Gekkehus
, in
skilderij
fan
Francisco Goya
(
1812
-
1819
).
Sljochtsinnigens
,
dwylsinnigens
,
kranksinnigens
of
gekte
(ek
sljochtsinnichheid
,
dwylsinnichheid
of
kranksinnichheid
) is in feraldere, un
wittenskiplike
term ut 'e
geneskunde
. De oantsjutting waard foarhinne brukt foar
geastlike beheinings
en alle
oandwanings
mei in
psychiatrysk
syktebyld
dy't laten ta ofwikend
halden en dragen
. De letterlike betsjutting fan 'e termen ferwiist nei de 'sinnen', in alde term foar de
geast
of it
ferstan
(lykas yn: "net goed by sinnen weze"). "Sljocht-" wol sizze dat de sinnen net goed untwikkele wiene; "dwyl-" ferwiist nei
dwyljen
, dat men docht as men hege
koarts
hat; en "krank-" is in ald wurdt foar "
siik
".
Sljochtsinnigens die him foar as it jin net halden oan algemien jildende
noarmen en wearden
. Soks koe ferban halde mei
geweld
tsjin oaren of jinsels, mar ek mei folle unskuldiger foarmen fan halden en dragen. Men ornearre yn it
ferline
dat der trije oarsaken wiene fan sljochtsinnigens.
Lichaamlik
koe der in ymbalans yn 'e ferhalding tusken de
lichemssoppen
untstien weze. As de oarsaak geastlik wie, waard yn it foarste plak tocht oan
besetting
troch in
kweageast
. Eventueel koe it ek lizze oan geastlike feravensearring troch tefolle
eangst
, tefolle
fertriet
of te hurd wurkjen.
Dokters
ut eardere tiden, de saneamde
sjirurginen
, underskaten ferskillende soarten sljochtsinnigens, lykas
frenesis
(mei as
symptomen
it utslaan fan wartaal en hege
koarts
);
insania
(
many
of
melankelikens
),
moannesykte
(no bekend as
epilepsy
) en
hystery
. As it om in gefal fan geastlike besetting gie, wie de gongbere remeedzje
eksorsisme
. Foar oare geastlike en fral foar lichaamlike foarmen fan sljochtsinnigens namen sjirurginen foar behannelmetoaden almeast de taflecht ta
ierlitten
of 'purgearjen' (it jaan fan in
klysma
, d.w.s. it leechmeitsjen fan 'e
terms
troch it ynspuitsjen fan
wetter
). Ek liet men de pasjint wol
switte
, dompele men him of har under yn kald of hjit wetter of waarden eigengearstalde
drankjes
of
salfkes
foarskreaun. Hiel apart wie it saneamde
balstiensnijen
, werby't in
kwaksalver
in
plassetrepanaasje
utfierde (it boarjen fan in gat yn 'e
plasse
), der't er dan sabeare in balstien uthelle dy't er yn 'e han ferburgen holden hie. (Der binne in protte
skilderijen
fan oerlevere.) Fral by lju ut hegere
maatskiplike klassen
waard ek rest,
muzyk
of lichaamlik wurk foarskreaun.
Sljochtsinnigen makken yn earder tiden soms diel ut fan in
sosjale
mienskip
, bygelyks as 'doarpsgek', werby't se har dan oer it algemien underoan de maatskiplike ljedder befunen en faak bleatstiene oan
narjen
en
mishanneling
. As in sljochtsinnige earne net winske wie of as er wat syn halden en dragen oangie net te hanthavenjen wie, dan koed er ek opnommen wurde yn in
gekkehus
of gesticht. Ut sokke ynstellings untjoech him yn 'e
njoggentjinde iuw
it
psychiatrysk sikehus
, mar iuwenlang wie it net mear as in soarte fan
finzenis
, der't unwinske geastlik sike lju under faak abominabele omstannichheden ut it sicht fan 'e gewoane minsken holden waarden. It kaam ek foar dat sljochtsinnigen troch harren
famylje
, fanwegen it sosjaal
stigma
dat oan sa'n oandwaning klibbe, ferburgen holden waarden foar maatskippij, bgl. troch opsletten te wurden yn in
kelder
, op in
souder
of yn in
hok
(In bekend gefal fan soks wie it lot fan
Anna fan Saksen
, de twadde
frou
fan
Willem fan Oranje
). Soms waarden sokke lju sels troch de eigen famylje
ombrocht
.
Neigeraden dat him oan it begjin fan 'e
tweintichste iuw
de moderne
psychiatry
untjoech, dy't underskie makke tusken ferskillende syktebylden, rekken termen as 'sljochtsinnich', 'gek' en 'net goed by de holle' yn
wittenskiplike
fermiddens yn unbruk. Wol bleaune se gongber yn 'e
sprektaal
, bgl. as
skelwurd
, mar ek as unsekuere oantsjutting foar geastlike oandwanings troch leken.