De Waadeilannen.
De
Waadeilannen
lizze benoarden it festelan fan
Nederlan
en
Dutslan
en bewesten it festelan fan Dutslan en
Denemark
. Foar it meastepart lizze hja op de rane fan it
Waad
, en foarmje de grins fan de
Noardsee
mei de
Waadsee
. Yn it butenlan wurde se ornaris as
Fryske eilannen
oantsjut.
Yn de leste
Iistiid
, dy’t sawat 10.000 jier foar Kristus einige, lei de
seespegel
ungefear 60 meter under it hjoeddeiske nivo. Troch it ranen fan de
iiskapen
riisde de seespegel en oerspielde it wetter de foar it grutste part druchfallen Noardsee. De hjoeddeiske kustline waard ungefear 5.000 jier foar Kristus berikt. Troch eb- en floedwurking en oanfier fan rivieren waard in protte san nei de kust transportearre. Wetter en wyn heappe it san op by stiennen en efter begroeiing.
Der untstie in grutte en oanslutende rige dunen dy’t him utstrekte fan it tsjintwurdige
Belgje
oant de muning fan de
Elbe
, tichtby wer’t no
Hamburch
leit, mei allinnich iepenings foar de rivieren. Fan der moat in twadde dunerige nei it noarden run weze.
Om it begjin fan de jiertelling hinne fermindere de stiging fan de seespegel. De see hie lykwols al bressen slein yn de dunerige en it derefter lizzende legere lan omfoarme ta de waadflakte, al hie dy oan de festewal noch net de hjoeddeiske foarm. De hieltyd mar hinne-ende-wer geande tijstreamen slieten hjir slinken yn ut en sa untstienen de Waadeilannen.
De dunerige besuden de Waadsee wie ek bleatsteld oan de wurking fan it tij, mar de oare omstannichheden en it yngripen fan de minske kamen foar dat de protte stoarmfloeden de kust fan Hollan definityf feroaren yn losse eilannen mei in waadflakte derefter. In soad stoarmfloeden om 1200 hinne hiene wol ta gefolgen dat de noardlike kust fan
West-Fryslan
utinoar bruts yn fiif eilannen. Om 1600 hinne wienen de fjouwer oan de westkust al wer weromwun, mar
Wieringen
, sudeastlik fan Tessel, bleau oant yn de
20e iuw
in eilan. Troch sommigen wurdt Wieringen derom by de Waadeilannen rekkene, al hat it eins in oare untsteansskiednis: it is in
triuwwal
ut de
Riss-iistiid
.
Benoarden de waadeilannen, yn Jutlan, hat de kustline him al in pear kear iepene en sletten, mar it is nea ta mear eilannen kaam.
Yn Nederlan is der fan ien eilan in daam oanlein: de
Amelanske Daam
, yn
1872
op it doedestiidske
wantij
. De daam run al gau nei de oanlis safolle skea op dat al yn
1882
besletten waard om de daam op te jaan. De daam is sunt dy tiid hast hielendal fuortslein, al binne der, under oaren oan beide uteinen, noch restanten te finen.
Yn de noardlike Waadsee blykt it bouwen fan damen in stik ienfaldiger.
Noardstran
is no sasear mei diken oan de wal ferbun dat der eins gjin sprake mear is fan in eilan, en ek
Nees
,
Olan
,
Nordstrandischmoor
,
Hamburger Hallig
,
Sylt
en
Romeach
binne allegear oer in daam te berikken.
Mandeach
is sels sunder dam berikber, oer in
tijdyk
.
De gemiddelde weachhichte by Rottum is sawat 1 meter wylst it gemiddelde tijferskil mear as 2 meter is. Dat makket Nederlansk/Dutske waadkust it middeltype
waadkust
, mei lykwicht tussen tij en weagen, karakterisearre troch in soad (koarte) eilannen en in soad seegatten.
De Waadeilannen binne hieltiten yn beweging. De belangrykste beweging is it ‘kuierjen’: de west-east eilannen ferpleatse harren stadich mar seker fan west nei east.
Oan de westkant ferdwine de measte eilannen stadichoan yn see en oan de eastkant untsteane der hieltyd gruttere sanbanken. It kuierjen is ek de oarsaak dat de measte doarpen oan de westkant fan harren eilan lizze. Doe’t se stifte waarden leinen se meastal middenop. Yn de rin fan de leste iuwen binne al in soad huzen en sels folsleine doarpen yn see ferdwun.
De twadde beweging is de heakfoarming: by de seegatten lans untsteane heakfoarmige sanrichels, dy’t fan foarm feroarje mei it ferskowen fan de see-earm. Troch it oanwaaksen fan de heakken untsteane nije platen lykas de
Noarder-
en
Suderheaks
. Somtiden groeit sa’n plaat, untstean der’t in eilan weikuiere is, wer fest oan it eilan, wertroch it ferlerne gebiet weromwun wurdt.
Njonken de
eilannen
lizze yn it waadgebiet
sanplaten
. It underskie rint net lykop mei de bewenning; guon unbewenne gebieten wurde al as eilannen beskoge, almeast op skiedkundige grun. Fierders wurde eilannen achte druch te bliuwe der't platen no en dan under de weagen ferdwinen. Yn 2003 waard de
Kachelotplaat
ta eilan ferklaat om't it foldie oan de eask dat minimaal 160
hektare
by trochsneed heechwetter net mear troch de see oerspield waard.
De Wikipedy hat ek in side
Nederlanske waadeilannen
.
- Noarderheaks
- De Richel
- It Gryn
- Rif
- De Kalkman
- Simenssan
- Rottumerplaat
- Rottumereach
(hielyd fan west nei east)
It eardere eilan
Wieringen
leit yn de kop fan Noard-Hollan, tsjin de
Ofslutdyk
oan.
(Safolle mooglik fan west nei east en fan sud nei noard:)
Fan ferskate waadeilannen yn Dutslan of, kinne boattochten makke wurde nei it rotseilantsje
Helgolan
dat 70 kilometer ut de kust leit yn de
Dutske Bocht
. Dat is gjin waadeilan, mar der binne sterke kulturele bannen mei it waadgebiet. Sa prate se der in dialekt fan it
Noardfrysk
.
(Fan sud nei noard:)
Besuden Romeach lei yn de
20e iuw
noch de iennige Deenske hallich,
Jordsan
, mar yn
1999
blykten de leste resten derfan ferdwun, en sunt is der allinnich in plaat oer.
Yn Fryslan wurdt it begryp Waadeilan faak brukt foar de waadeilannen fan Nederlan.
De eilannen
wurdt faak sein foar allinnich de (bewenne) eilannen dy't ta de provinsje Fryslan hearre. Foar persizer underskie kin fansels sprutsen wurde fan
Fryske
,
East-Fryske
,
Noard-Fryske
,
Nederlanske
,
Dutske
en/of
Deenske
Waadeilannen.
Yn it utlan wurdt ornaris sprutsen fan
Fryske Eilannen
.