- Artikulu hau Afrikako estatuari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus ≪
Ginea (argipena)
≫.
Ginea Bissauko Errepublika
|
---|
Republica da Guine-Bissau
|
Ereserkia
:
Esta e a Nossa Patria bem Amada
(en)
|
Goiburua:
Unidade, Luta, Progresso
("Batasuna, Borroka, Aurrerapena")
|
|
Kokapena munduan
Mapa politikoa
|
|
Hiriburua
| Bissau
11°51′33″N 15°35′44″W
|
---|
Azalera
| 36.125 km²
|
---|
Punturik altuena
| Monte Torin
(en)
(300 m)
|
---|
Punturik sakonena
| Ozeano Atlantikoa
(0 m)
|
---|
Kontinentea
| Afrika
|
---|
Mugakideak
| Ginea
eta
Senegal
|
---|
|
Ginea Bissauko presidentea
| Umaro Sissoco Embalo
(en)
|
---|
Ginea-Bissauko lehen ministroa
| Nuno Nabiam
(en)
|
---|
Legebiltzarra
| National People's Assembly
(en)
|
---|
Harreman diplomatikoak
| Ikusi mapa Wikidatan
|
---|
Zeren kide
| |
---|
|
Biztanleria
| 1.861.283
(2017)
157.028 (2013)
|
---|
Dentsitatea
| 51,52 bizt/km²
|
---|
Hizkuntza ofizialak
| |
---|
Erabilitako hizkuntzak
|
ikusi
- Balanta-Kentohe
(en)
,
portugesa
,
Guinea-Bissau Creole
(en)
,
Pulaar
(en)
,
Pular
(en)
,
Jola-Felupe
(en)
,
Biafada
(en)
,
Badyara
(en)
,
Bijago
(en)
,
Kasanga
(en)
,
Kobiana
(en)
,
Mandjak
(en)
,
Mankanya
(en)
,
Sua
(en)
,
Nalu
(en)
,
Papel
(en)
,
mandinga
,
Bainouk-Gunyuno
(en)
eta
Bayot
(en)
|
---|
Ezkontzeko adina
| genero guztiak
: 18
|
---|
Emankortasun-tasa
| 4,835
(2014)
|
---|
Eskolaratu gabeko umeak
| 201.430
(2000)
|
---|
Bizi-itxaropena
| 59,86
(2022)
|
---|
Giniren koefizientea
| 34,8
(2018)
|
---|
Giza garapen indizea
| 0,483
(2021)
|
---|
|
Moneta
| West African CFA franc
(en)
(
F
)
|
---|
BPG nominala
| 1.346.933.490,2358 $
(2017)
168.728.988,79518 (2016)
|
---|
BPG per capita
| 723 $
(2017)
75 (2016)
|
---|
BPG erosketa botere paritarioa
| 3.171.311.962 nazioarteko dolar
(2017)
233.074.536 (2016)
|
---|
BPG per capita EAPn
| 1.703,831 nazioarteko dolar
(2017)
85,59 (2016)
|
---|
BPGaren hazkuntza erreala
| 5,2 %
(2016)
|
---|
Inflazioa
| 1,6 %
(2016)
?0,8 (2015)
|
---|
|
Sorrera data
: 1974
|
|
Aurrezenbakia
| +245
|
---|
ISO 3166-1 alpha-2
| GW
|
---|
ISO 3166-1 alpha-3
| GNB
|
---|
Ordu eremua
| |
---|
Elektrizitatea
| 220 V. 50 Hz.
Europlug
(en)
|
---|
Internet domeinua
| .gw
|
---|
gov.gw
|
Ginea Bissau
[1]
(
portugesez
:
Guine-Bissau
,
fulaz
: ???????? ??????????????,
Gine-Bisaawo
,
mandingeraz
: ???? ? ???????,
Gine-Bisawo
), izen ofiziala
Ginea Bissauko Errepublika
(
portugesez
:
Republica da Guine-Bissau
,
?e?publik? d? ?i?n? bi?saw
ahoskatua),
mendebaldeko Afrikako
estatu burujabea da. Iparraldean
Senegal
du,
Ginea
ekialdean eta hegoaldean, eta
Ozeano Atlantikoa
mendebaldean. 36.125 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2018an 1,6 milioi biztanle zituen.
[2]
Hiriburua
Bissau
da.
Ginea Bissau
mendebaldeko Afrikan
dago, ipar latitudeko 11° eta 13° artean, eta mendebaldeko longitudeko 13° eta 17° artean.
Senegalekin
du muga iparraldean,
Ginearekin
ekialdean eta hegoaldean, eta
Ozeano Atlantikoa
du mendebaldean; bertan daude Bijagos uharteak.
Lurralde laua da, garaixeagoa barrualdean (
muinoak
eta
goi-ordokiak
),
oihanez
estalia gehiena. Gunerik garaiena Boeko muinoak dira (361 metro). Hiru eskualde nagusi bereiz daitezke:
- Kostaldeko ordokia eta padurak,
mangladiz
eta
palmondo
sailez estaliak; lurraldeko parterik euritsuena da, eta bertan
arroza
eta
azukre-kanabera
lantzen dira.
- Barnealdeko ordokia, Geba ibaiaren eta Senegalgo mugaren arteko lurrak hartzen dituen oihana; 26-27 °C arteko tenperatura izaten da, batez beste, eta kostaldean baino euri gutxiago egiten du.
- Senegal eta Ginea ondoko
sabana
; lurralde horretako aldi lehorra (azaroa-apirila bitartean) besteetakoa baino nabarmenagoa izaten da; bertan
sorgoa
,
artatxikia
, eta
kotoia
lantzen dira.
Ibai nagusiak
Cacheu
,
Mansoa
,
Geba
eta
Corubal
dira; euri sasoian itsasontziak ibil daitezke ibai horietan barrena.
Klima tropikala da, beroa eta hezea. Bi urtaro daude,
euritsua
ekainetik azarora, eta
lehorra
abendutik apirilera. Urtaro lehorrean
harmattanak
jotzen du.
XIII. mendean
, Ginea Bissauko kostaldeko herriak (
balanta
,
papel
,
manjak
) nekazariak ziren.
Maliko Inperioak
mendean hartu zituen.
XV. mendearen
bukaeran,
portugaldarrak
kostaldean finkatu ziren, helburu birekin: batetik, bertako biztanleak
esklabo
hartu eta
Cabo Verdeko
uharteak kolonizatzeko erabiltzea eta, bestetik, Ameriketan saltzea.
1687
. urtean, gotorlekua eta esklaboen salerosketarako gune bat eraiki zuten Bissaun. Portugaldarrak frantsesen eta britainiarren kontra lehiatu ziren koloniaren jabetasuna zela eta, azkenean, frantsesek eta portugaldarrek elkar harturik
Ginea Portugesa
izan zenaren mugak zedarritu zituzten
1886
-
1905
bitartean.
1956
. urtean, Ginea eta Cabo Verderen Independentziarako Afrikako Alderdia (PAIGC) sortu zuen
Amilcar Cabralek
eta, urte batzuk geroago, Portugalen kontrako gerrari ekin zion alderdi horrek berak.
1973ko
urtarrilean, Amilcar Cabral hil zuten.
[3]
Urte bereko irailaren 23an, Ginea Bissauk burujabetasuna aldarrikatu zuen, eta hurrengo urtean onartu zion Portugalek.
Luis Cabral
, PAIGCen idazkaria, hautatu zuten presidente.
1980ko
azaroan,
Joao Bernardo Vieirak
indarrez hartu zuen aginpidea.
1981eko
urtarrilean,
Cabo Verde
Ginea Bissautik banandu zen.
1984
. urtean, huts egin zuen estatu kolpe batek eta konstituzio berria onartu zen. Konstituzio horrek aginduta, lehen ministro kargua kendu zen eta Herri Biltzar Nazionala eta Estatuko Batzordea ezarri ziren berriro. 1984az geroko egonkortze planak porrot egin zuen eta ekonomiaren eta finantzaren egoerak nabarmen egin zuen txarrera. Horri aurre egiteko, gobernuak izoztu egin zituen soldatak, murriztu egin zuen inbertsio publikoa, eta ekonomiak ateak zabaldu zizkion Portugalgo eta Frantziako kapitalari.
1991n, GCIAAk erreforma politiko bat onartu zuen: haren arabera, hauteskundeak
1992an
egin behar ziren baina, ezegonkortasun ekonomiko eta politikoaren ondorioz, gobernuak atzeratu egin zituen eta
1993an
ere bai. Azkenik,
1994
an, Joao Bernardo Vieirak
Kumba Iala
garaitu zuen: haiek ziren presidentetzarako eta parlamenturako alderdi anitzeko lehenengo hauteskundeak.
1998an
, borroka larriak izan ziren herrialdean
Ansumane Mane
jeneral matxinoaren eta Vieiraren gudarostearen artean.
[4]
Azkenik, hiriburuko biztanle gehienek ihes egin ondoren,
su-etena
izenpetu zuten.
[5]
2003an
,
Verissimo Correira Seabra
jeneralak estatu kolpe bat zuzendu zuen. Batzorde militar batek behin behineko agintariak izendatu zituen, hurrengo hauteskundeak deitu bitartean. Soldaduen matxinada batek gudarosteko ofizialak hil zituen
2004an
. Sei urtean erbestean egon ondoren,
2005eko
apirilean Joao Bernardo Vieira lehendakari ohia herrialdera itzuli eta, handik bi hilabetera, hauteskundeak irabazi zituen.
2007an
, diputatu ofizialista talde bat gobernuko alderditik bereizi eta beste koalizio bat osatu zuen.
Aristides Gomes
lehen ministroak uko egin zion karguari, eta
Martinho Ndafa Kabik
, oposizioaren buruak, ordeztu zuen, kontsentsuko gobernu bat osatzeko asmoz.
2009ko martxoaren 2an, armadako kide batzuek Joao Bernardo Vieira presidentea hil zuten. Itxura guztien arabera, mendekua izan zen, egun bat lehenago, Batista Tagme Na Waie armadako burua hil zuten, eta Zamora Induta armadako ordezkariak Na Waieren hilketan zerikusia izatea leporatu zion presidenteari.
[6]
Hura ordezteko hauteskundeak ekainaren 28an egin ziren, eta
Malam Bacai Sanha
irabazle atera zen.
2011ko
abenduan, Armadaren zati bat estatu kolpea egiten saiatu zen: Armada bitan zatitu zen, eta hiriburuan bi bandoen artean liskarrak piztu ziren. Kolpearen arduradunak atxilotu eta gero, egoera kontrolpean zeukala adierazi zuen gobernuak.
[7]
2012ko
urtarrilaren 9an, Malam Bacai Sanha presidentea hil zen,
Parisen
. Ospitaleratuta zegoen han, gaixotasun baten ondorioz.
[8]
Raimundo Pereira
izendatu zuten jarduneko presidente, eta bera izan zen hautagairik bozkatuena martxoaren 18an egindako hauteskundeen lehen itzulian. Apirilaren 29an zen egitekoa bigarren itzulia, baina bi aste lehenago militar talde batek estatu kolpea jo zuen. Golpistek Pereira atxilotu zuten, eta
Manuel Serifo Nhamadjo
presidente izendatu.
[9]
[10]
Jose Mario Vazek
irabazi zituen 2014ko bozak, eta 2020ko otsailera arte izan zen errepublikako presidentea.
Umaro Sissoco Embalo
izan zuen ondorengo.
1984ko konstituzioaren arabera, errepublika erdi-presidentzialista da; presidentea da estatuburua, eta lehen ministroa gobernuburua. Parlamentuak ganbera bakarra du: Herri Biltzar Nazionala (
portugesez
:
Assembleia Nacional Popular
), 102 kidez osatua.
[11]
Ginea Bissau zortzi eskualde (singularrean,
regiao
; pluralean,
regioes
) eta eremu autonomo batean banaturik dago.
2020an
1,6 milioi biztanle zituen.
[2]
Oso biztanleria gaztea da: 0-14 urte bitartekoak, % 43,2 dira; 15-24 urte bitartekoak, % 20,4; 25-54 urte bitartekoak, % 30,2; 55-64 urte bitartekoak, % 3,1; eta 65 urtetik gorakoak, % 3,1. Bizi itxaropena 62,8 urtekoa da: 60,6 urtekoa gizonezkoena eta 65,1 urtekoa emakumezkoena (2020ko zenbatespenak).
[11]
Alfabetizazioari dagokionez, biztanleria osoaren % 59,9 dago alfabetatua, askoz gehiago gizonezkoak (% 71,8), emakumezkoak baino (% 48,3). Osasun egoera arrunt txarra da.
Disenteria
,
A hepatitisa
,
sukar tifoidea
,
malaria
,
dengea
,
sukar horia
,
eskistosomiasia
eta
amorrua
, besteak beste, ohiko eritasunak dira, eta
HIESaren
prebalentzia % 3,4 da (2019). Haur hilkortasuna handia da: 1.000 jaioberritik 52 hiltzen dira. 13 sendagile daude 100.000 pertsonako.
[11]
Etnia ugari bizi dira.
Balantak
(biztanleriaren % 22,5),
manjakak
(% 8,3) eta
papelak
(% 9,1) kostaldeko lurretan bizi dira eta nekazaritza dute bizibide; barnealdean, berriz,
fula
etniako artzainak (% 28,5), eta
malinke
nekazariak (% 14,7), 2008ko zenbatespenaren arabera.
[11]
Hizkuntza ofiziala
portugesa
da, baina bigarren edo hirugarren mintzaira izan ohi da gehienentzat. Hizkuntzarik hedatuena portuges kreolera (
portugesez
:
criouloa
) da, bertako zenbait hizkuntzaren sintaxia eta hiztegia darabilen portuges dialektoa.
Balantera
,
fula
,
mandinkera
,
manjakera
ere hitz egiten dira.
[12]
2008ko zenbatespenaren arabera,
musulmanak
dira biztanleen % 45,
kristauak
% 22, eta % 15
erlijio tradizionalen
jarraitzaileak.
[11]
Musulmanak gehiengoa dira iparraldean eta ekialdean, eta kristauak kostaldean.
Portugalen aurkako gerrak erabat suntsitu zituen Ginea Bissauko produkzio bideak. Herrialdeak askatasuna lortu zuen, baina munduko estatu pobreenetako bat bihurtu zen. Oinarrizko ekonomia jarduerak
nekazaritza
eta abere hazkuntza dira. Kostaldean
olio-palmondoa
,
kokoa
eta arroza dira nagusi eta barnealdean abere hazkuntza (
behiak
eta
txerriak
). Esportazio gai nagusia
anakardoa
da. Lurraldeko % 55 basoa da, eta bertatik ateratzen den zurik gehiena erregai gisa erabiltzen da; hala ere, zur gogorreko
bissilom
izeneko zuhaitza dago eta hura esportatu egiten da.
Ginea Bissauko itsasoa aberatsa da arrainetan. Bertakoek arrantza tradizionala egiten dute, baina arrantza industriala
Europar Batasuneko
eta
Txinako
enpresen eskuetan dago.
[13]
Industria apurra nekazaritzako gaiak eraldatzeko jarduerekin lotuta dago. Mea baliabideak daude, baina oraindik behar bezala ustiatu gabe:
bauxita
,
fosfatoak
eta
petrolioa
(Ginea Bissauri dagokion itsas barrutian).
- ↑
Euskaltzaindia
.
38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak.
.
- ↑
a
b
c
d
e
Ginea-Bissau: Regions, Cities & Urban Places.
citypopulation.de
(Noiz kontsultatua: 2020-12-25)
.
- ↑
Larresoro.
Amilcar Cabral hil dute.
Zeruko Argia
, 1973ko otsailak 18, jakin.eus
(Noiz kontsultatua: 2020-12-26)
.
- ↑
Gambiako bitartekariak Ginea Bissau utzi du borrokak gogortu eta gero.
Euskaldunon Egunkaria
, 1998ko ekainak 20, CC BY-SA 4.0, berria.eus
(Noiz kontsultatua: 2020-12-25)
.
- ↑
Gobernuak eta matxinoek bakea hitzartu dute ezustean.
Euskaldunon Egunkaria
, 1998ko azaroak 3, CC BY-SA 4.0, berria.eus
(Noiz kontsultatua: 2020-12-25)
.
- ↑
Ginea Bissauko presidentegai bat eta Defentsa ministro ohia hil dituzte.
Berria
, 2009ko ekainak 5, CC BY-SA 4.0, berria.eus
(Noiz kontsultatua: 2020-12-25)
.
- ↑
Ginea Bissauko estatu kolpe saioaren egileak atxilotu egin dituzte.
Berria
, 2011ko abenduak 27, CC BY-SA 4.0, berria.eus
(Noiz kontsultatua: 2020-12-25)
.
- ↑
Ginea Bissauko presidente Malam Bacai Sanha hil da.
Berria
, 2012ko urtarrilak 10, CC BY-SA 4.0, berria.eus
(Noiz kontsultatua: 2020-12-25)
.
- ↑
Militar talde batek Ginea Bissauko presidentea bahitu du hiriburuan.
Berria
, 2012ko apirilak 14, CC BY-SA 4.0, berria.eus
(Noiz kontsultatua: 2020-12-25)
.
- ↑
Ginea Bissaun presidente berria izendatu dute.
Berria
, 2012ko apirilak 21, CC BY-SA 4.0, berria.eus
(Noiz kontsultatua: 2020-12-25)
.
- ↑
a
b
c
d
e
Ginea-Bissau.
CIA - World Factbook, cia.gov
(Noiz kontsultatua: 2020-12-25)
.
- ↑
Berriaren Estilo Liburua: Ginea Bissau.
berria.eus
(Noiz kontsultatua: 2020-12-26)
.
- ↑
Guinea-Bissau Wants Fisheries Agreement With China.
China Lusophone Brief, 2020ko ekainak 15, clbrief.com
(Noiz kontsultatua: 2020-12-26)
.