Togolez Respublikası francuzsha Republique togolaise
Bayraq Gerb
Uranı :  ≪Travail, Liberte, Patrie≫ [1]   (francuzsha) (≪Miynet, Azatlıq, Watan≫)
Gimni :   ≪Terre de nos aieux≫   (francuzsha) (≪Bizi? ata-babalarımızdı? jeri≫) Fayl:Togolese national anthem.ogg
Togonı? Afrikada jaylasqan ornı
Paytaxtı	Lome 6°8′N 1°13′E  /  6.133°N 1.217°E  / 6.133; 1.217  G  O
Iri qalaları	Lome, Sokode , Kara
Rasmiy tili	francuz
Etnikalıq quramı	batıs afrikalılar (94.4%) [2] ayya , eve ham mina (42.4%) kabye ham tem (25.9%) akan ham gurma (17.1%) akposso ham kebu (4.1%) ife (3.2%) basqa Batıs Afrika qawimleri (1.7%) basqalar (5.6%) [2]
Diniy quramı (2020) [3]	47.8% xristianlıq 33.0% dasturiy dinler 18.4% islam 0.5% baxaizm 0.3% basqalar / dinsizlik
Etnoxoronim	togolez, togolı
Basqarıw forması	avtoritarlıq diktatura ja?dayında?ı prezidentlik respublika [4] [5] [6] [7] [8]
?  Prezident	For Gnassingbe
?  Premyer-ministr	Viktuar Tomega-Dogbe
Nızam shı?arıwshı organ	Milliy Majilis
?arezsizlik   ( Franciyadan )
?  Francuz Togosı	27-avgust 1914-jıl
? ?arezsizlik da?azalanıwı	27-aprel 1960-jıl
Maydanı
? Ulıwma	57,000 [9]  km 2 ( 123-orın )
? Suw (%)	4.2
Xalıq sanı
? 2023-jıl (shama)	8,703,961 [10] ( 101-orın )
? 2022-jıl (sanaq)	8,095,498 [11]
?  Xalıq tı?ızlı?ı	125.9 adam/km 2 ( 60-orın )
JIO   ( SAUP )	2023-jıl (esap)
? Jami	▲ $25.103 billion [12] ( 151-orın )
? Jan basına	▲ $2,767 (175-orın)
JIO   (nominal)	2023-jıl (esap)
? Jami	▲ $9.111 billion [12] ( 157-orın )
? Jan basına	▲ $1,004 [12] (170-orın)
Djini   (2015)	▼  43.1 [13] ortasha
IRI   (2021)	▲  0.539 [14] tomen  ·  162-orın
Pul birligi	Oraylıq Afrika franki ( XOF )
Waqıt zonası	UTC ±00:00
Avtomobil hareketi	o?
Telefon prefiksi	+228
ISO kodı	TGO
XOK kodı	TOG
Internet domeni	.tg
Koordinatları : 8°33′N 1°0′E  /  8.550°N 1.000°E  / 8.550; 1.000  G  O

Togo (Togo Respublikası, Repudlique Togolaise) - Batıs Afrikada?ı mamleket. BMSh a?zası. Maydanı 56,8 mı? km². Xalqı 5,3 mln. adam (2002). Paytaxtı - Lome qalası. Basqarıwı ja?ınan 5 walayat (reqion) qa bolinedi.

Mamleketlik basqarıw principi [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Togo - respublika. Ameldegi Konstituciyası 1992-jıl 27 sentyabrdegi referendumda maqullan?an. Mamleket baslı?ı - prezident (1967-jıldan Gnasingbe Eyadema). Nızam shı?arıwshı hakimiyattı Milliy jıynalıs (parlament), atqarıwshı hakimiyattı prezident penen hukimet amelge asıradı.

Tabiyatı [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Togo Gvineya qoltı?ını? arqa ja?asında jaylasqan ham te?iz ja?ası akkumulyativ oypatlı?ınan, oraylıq bolimi tegislik ham 200-400 m biyikliktegi platodan ibarat. E? biyik noqatı Togo tawında?ı Bauman shı?ı (986 m). Arqa-shı?ısta Atakoro dizbegi bar. Arqa-batıs shetinde Oti daryası oypatlı?ı jaylasqan. Paydalı qazılmalardan temir rudası, altın, mramor, as duzı, fosforit, xromit, boksit bar. Iqlımı subekvatorial. Ortasha aylıq temperaturası 20-25° tan 28-32° qa shekem, jıllıq jawın ja?ada 600-800 mm den tegislik ham oraylıq platoda 1200-1700 mm ge shekem. Iri daryaları: Mono ham Oti jawın mawsiminde suwlı. Togo koli o?ada sulıw. Biyik osetu?ın savannalar, darya oypatlıqlarında mudamı jasıl ormanlar bar. Iri haywanlardan pil, arıslan, qaplan, kiyik, sha?al, jirafa, begemot, krokodil ham basqalar, ormanda maymıl, jılan kop. Haywanat dunyasın qor?aw ushın Kve, Keran milliy ba?ları, Fazao, Malfakasa ham basqa qorıqxanalar sholkemlestirilgen.

Xalqı [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Togoda 45 ke jaqın xalıq ham etnikalıq topar bar; mamleket qubla ham oraylıq boliminde kva tillerinde soylesiwshi xalıqlar (eve, yoruba, mina ham basqalar), qırlarda ham asirese Gana menen shegara?a jaqın orınlarda Togo, arqada chokossi xalıqları, Togo arqa ham oraylıq boliminde gur tillerinde soylesiwshi xalıqlar (kabre, gurma, tem, somba, kotokoli, basari ham basqalar), sonday-aq francuz ham livanlıqlar da jasaydı. Rasmiy tili - francuz tili. Xalqını? yarımınan kobi jergilikli dasturiy dinlerge, qal?anları xristian ham islam dinine sıyınadı. Qala xalqı 30,8%. Iri qalaları: Lome, Sokode, Vogan, Kpalime, Atakpame.

Tariyxı [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Arxeologiyalıq tabılmaları Togo ayma?ında adam ayyemnen jasa?anlı?ı ham materiallıq madeniyat darejesi joqarı bol?anlı?ınan darek beredi. XV asir ortalarında portugaliyalıqlar bul jerge kelip, qara deneli qullardı Amerika?a satıw ushın alıp kete basla?an. XVII-XVIII asirlerde qul sawdası kusheyiwi natiyjesinde Togonı? qublada?ı xalqı azayıp, bul ja?day mamleket tariyxıy rawajlanıwına unamsız tasir korsetti. XIX asirdi? 2-yarımına kelip, iri mamleket awqamları (qublada Eve awqamı, arqada kotokoli ham chokossi musulman qawimleri awqamı) payda boldı. XIX asir aqırında Togo ayma?ın kolonizatorlar basıp ala basladı. 1884-jıl Germaniya komissarı Naxtigal Togo koli janında?ı Eve awqamını? hukimdarı Mpla 111 menen protektorat haqqında pitimge qol qoydı. Natiyjede Togo ayma?ını? ulken boliminde Germaniya hukimran bolıp aldı. 1891-1901-jıllarda mamleket qublada kolonizatorlar?a qarsı koterilisler boldı. Birinshi jahan urısında Germaniya je?iliske ushırawı natiyjesinde Ullı Britaniya Togonı? batıs bolimin, Franciya shı?ıs bolimin basqarıw?a mandat aldı. 1946-jıl Shı?ıs ham Batıs Togo BMSh nı? Ullı Britaniya ham Franciya basqarıwında?ı qawenderlik ayma?ı dep da?aza etildi. Ekinshi jahan urısınan keyin francuz Togosında milliy ?arezsizlik hareketi kusheyedi, o?an Togo Birlik komiteti basshılıq etti. 1956-jıl francuz Togosı Franciya Jamiyetshiligi quramında ozin ozi basqarıwshı respublika dep da?aza etildi. Britaniya Togosı 1956-jıl referendum natiyjesinde inglislerdi? Altın Ja?a (1957-jıldan ?arezsiz Gana mamleketi) ?a qosıldı. 1960-jıl 27-aprelde Togo ?arezsiz respublika dep da?aza etildi. Togo - 1960-jıldan BMSh a?zası. Ozbekstan Respublikası suverenitetti 1993-jıl 10-noyabrde tan al?an. Milliy bayramı - 27-aprel - ?arezsizlik kuni (1960).

Siyasiy partiyaları, kasiplik awqamları [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Togo xalqı birlespesi partiyası, 1969-jıl duzilgen; Ja?alanıw ushın hareket komiteti partiyası, 1991-jıl duzilgen; Adalat ham demokratiya jolında?ı awqam partiyası, 1991-jıl tiykar salın?an; Demokratiya ham rawajlanıwdı qollap quwatlaw birlespesi partiyası; Ja?a kushlerdi maslastırıw partiyası, 1993-jıl duzilgen. Togo miynetkeshleri milliy konfederaciyası, 1973-jıl tiykar salın?an.

Xojalı?ı [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Togo - agrar mamleket. Jalpı ishki onimde awıl xojalı?ını? ulesi 32%, sanaat 23%, xizmet korsetiw salası 45%. Awıl xojalı?ında xalıqtı? 3/4 bolimi bant. Awıl xojalı?ına jaramlı jerler 3,5 mln. gektar. Ayma?ını? 41% i awdarılatu?ın jerler ham kop jıllıq egislikler, 36% ke jaqinı otlaq ham jaylaw. Awıl xojalı?ını? tiykar?ı tarma?ı - dıyxanshılıq. Ishki mutajlik ushın maniak, yams, makke, tarı, aq makke, salı, eksport ushın kofe, kakao, ham ishki mutajlik, ham shetke satıw ushın paxta, maylı eginler, kokos palması, jer ?oza, kanakunjut ham basqalar jetilistiriledi. Sharwashılıq tomen rawajlan?an. Az mu?darda qaramal, qoy ham eshki, shoshqa, uy qusı ba?ıladı. Te?iz, kol ham daryalarda balıq awlanadı. Jabayı miywelerdi teriw ham a?shılıqtı? ahmiyeti ulken. Sanaatını? ja?a tarmaqları ?arezsizlik jıllarında (taw kanshilik, ximiya, toqımashılıq, metallurgiya, cement) payda boldı, sanaat islep shı?arıw pati astı. Tiykarınan, mayda karxanalar bar, onermentshilik rawajlan?an. Lome paytaxt zonası, sonday-aq te?iz portı zonası tiykar?ı islep shı?arıw orayı bolıp tabıladı. 70-jıllardı? aqırınan Togonı? arqa-shı?ıs boliminde de sanaat rawajlana basladı. Mamleket qublada?ı Xaxotoe, Akumape, Kpogame atiraplarında fosforit, Gnaulu atirapında dolomit, mramor, te?iz ja?asında?ı Anexo qalası qasında as duzı qazıp alınadı. Jılına ortasha 93 mln. kVt-saat elektr energiya payda etiledi. Islep shı?arıw sanaatı ximiya, azıq-awqat, toqımashılıq, ayaq kiyim, polat quyıw, metall islew ham basqa mayda karxanalardan ibarat. Lome qasında jılına 1 mln. tonna neftti qayta isleytu?ın zavod bar. Bunnan tısqarı, cement, metallurgiya, plastmassa buyımlar, kislorod ham atsetilen, shırpı, lak boyaw islep shı?arıw zavodları qurıl?an. Atakpame qasında jip iyiriw-toqıw kombinatı isleydi.

Transportı [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Temirjol uzınlı?ı 395 km, avtomobil jolları uzınlı?ı 12 mı? km, Lome qalasınan 9 km uzaqlıqta iri te?iz portı bar. Hawa transportında xalıq aralıq jolawshılar ham pochta tasıladı. Lome qalası qasında Tokuen xalıq aralıq aeroportı bar. Togo shetke fosforit, cement, awıl xojalı?ı onimlerin shı?aradı, shetten mashina ham uskene, qantsheker, gurish, sut onimlerin aladı. Tiykarınan, Evropa Awqamı mamleketleri, atap aytqanda, Franciya ham de Kotd' Ivuar, Nigeriya ham basqa mamleketler menen sawda etedi. Pul birligi KFA franki.

Bilimlendiriwi ham ilimiy makemeleri [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Togo ?arezsizligi da?aza etilgennen keyin 6 jastan 12 jasqa deyingi balalar ushın majburiy baslan?ısh talim engizildi. Baslan?ısh mektep 6 jıllıq, ulıwma orta bilim beriw mektebinde oqıw muddeti 7 jıl: tolıqsız orta mektep (kolledj) te 4 jıl ham tolıq orta mektep (licey) te 3 jıl Oner-texnika talimi baslan?ısh mektep negizinde, orta texnika talimi tolıqsız orta mektep negizinde 3-6 jıl dawamında amelge asırıladı. Baslan?ısh mektep oqıtıwshıları 2 pedagogika (normal) bilim jurtında 1-3 jıl dawamında, orta mektep oqıtıwshıları bolsa pedagogika institutında tayarlanadı. Joqarı talim Lomeda?ı Benin universiteti (1965-jıldan kolledj, 1970-jıldan universitet) nde alınadı. Universitet quramında medicina-biologiya fakulteti, adebiyat mektebi, medicinalıq panler mektebi, huqıq ham basqarıw joqarı mektebi, ekonomika ham biznes joqarı mektebi, joqarı injenerlik mektebi, joqarı awıl xojalı?ı mektebi, densawlıqtı saqlaw ham biologiya panleri institutı, medicina mektebi, milliy pedagogika institutı, joqarı jurnalistika institutı bar. Tolıqsız joqarı ma?lıwmat beretu?ın bir qansha kolledjler: Kpalimeda agronomiya salasında kasip talimi mektebi (1901), Lomeda arxitektorlıq mektebi (1975), Milliy basqarıw mektebi (1958), Sokodeda Texnika kolledji de bar. Togolar Benin universiteti, Demografiya maseleleri izertlew institutı, Afrika xalıq aralıq huqıq institutında, Lomeda?ı Toqımashılıq ham paxta izertlew institutı (1948), Milliy ilimiy izertlew institutı (1965), Ilimiy texnika izertlew byurosı (1949), Tropika agronomiya izertlew institutında alıp barıladı. Milliy kitapxana, universitet kitapxanası, Milliy muzey de bar.

Baspasozi, radioesittiriwi ham telekorsetiwi [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Togoda basıp shı?arılatu?ın gazeta ham jurnallar: "Jurnal ofisyel de la Repyublik Togolez" ("Togo Respublikasını? rasmiy gazetası", hukimetti? francuz tilindegi kundelik xabarnaması), "Togopress" (francuz, eve ham kabre tillerindegi kundelik gazeta, 1962-jıldan), "Togo dialog" (hukimetti? aylıq jurnalı), "Evey dyu Travayer Togole" ("Togo miynetkeshlerini? oyanıwı" (1 ayda 2 ret shı?atu?ın gazeta). Togo baspasoz agentligi 1975-jıl duzilgen. Togo (Xalıqaralıq) radioesittiriwi - Lome radiosına 1953-jıl, Togo (Milliy) radioesittiriwine 1979-jıl tiykar salın?an.

Arxitektura ham suwretlew korkem oneri [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Togo awılları kobinese qır janbawırlarına jaylasqan bolıp, arnawlı bir jobasız qurıl?an. Ormanlar arasında do?gelek formasında ılaydan qurıl?an konus tarizli topan tamlı uyler ushıraydı. Tawlı ham qubla walayatlarda uyler a?ashtan tort muyeshli, tamı tegis yamasa eki tarepke qıya etip, laguna ja?asında bolsa qazıq ayaqlar ustine qurıladı. Arqada atirapı diywal menen qorshal?an, bir neshe 2-3 qabatlı uylerden ibarat qor?anlar qurıladı, Lome, Anexo, Kpalime, Sokode, Sansanne Mongo qalalarında basqarıw orayları ham ja?a turar jay jerlerinde evropa usılında imaratlar zamanagoy material ham de konstrukciyalardan qurıl?an. Togo qublada jasawshı xalıqlar a?ash na?ıs oyıwshılı?ı salasında gozzal korkem oner doretpelerin jaratqan. Ata-babalardı? korinisleri, "ibeji" dep atal?an jup haykelsheler formasını? ja?ımlılı?ı ham nazikligi menen ajıralıp turadı. Temir, a?ash, ılaydan jasal?an haykeller (urıs qudayı Gu suwreti) ham muqaddes haywanlardı? suwretleri ataqlı. 1960-jıllardan milliy suwretshilik mektebi juzege kele basladı. Evropada ham jergilikli suwretshilik mekteplerinde talim al?an suwretshi ham musinshiler (P. Ayi, F. Sambiani, D. Gbenon, E. Dablya, R. Dalakena, L. F. Togbunu, D. Xunse ham basqalar) oz doretpelerinde xalıqlar turmısı ham turmıslıq mashqalalardı sawlelendiredi. Korkem onermentshilikte a?ash, metall ham pil suyegi na?ıs oyıwshılı?ı, korkem tigiwshilik, sebet toqıw ke? tarqal?an.

Teatr [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Togo xalıqlarını? madeniy miyrasları, mısalı dasturiy urp-adet ham dasturler, xalıq bayramları tiykarında qaliplesken. Griotlar - koshpeli baqsılar, qosıqshı ham sazendeler doretiwshiligi xalıq teatrın payda etiw ham rawajlandırıwda bay darek bolıp xızmet etti. Olardı? kewilashar satiralıq tamashalarında sıqmarlıq, jal?an soylew, eki juzli adamlar mazaq etiletu?ın edi. XX asirdi? 40-jıllarında zamanagoy teatr rawajlandı. Mekteplerde haweskerlik dogerekleri duzildi. 60-jıllarda hawesker teatr jamaatleri payda boldı. 1963-jıl dramaturglar M. Aytnard ham D. Ananu basshılı?ında Togo jaslarını? teatr ham folklor toparı iskerlik basladı. Lomeda?ı "Agokoli" yarım professional truppası 70-80-jıllarda asirese ataqlı boldı. 1974-jıl mamleket jardemi menen teatr, balet ham muzıka sekciyalarınan ibarat professional Togo milliy truppası duzildi. 1970-jıldan drama korkem oneri ham xalıq qosıqları festivalları otkeriledi.

1. ↑ ?Constitution of Togo“ (2002). 14-fevral 2012-jılda tup nusqadan arxivlendi . Qaraldı: 20-noyabr 2011-jıl.
2. ↑ ^{2,0 2,1} ?Togo“ . CIA World Factbook . Central Intelligence Agency. Qaraldı: 26-oktyabr 2017-jıl.
3. ↑ ?National Profiles“ .
4. ↑ "Togo promises development, not democracy" . The Economist . ISSN   0013-0613 . https://www.economist.com/middle-east-and-africa/2023/01/26/togo-promises-development-not-democracy .  
5. ↑ Osei, Anja (2018-11-17). "Like father, like son? Power and influence across two Gnassingbe presidencies in Togo" (in en). Democratization 25 (8): 1460?1480. doi : 10.1080/13510347.2018.1483916 . ISSN   1351-0347 . https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/13510347.2018.1483916 .  
6. ↑ Democratic contestation on the margins: regimes in small African countries . Lanham, Md.: Lexington Books, 2015. ISBN  978-0-7391-9344-0 .  
7. ↑ Suleiman, Muhammad Dan ?Protests in Togo: the Gnassingbe dynasty may fall next“  (en-AU). Foreign Brief (1-yanvar 2018-jıl). Qaraldı: 5-yanvar 2024-jıl.
8. ↑ ?Togo's dynasty lives on“  (en-GB). www.ips-journal.eu (28-fevral 2020-jıl). Qaraldı: 5-yanvar 2024-jıl.
9. ↑ ?Togo country profile“ . BBC News (24-fevral 2020-jıl). Qaraldı: 27-yanvar 2021-jıl.
10. ↑ ?Togo“ . The World Factbook . Central Intelligence Agency . Qaraldı: 22-iyun 2023-jıl.
11. ↑ ?Togo-Les resultats definitifs du 5e RGPH“ . Icilome (4-aprel 2023-jıl). Qaraldı: 1-sentyabr 2023-jıl.
12. ↑ ^{12,0 12,1 12,2} ?World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Togo)“ . IMF.org . International Monetary Fund (10-oktyabr 2023-jıl). Qaraldı: 19-oktyabr 2023-jıl.
13. ↑ ?Gini Index“ . World Bank. Qaraldı: 16-iyul 2021-jıl.
14. ↑ ?Human Development Report 2021/2022“  (en). United Nations Development Programme (8-sentyabr 2022-jıl). Qaraldı: 23-yanvar 2023-jıl.