- Leningrad
usı jerge joneltiredi. Bul sozdi? basqa manisleri ushın
Leningrad (manileri)
betine qara?.
Sankt-Peterburg
(
russha
:
Санкт-Петербу?рг
(
jardem
·ma?lıwmat
)
)
Baltıq te?izini?
Finlandiya qoltı?ı
shı?ısında,
Neva daryası
boyında jaylasqan
Rossiya Arqa-batıs federal okrugı
federal subiekti sanaladı. Sankt-Peterburgtı? rasmiy emes atı -
Piter
(
Питер
) - o?an tiykar sal?an
Pyotr I
atınan kelip shıqqan. Qala, sonday-aq,
Petrograd
(
Петрогра?д
, 1914?1924) ham
Leningrad
(
Ленингра?д
, 1924?1991)
[1]
dep te atal?an.
Sankt-Peterburg
(Peterburg) (1914?24-jıllarda Petrograd, 1924?91 jıllarda Leningrad) ? Rossiya Federaciyasında?ı qala, Leningrad walayatını? orayı, federal ahmiyetke iye qala. Rossiyanı? ekonomikalıq, ilimiy ham materiallıq oraylarınan biri, mamleketti? e? iri transport tuyini. Transport jolı ham avtovokzallar, xalıqaralıq aeroport bar, te?iz portı, qaharman qala, Volga ? Baltıq suw jolını? aqır?ı punkti. Neva pastegisligini? batıs boleginde, Fin qoltı?ına Neva daryası quyılatu?ın jerde ham Neva deltasında?ı 42 atawda jaylasqan.
Te?iz ıqlımı, qısı jumsaq, jazı salıstırmalı salqın, hawa rayı ozgeriwshe?. Yanvardı? ortasha temperaturası ?7, 9°, iyuldiki 17, 7°. Jıllıq jawın 585 mm. Jazdı? 1-yarımında "aqtunler" hadiysesi baqlanadı. Sankt-Peterburg ayma?ı 570 km² (Sankt-Peterburg qala administraciyasına qaraslı qalalar ham qalashalar ayma?ı menen birge 1350 km²tan zıyat). Xalqı 4188,6 mı? adam (Sankt-Peterburg qala administraciyasına qaraslı xalıq punktlerin 4748,5 mı? adam, 1998). Qala shegarası she?berinde 40 tan zıyat darya ham 20 dan zıyat kanal bar (ulıwma uzınlı?ı 160 km den artıq). Neva daryasını? qala ayma?ında?ı eni 340?650 m, tere?ligi 14?23 m. Sankt-Peterburg ayma?ını? talay bolegi te?iz juzesinen 1,2?3 m den biyik bolma?an tobeliklerde jaylasqan. Sol sebepli qalanı? bul rayonlarında, tiykarınan, Fin qoltı?ını? shı?ıs boleginde samal tasirinde suw basımı qawipi bar. Sankt-Peterburgti suw basımınan qor?aw ushın Neva ham Fin qoltıqları shegarasında 1980?90-jıllarda gidrotexnikalıq kompleks qurıl?an.
Sankt-Peterburg jaylasqan aymaq IX-X asirlerde novgorodlılar?a qaraslı (XIII asirden Ijora jeri atı menen ataqlı) bol?an. XV asirde Sankt-Peterburg ornında Novgorod Respublikasına qaraslı awıllar jaylasqan. 1478-jılda Rus mamleketi quramında, XVII asir baslarında shvedler Neva ja?aların basıp alıp, Oxta daryasını? quyarlı?ında Niyenshans qor?anın qurdı. Rus askerleri 1703 1(12)-mayda bul qor?andı basıp aldı ham 16(27)-mayda Pyotr I Zayachiy o.de SanktPiterBurx (keyin Petropavlovsk) qalasına tiykar saladı. 1703?1704-jıllarda Kotlin o.de Kronshlot qor?anı qurıl?an (1723-jıldan Kronshtadt). 1704-jıl Nevanı? shep ja?asında Bas Admiralteystvo?a tiykar salındı. 1705-jılda onı? atirapında Admiralteystvo qor?anı boy koterdi.
Sankt-Peterburgqa tiykar salınıwı Rossiyanı? Baltıq te?izine ham ol arqalı Evropa?a shı?ıw ushın alıp bar?an kop jıllıq guresi natiyjesinde boldı. Qala sanaat orayı retinde tez pat penen osti. XVIII asir aqırında-aq qalada 160 sanaat karxanası bar edi. 1708-jıldan Sankt-Peterburg Ingermanland, 1710-jıldan Sankt-Peterburg guberniyası orayı, 1712?1728 ham 1732?1918-jıllarda ? Rossiya paytaxtı boldı. Bul jerde patsha sarayı (1712-jıldan), Senat (1713-jıldan), kollegiyalar (1718-jıldan; 1802-jıldan ministrlikler) ham basqa mamleket makemeleri jaylasqan.
Qala mamleketti? siyasiy, sanaat, ilimiy ham materiallıq orayı retinde rawajlandı. 1710-jılda Troitsa ham Muqaddes Aleksandr Nevskiy monastrlı?ına tiykar salındı (1797-jıldan Aleksandr Nevskiy lavrası). 1712?13-jıllarda Rossiya imperatorlarını? ıssıxanasına aylan?an Petropavlovsk soborı qurıldı. 1711-jılda Rossiyada?ı birinshi hukimet baspaxanası ashıldı. 1714-jılda Pyotr I ni? jeke kolleksiyası tiykarında Rossiyada?ı birinshi muzey ? Kunstkamera iskerlik korsete basladı. 1725-jılda mamleketti? bas ilimiy orayı Peterburg Panler akademiyası sholkemlestirildi. 1756-jılda Rossiyada?ı birinshi turaqlı, ?alabalıq teatr duzildi. 1757-jılda Rossiya suwretlew korkem-onerini? rawajlanıwında ulken poziciya?a iye bol?an Peterburg suwretshilik korkem-oner akademiyasına tiykar salındı. XVIII asir ortalarında Smolniy monastri ansambli, qısqı saray boy koterdi. 1814-jılda mamlekette birinshi bol?an jamiyetlik kitapxana (hazirgi Rossiya milliy kitapxanası) ashıl?an.
XIX asirde ham XX asir baslarında Sankt-Peterburg ? siyasiy, jamiyetlik sholkemleri ham hareketlerini? bas orayı. 1825-jıl 14-dekabrde qalanı? Senat maydanında patsha hukimetine qarsı qaratıl?an birinshi qurallı shı?ıw ? dekabristlar koterilisi bolıp otti. 1881-jıl 1-martta "Narodnaya volya" terrorshıları tarepinen imperator Aleksandr II atıp oltirildi. 1905-jıl 9-yanvarda xalıq koterilisi qatnasıwshıları atıp taslandı.
Birinshi jahan urısı
baslanıwınan keyin 1914-jıldı? 1-avgustında qala?a ja?a "Petrograd" atı berildi. 1917-jılda Petrogradta Fevral revolyuciyası ham Oktyabr awdarıspa?ı juz berdi. Patsha hukimeti awdarıl?annan keyin qalada Rossiya waqıtsha hukimeti sholkemleri jaylasqan. 1917-jıl oktyabrde Petrogradta Sovet hakimiyatı ornatıldı. 1918-jıldan paytaxt Moskva?a koshriliwi menen qala oz poziciyası boyınsha mamleketti? 2-qalası bolıp qaldı. 1924?1991-jıllarda Leningrad dep juritildi. 1927-jıldan Leningrad walayatını? orayı,
Ekinshi jahan urısı
jıllarında qala nemis fashistleri ham fin askerleri tarepinen qamalda boldı (1941-jıl 8-sentyabr 1944-jıl 27-yanvar). Urıs dawirinde Leningrad awır shı?ın kordi. Rasmiy ma?lıwmatlar boyınsha, ashlıqtan 641 mı? (tariyxshılar esabı boyınsha 800 mı??a jaqın) leningradlı nabıt bol?an. 1945-jılda Leningradqa "Qaharman qala" ata?ı berildi.
1991-jılda qala qaytadan ozini? tariyxıy "Sankt-Peterburg" atı menen ataldı.
Sankt-Peterburg ? iri avtomobilsazlıq ham pan-texnika menen baylanıslı sanaat tarmaqları orayı (kemesazlıq, energomashinasazlıq, priborsazlıq, radioelektronika ham qor?aw menen baylanıslı sanaat karxanaları bar); qara ham re?li metallurgiya, ximiya, je?il, azıq-awqat, poligrafiya sanaatları da bar. 1955-jıldan Metropoliten iske qosıldı.
Sankt-Peterburgta Rossiya Panler akademiyasını? ilimiy orayı, kop sanlı ilimiy izertlew institutları, 43 joqarı oqıw jurtı (sonday-aq, untlar, konservatoriya iskerlik) korsetedi. Qalada 20 teatr (sonday-aq, Mariinskiy, M.P. Musorgskiy atında?ı opera ham balet teatrları, Ulken dramalıq teatr ham basqalar), filarmoniya, cirk, 47 muzey (sonday-aq, Ermitaj, Rus muzeyi, Sankt-Peterburg tariyxiy muzeyi, Rossiya Panler akademiyasını? Ullı Pyotr atında?ı antropologiya ham etnografiya muzeyleri) islep turıptı. Sankt-Peterburgta XVIII-XIX asirlerge tiyisli arxitekturalıq estelikler: Petropavlovsk qor?anı kompleksi, Aleksandr Nevskiy lavrası, Smolniy, Vasiliy atawı (Birja jayı menen birge), Qısqı saray, Aleksandr ustini ham Bas shtab arkası menen birge Saray maydanı, Pyotr I ge ornatıl?an haykel ham Isaakiyevskiy soborı menen birge Dekabristler (aldın?ı Senat) maydanı; Nevskiy prospekt ansambli: Kozon soborı, arxitektor Rossi koshesi menen birge Rossiya akademiyalıq drama teatrı ham Rossiya milliy kitapxanası, Mars maydanı, Jaz?ı ba? ham injenerlik sarayı bar. Klassicizm ham ampir usılında qurıl?an esteliklerden: Suwretlew korkem-oner akademiyası, Taw-kanshilik institutı, Narva darwazaları imaratları, kopirler saqlan?an. 1960-jılda Piskaryov awliyesinde arxitekturalıq memorial kompleks qurıldı. Sankt-Peterburg atirapında: Petrodvorets (Petergof), Pushkin (Sarskoye Selo), Pavlovsk, Gatchinada saraypark ansamblleri (XVIII?XIX asirler) bar. Sankt-Peterburg ? Rossiya ham xalıqaralıq turizmni? tiykar?ı orayı. 2003-jılda Sankt-Peterburgtı? 300 jıllıq yubileyi ke? turde nıshanlandı
[2]
.
- ↑
Sankt-Peterburg gubernatorlıq saytı:
http://eng.gov.spb.ru/
Arxivlendi
2006-12-31
Wayback Machine
saytında.
- ↑
OzME
. Birinshi tom. Tashkent, 2000-jıl
Ulgi:Arqa-batıs federal okrug