Тал?н

	Тал?н
	эст . Tallinn
Герб Тал?ну	Сьцяг Тал?ну
Першыя згадк?:	1154
Горад з:	1248
Былыя назвы:	да 1219 ? Калывань ; 1219?1919 ? Рэвэль
Кра?на:	Эстон?я
Павет :	Хар’ю
К?ра?н?к:	Таав? Аас
Плошча :	159,2 км²
Насельн?цтва
колькасьць:	444 206 чал. ( 2016 )
шчыльнасьць :	2790,24 чал./км² ( 2016 )
этн?чны склад:	Сьп?с эстонцы (52,2%) ; расейцы (38,6%) ; укра?нцы (3,8%) ; беларусы (2%) ; ф?ны (0,6%) ; жыды (0,4%) ; татары (0,3%) ; ? ?ншыя
Часавы пас :	UTC+2
летн? час :	UTC+3
Тэлефонны код :	+372
Паштовы ?ндэкс :	10111
Нумарны знак :	A-B
Геаграф?чныя каардынаты :	59°26′14″ пн. ш. 24°44′42″ у. д. ? / ? 59.43722° пн. ш. 24.745° у. д. Каардынаты : 59°26′14″ пн. ш. 24°44′42″ у. д. ? / ? 59.43722° пн. ш. 24.745° у. д.
	Тал?н на мапе Эстон?? Тал?н
	Галерэя здымка? у В?к?схов?шчы
	www.tallinn.ee

Гэтая назва мае некальк? сэнса?. Кал? вас ц?кавяць ?ншыя сэнсы, глядз?це таксама Тал?н (неадназначнасьць) .

Та?л?н ( па-эстонску : Tallinn ) ? стал?ца ? гало?ны марск? порт Эстон?? . Ён разьмешчаны на ?сходн?м узьбярэжжы Балтыйскага мора , на па?днёвым беразе Тал?нскай заток? Ф?нскага зал?ва , у 80 км на по?дзень ад Хэльсынк? , на ?сход ад Стакгольма ? на захад ад Санкт-Пецярбургу . З XIII стагодзьдзя па 1918 год ? на каротк? час падчас нацысцкай акупацы? Эстон?? з 1941 па 1944 год, горад бы? вядомы як Рэвэль ^[2]. Тал?н займае плошчу ? 159,2 км² ? мае насельн?цтва ? 444 215 чалавек. Прыкладна 33% ад агульнай колькасьц? насельн?цтва Эстон?? жыве ? Тал?не.

Тал?н бы? заснаваны ? 1248 годзе, але самыя раньн?я чалавечыя пасел?шчы датуюцца 5000 гадо? таму, што роб?ць яго адным з найстарэйшых гарадо? Па?ночнай Э?ропы. У 1219 годзе пасьля пасьпяховага налёту на чале з каралём Дан?? Вальдэмарам II навакольл? был? захоплены данцам?, а затым пераходз?? пад скандына?ск?, нямецк? ? расейск? кантроль. Дзякуючы свайму стратэг?чнаму разьмяшчэньню, горад ста? буйным гандлёвым цэнтрам, асабл?ва з XIV да XVI стагодзьдзя, кал? ён пашыры? свой уплы? у Ганзэйск?м зьвязе .

Стары горад Тал?на зья?ляецца адным з найбольш добра захавалых сярэднявечных гарадо? Э?ропы. Ён бы? ?несены ? сьп?с Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО . Тал?н зья?ляецца буйным пал?тычным, ф?нансавым, культурным ? адукацыйным цэнтрам Эстон??. Часьцяком яго называюць Сыл?конавай дал?най Э?ропы, мае найбольшую колькасьць стартапа? на чалавека ? Э?ропе ? зья?ляецца радз?май мног?х м?жнародных кампан?я?, у тым л?ку Skype . Тал?н бы? культурнай стал?цай Э?ропы ? 2011 годзе, разам з Турку , што месьц?цца ? Ф?нлянды?.

Назва [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Мяркуецца, што назва ≪Tallinn (a)≫ у эстонскай мове ?дзе ад слова? ≪taani linn≫ (≪дацк? град≫), ≪tali linn≫ (≪з?мовы град≫) або ≪talu linn≫ (≪дом, сядз?ба-замак≫). Корань ≪linna≫ азначае тое ж самае, што ? расейск? ≪град≫ або нямецк? ≪burg≫ ? напачатку значыла ≪ крэпасьць ≫, а цяпер выкарысто?ваецца для фармаваньня назва? гарадо?.

Гаспадарка [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Сваю гала?ную сядз?бу ? Тал?не мела ≪ Эстонская энэрг?я ≫.

Г?сторыя [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Пасел?шча, якое ?снавала на месцы цяперашняга Тал?на, упершыню згадваецца ? 1154 годзе, у працы арабскага географа Аль-?дрыс? як Quoluwany , як? ахарактарызава? яго як ≪маленьк? горад, хутчэй падобны на цьвердзь≫, адзначы?шы пры гэтым вял?кую гавань . У расейск?х летап?сах крэпасьць згадваецца як Калывана?.

У 1219 годзе захоплены датчанам?. ≪ Л?вонская крон?ка ≫ Генрыха Латв?йскага абвяшчае, што летам 1219 г. вял?кае войска пад камандаваньнем самога караля Вальдэмара II ( Waldemar II ) высадз?л?ся на бераг у зямл? Равала, ? датчане ≪разьмясьц?л?ся ? Л?ндан?се, як? раней бы? гарадз?шчам раваласца?, ? разбурыл? старыя гарадз?шчы, ? стал? ?ншае, новае будаваць≫.

Ста?шы дацк?м, горад перажыва? пастаянныя набег? эста? ? нямецкага Ордэну мечаносца? , як? да гэтага часу ?жо авалода? тэрыторыям? сучаснай Латв?? ? сучаснай па?днёвай Эстон?? .

У 1227 годзе Рэвэль бы? захоплены мечаносцам?. У 1238?1346 гадох зно? належа? Дан?? . У 1346 годзе Дан?я прадала сваю частку Эстлянды? вял?каму маг?стру Тэ?тонскага ордэна , як? не?забаве перада? яе ландмайстэру Тэ?тонскага ордэна ? Л?вон?? . У 1347 годзе гораду Рэвэль был? пацьверджаны ягоныя прыв?ле?.

Пачатак XV ? сярэдз?на XVI стагодзьдзя ? залаты век старажытнага Рэвэлю: горад уваходз?? у склад Ганзейскай л?г? ? гра? важную ролю ? рэг?ёне Балтыйскага мора . Эканам?чны ?здым тых часо? спрыя? ня тольк? грунто?наму ?мацаваньню межа? гораду, але таксама ствары? усе перадумовы для акты?най творчасьц? ? стварэньня арх?тэктурных ? мастацк?х кашто?насьця?. Аднак паслабленьне Л?вонскага ордэну ? эканам?чны заняпад падчас Л?вонскай вайны прывял? да страты горадам былога значэньня.

У 1561?1710 гадох Рэвэль у складзе Швэцы? . У гэты пэрыяд горад перажыва? новы ?здым, пашырылася дзейнасьць тал?нск?х рамесьн?ка?, зьяв?л?ся першыя мануфактуры. Атрыма? распа?сюд рэфармацыйны рух. Вырасла колькасьць навучальных установа?, да канца швэдзкага пэрыяду большасьць мяшчана? валодал? граматай. Зьяв?л?ся друкарн?. У 1637 годзе была выдадзена першая кн?га на эстонскай мове .

У 1710 годзе падчас Вял?кай Па?ночнай вайны горад бы? заваяваны Расеяй . 18 жн??ня 1710 году да гораду падступ?л? расейск?я войск? пад к?ра?н?цтвам генэрала Р. Х. Бо?ра ? захап?л? горад 30 верасьня 1710 году падчас аблог? акты?ных баявых дзеяньня? не вялося. Да пачатку 1711 году ? горадзе памерла ад чумы каля 15 тысяча? чалавек.

Пасьля заканчэньня Вял?кай Па?ночнай вайны Рэвэль хутка чуняе, нягледзячы на тое, што гало?ным цэнтрам Расейскай ?мпэры? на Балтыцы пасьля Санкт-Пецярбургу стала Рыга . Да канца XIX стагодзьдзя пачалося бурнае разьв?цьцё рэвэльскай прамысловасьц?, узрасло значэньне порту.

У 1918 годзе ? Рэвэл? была абвешчаная незалежнасьць Эстон?? . Аднак па ?мовах Берасьцейскай м?рнай дамовы (артыкул IV) пам?ж Нямеччынай ? бальшав?кам? , што прыйшл? ? 1917 годзе да ?лады ? Расе? , кра?на была акупаваная немцам?.

У 1919 годзе Рэвэль упершыню атрыма? сучасную эстонскую назву ? Тал?н ( па-эстонску : Tallinn ).

Падчас Вызваленчай вайны 1918?1920 гадо? маладая Эстонская рэспубл?ка прыняла ?дзел у паходзе на Петраград белагвардзейскай Па?ночна-Заходняй арм?? ? усяго 20 тысяча? штыко? ? шабля?: 17 500 расейца? ? 2,5 тысячы эстонца?. Пасьля закул?сных перамова? з бальшав?кам? з кастрычн?ка 1919 году (у разгар баё? за Петраград), паразы Па?ночна-Заходняй арм?? ? ?нтэрнаваньня яе на тэрыторы? Эстон?? , 2 лютага 1920 году была падп?саная Тартуская м?рная дамова пам?ж РСФСР ? Эстон?яй ? Тал?н ста? стал?цай дзяржавы, прызнанае ? гэты момант тольк? ?радам Савецкай Расе? .

З 1925 году аф?цыйнай назвай гораду стала форма Tallinna . У 1933 годзе была вернутая назва Tallinn .

У пэрыяд незалежнасьц? Тал?н разьв?ва?ся ? цэлым давол? пасьпяхова. Был? заснаваныя Тал?нск? пэдагаг?чны ? Тал?нск? пол?тэхн?чны ?нстытуты, Акадэм?я мастацтва?. Буйныя прадпрыемствы эпох? Расейскай ?мпэры? , арыентаваныя пераважна на расейск? рынак, у 1920-я гады был? альбо зачыненыя, альбо перапраф?ляваныя. У пачатку 1920-х гадо? вял?кае значэньне для гораду ме? транзыт савецк?х груза?, як? ? 1924 годзе дасягну? максымуму (346 тыс. тон), але пасьля пада?леньня па?станьня эстонск?х камун?ста? 1 сьнежня 1924 году аб’ём транзытных перавозак ужо ? наступным годзе скарац??ся ? 2,6 разы, а да 1938 году да 1,6 тыс. тон. Зь сярэдз?ны 1930-х гадо? пасьля выхаду з найцяжэйшага эканам?чнага крыз?су 1929?1933 гадо? пача?ся ?здым прамысловасьц?.

У вын?ку падп?саньня сакрэтнага дадатковага пратаколу аб разьмежаваньн? сфэра? ?нтарэса? да Дамовы пра ненапад пам?ж Нямеччынай ? СССР ад 23 жн??ня 1939 году ? тым л?ку ? Эстон?я была аднесена да сфэры ?нтарэса? СССР . 6 жн??ня 1940 году Эстон?я была далучана да СССР , ? Тал?н ста? стал?цай Эстонскай Савецкай Сацыял?стычнай Рэспубл?к? (ЭССР) .

У гады Другой сусьветнай вайны горад бы? моцна разбураны. Савецк?я войск? абаранял? Тал?н 23 дн? ? з 5 па 28 жн??ня 1941 году, пасьля чаго вымушаны был? яго пак?нуць 9, ? 10 сакав?ка 1944 году савецкая ав?яцыя нанесла бомбавы ?дар па нямецк?х войсках, разьмешчаных у горадзе.

Вызвалены ад нямецкай акупацы? ? акупаваны савецк?м? войскам? 22 верасьня 1944 году падчас Тал?нскай апэрацы? . 7 тра?ня 1984 году ?казам Прэзыдыюму Вярхо?нага Савету СССР ≪за мужнасьць ? стойкасьць, прая?леныя працо?ным? гораду ? барацьбе зь нямецк?м? захопн?кам? ? гады Вял?кай Айчыннай вайны, посьпех?, дасягнутыя ? гаспадарчым ? культурным буда?н?цтве≫, Тал?н узнагароджаны ордэнам Айчыннай вайны I ступен? .

У 1988 годзе ? Тал?не па?ста? першы ? СССР антыкамун?стычны грамадзка-пал?тычны рух Народны фронт . З 1991 году, пасьля распаду СССР ? па сапра?дны момант Тал?н ? стал?ца незалежнай дзяржавы Эстон?я . У 1997 годзе г?старычная частка Тал?на ? Старое места ? бы? уключаны ? сьп?с Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО .

Адукацыя [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

У Тал?не маюцца 3 ун?вэрсытэты ? некальк? вышэйшых школа?.

Ун?вэрсытэты Тал?ну:

Вышэйшыя школы:

Эстонская вышэйшая камэрцыйная школа ( Estonian Business School )
Эстонская акадэм?я музык? ? тэатру
Эстонская акадэм?я мастацтва?
Эстонская марская акадэм?я
Акадэм?я ?нутранай абароны МУС Эстон??
Вышэйшая школа Майнора
Э?раакадэм?я
Тал?нская вышэйшая тэхн?чная школа
Акадэм?я Норд
Тал?нск? каледж ?нфармацыйных тэхналё??я?
Тал?нская школа эканом?к?

Спорт [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

У Тал?не базуюцца футбольныя клюбы: ≪ Аякс ≫, ≪ Флёра ≫, ≪ Левадыя ≫.

Насельн?цтва [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Насельн?цтва Тал?ну нал?чвае 440 тыс. чалавек (ацэнка на сакав?к 2016). Па стане на л?стапад 2006 году ? Тал?не пражывала 399 180 зарэг?страваных жыхаро?, у 2012 годзе ? адпаведна 417 741 чалавек.

Транспарт [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

За арган?зацыю грамадзкага транспарту ? Тал?не адказвае Тал?нск? дэпартамэнт транспарту. У горадзе дзейн?чаюць сыстэмы а?тобуснага паведамленьня (57 маршрута?), трамвайнага (4 маршруты) ? тралейбуснага (8 маршрута?), як?я злучаюць усе частк? гораду ? найбл?жэйшыя навакольл?. Аплата вырабляецца з дапамогай прадаплочаных кв?тко?, як?я можна куп?ць у к?ёсках ц? ? вадз?целя (даражэй).

З 2004 году, уладальн?к? эстонскай ID-картк? могуць набываць электронны кв?ток , выкарысто?ваючы ?нтэрнэт , тэлефон , банкаматы або за гато?ку .

Зь першага студзеня 2013 году праезд у а?тобусах, тралейбусах ? трамваях для зарэг?страваных жыхаро? гораду ? бясплатны. Жыхары ?сё ро?на пав?нныя набываць бясплатны электронны кв?ток. Так? кв?ток ?снуе ц? то ? выглядзе адмысловай транспартнай плястыкавай картк?, альбо можа быць прывязаны да ?ншае картк?, што дазваляе бескантактную вал?дацыю ? напрыклад, ISIC.

Паромны рух, як? злучае Тал?н ? Хэльсынк? , дазвол?? жыхарам абедзьвюх гарадо? выпра?ляцца па танныя закупк?, што прывяло да зья?леньня такога азначэньня, як Тальсынк? .