ? нан 17 ? не ?ара?ан т?нде к?шт?.
1917 жыл?ы желто?сан ? 1918 жыл?ы наурыз аралы?ында Ке?ес ?к?мет? Тор?ай облысыны? орталы?ы ?останай, А?т?бе ?алалары мен бас?а да ?р? елд? мекендерде орнады. Тор?ай облысында Ке?ес ?к?мет?н?? орнауына А. Иманов, ?. ?ойдосов, В. Чеклиров, В. Зинченко ж?не т. б к?рескерлер елеул? ?лес ?осты.
1917 жылы ?арашада Орынборда атаман Дутов контрреволюциялы? т??кер?с жасап, ?к?мет бил?г? казактарды? ≪?скери ?к?мет?≫ ?олына к?шт?. Атаман Дутовты? казактар тобы, Алашорда ?к?мет?, меньшевиктер Ке?ес ?к?мет?не ?арсы б?р?кт?. Дутовшылар?а ?арсы к?рес ж?рг?з?л?п ш??ыл ?скери к?мек к?рсет?лд?. Н?тижес?нде 1918 жылы 18 ?а?тарда Орынборда ?арулы к?респен Ке?ес ?к?мет? орнады.
Оралда Ке?ес ?к?мет? ?иын жа?дайда орнатылып, 1918 жылы 15 ?а?тарда же??п шы?ты.
Жет?суда Ке?ес ?к?мет?н орнату жолында?ы к?рес, контрреволюциялы? к?штер?н?? басым болуына байланысты 1918 жылды? к?ктем?не дей?н созылды. М?нда революцияны ?олдаушыларды? ?ос?ан ?лес? елеул? болды.
Оларды? арасында Т. Бокин, Т. ?тенов, Ж. Бабаев, А. Розыбакиев сия?ты жерг?л?кт? халы? ?к?лдер? бар ед?. Верный ж?мысшылары ?ызыл гвардия жаса?тарын ?йымдастырды, ?скери т??кер?с комитет?н ??рды.
С?йт?п, наурызды? 2?не 3?не ?ара?ан т?н? Верныйда ?скери ? революциялы? (т??кер?с) комитет? бас?ар?ан к?штер ?ала е?бекш?лер?н?? ?олдауына с?йен?п ≪?скри ?к?метт??≫ т?рег? бол?ан ?амалды, ?ару ? жара? ?оймаларын, почта ? телеграфты т. б ма?ызды мекемелерд? басып алды да, Верный ?аласында Ке?ес ?к?мет?н орнатты.
Ке?ес ?к?мет? наурыз айында Жаркентте, Сергиопольда (Аяг?з), Талды?ор?анда, к?кект?? бас кез?нде Лепс?де орнады.
С?йт?п, 1917 жылды? ?азан айынан бастап 1918 жылды? наурыз айына шей?н Ке?ес ?к?мет? ?аза?станны? к?п жер?нде же??ске жетт?, я?ни Ке?ес ?к?мет? ?лкеде т?гел орнап б?тт?.
Социалист?к шаруашылы? пен м?дениетт?? нег?здер?н жасау
[
??деу
?|
?айнарын ??деу
]
Ке?ес ?к?мет? же?геннен кей?н ?аза?станда да еск? мекемелер оны? ?ш?нде уа?ытша ?к?метт?? комиссарлары, отарлау чиновникт?к - ?к?мш?л?к, ?оныстандыру бас?армасы, сот ж?йес? жойылып, ?аза?станда жа?а ?к?метт?? бас?ару ж?йелер? ??рыла бастады. Жерг?л?кт? жерлерде шаруа Ке?естер?, халы? шаруашылы?ы Ке?естер? ??рылды. Ке?естерд?? ат?ару комитеттер? жанынан денсаулы? са?тау, ?д?лет, ?аржы, а?арту, жер, ?нерк?с?п б?л?мдер? ?йымдастырылды. Б?л шаралар Ке?ес ?к?мет? жауларыны? ?арсылыы?ын ту?ызды. Сонды?тан ?шк? конрреволюция?а ?арсы к?ресу ?ш?н ?аза? жер?нде Б?к?лроссиялы? т?тенше комиссиясыны? (Б.Т.К) органдары ??рылып, ?ызыл террор енг?з?лд?.
1918 жылы 21 наурызда Орынборда Ке?естерд?? б?р?нш? Тор?ай облысты? съез? басталды. Съезде жерг?л?кт? бас?ару ж?йес?, ?леуметт?к м?селелер жайында ?аулы ?абылданды. Б?л съезд?? ?аулысы бойынша Алаш ?оз?алысыны? ?н?а?азы ≪?аза?≫ газет? жабылды.
1918 жылы 20 с?у?рде Ташкентте Т?рк?стан Ке?естер?н?? V съез? болды. Б?л съезде ??рамында Жет?су облысы бар Т?рк?стан автономиялы Ке?ест?к Социолист?к республикасы жарияланды.
?лтаралы? ?айшылы?тар саясатын жоюда ш??ыл шаралар белг?ленд?. Верныйда орыс ? ?аза? ?атынастарын реттеу ж?н?ндег? комитет ??рылды. (Комиссарды? орынбасары Т. Бокин) ?аза?, ?й?ыр, орыс ?атынастарын реттеу ж?н?ндег? комитет ж?мыс ?стед? (Комиссарды? орынбасары А. Розыбакиев.)
Ке?ес ?к?мет? ?лкедег? ?р? ?нерк?с?пт?, банктерд?, тасымал жолдарын мемлекет ?арама?ына алды. К?с?порындарда 8 са?атты?, шахталар мен кен?штерде 6 са?атты? ж?мыс к?н? енг?з?лд?. Капиталистер мен патша чиновниктер?н?? иел?г?ндег? 3,5 млн десятина жер кедей шаруалар?а б?л?н?п бер?лд?. Большевиктер ≪жо?арыдан≫ коммуналар мен ауылдарды к?бейтуд? ж?зеге асырып, орташаларды социализмге к?штеп енг?збек болды. 1918 жылы с?у?рде Петроградта Семей облысына 200 отбасы орыс ж?мысшылары к?ш?п кел?п, ауылшаруашылы? коммуналарын ?йымдастырды.
1918 жылы 17 мамырда ≪Суландыру ж?мыстарына 50 млн. сом ?аржы б?л? туралы≫ декрет ?абылданды.
?аза?станда осы жылдары м?дени ??рылыс ба?дарламасы ж?зеге асырылды:
- Мектептерде ана т?л?нде тег?н о?ыту енг?з?лд?.
- А?мола халы??а б?л?м беру б?л?м?н?? басты?ы С. Сейфуллин болды.
- Б?кей облысыны? халы??а б?л?м беру комиссары С. Мендешев болды.
Ке?ес ?к?мет?
1936 жыл?ы КСРО Конституциясына с?йкес, ке?естер съез?н?? орнына халы? т?келей сайлайтын Е?бекш?лер депутаттары ке?естер?н?? б?рт?тас ж?йес? белг?ленд?. Б?л ?згер?стерд?? баршасы коммунистер ?олымен жасалды, шын м?н?нде мемл. бил?кт? большевиктер партиясы ж?рг?зд?. ?к?мет бил?г? ке?естер ?олында деп есептелгенмен, оларды? ?ызмет?н партия органдары бас?арды. 1977 жыл?ы КСРО Конституциясы бойынша, Е?бекш?лер депутаттары ке?естер?н?? ж?йес? Халы? депутаттары ке?естер? болып ?згерт?лд?. Ке?естерге депутаттар сайлау
формальд?
сипат алды. Ке?ес ?к?мет? б?р партиялы тоталитарлы? ж?йен?? к?з алдайтын демократиялы? фасады р?л?н ?ана ат?арды. Б?р партияны? бил?г?ндег? ?к?мш?л-?м?рш?л ж?йемен с???с?п кеткенд?ктен, Ке?ес ?к?мет? тере? да?дарыс?а ?шырады. Ж?рг?з?лген реформалар (жа?а экон. саясатты ая?ына жетк?збей т?жыру, жеделдет?п индустрияландыру мен к?штеп ?жымдастыруды ?тк?зу, ты? ж?не ты?ай?ан жерлерд? игеру нау?анын ж?рг?зу, ?айта ??ру, т.б.) елд? уа?ытша табыстар?а жетк?зген?мен, нег?з?нен, экон. ж?не ?леум. ?айшылы?тарды тере?дете т?ст?, ?лт м?селес?н?? шеш?м?н тос?ан т?й?нд? т?старын елеус?з ?алдырды, 1977 ж. КСРО
Конституциясы
бойынша жетекш?л?к р?л?н за?дастырып ал?ан (6-баб) КОКП мемл. ??рылымдарды толы?ымен билеп, Ке?ес ?к?мет?н алмастыруын ашы? ж?рг?зд?, Ке?ес ?к?мет? н?? бас?ару ж?йес? онан ?р? ты?ыры??а т?релд?. Ке?ес ?к?мет?н?? дамы?ан елдерге ?ара?анда саяси ж?не экон. жа?ынан к?п артта ?алып ?оюы ? бас?ару ж?йес?н жет?лд?руд? талап етт?. Осы ма?сатта 1986 ж.
жариялылы?, жеделдету, ?айта ??ру
саясатын ж?рг?зе бастау ? партиялы?
диктатура
мен о?ан ты?ыз байлаулы ке?ест?к ж?йен? то?ырау?а ?шыратты. 1991 ж. КСРО-ны? ыдырауына байланысты, орталы? Ке?ес ?к?мет? ??лады. Т?уелс?зд?к ал?ан ода?тас республикаларды? б?р? ?з елдер?ндег? Ке?ес ?к?мет?нен бас тартып, ?ркениет талабына сай жа?а мемл. ??рылымдар жасау?а к?шт?.
[1]
- ↑
?аза? энциклопедиясы