Прыднястро?ская Малдо?ская Рэспу?бл?ка
(таксама
Прыднястро?е
;
малд
.
Република Молдовеняскэ Нистрянэ
,
рас
.
Приднестровская Молдавская Республика
,
укр
.
Придн?стровська Молдавська Республ?ка
) ? тэрыторыя на ?сходзе
Рэспубл?к? Малдова
, якая не знаходз?цца пад яе кантролем ? дэ-факта зья?ляецца незалежнай дзяржавай. Аф?цыйны статус ПМР у цяперашн? час ня вырашаны. Незалежнасьць ПМР не прызнаная замежным? кра?нам?, аднак некаторыя непрызнаныя або часткова прызнаныя кра?ны сьвету прызнаюць органы ?лады Прыднястро?я як законнае прадста?н?цтва насельн?цтва кра?ны, якое мае па?намоцтвы на вядзеньне перамова? ад ?мя народу. У Рэспубл?цы Малдова л?чыцца тэрыторыяй, на якой часова адсутн?чае фактычны кантроль кра?ны.
Прыднястро?е дэ-факта мяжуе з
Малдовай
(411 км) на захадзе ? асно?ным ракою
Днестар
? з
Укра?най
(405 км) на ?сходзе. Выхаду да Сусьветнага ак?яну ня мае.
- Асно?ныя артыкулы:
Малдо?ская Дэмакратычная Рэспубл?ка
?
Прыднястро?ск? канфл?кт
У 1917 годзе на тэрыторы? Бэсарабскай губэрн? Расе?, у якую не ?ваходз?ла Прыднястро?е, была абвешчаная
Малда?ская Дэмакратычная Рэспубл?ка
. Тым ня менш, малдо?скае насельн?цтва складала пэ?ную большасьць у прыднястро?ск?м рэг?ёне, а пал?тыкам? МДР ? грамадзк?м? рухам? Прыднястро?я став?л?ся спробы па аб’яднаньн? рэг?ёну з рэспубл?кай, якая ? 1918 годзе абвясьц?ла незалежнасьць ад Расе?. Урэшце ? сувяз? з складанаю пал?тычнаю сытуацыяй к?ра?н?цтва МДР закл?кала к?ра?н?цтва
Румын??
прыняць рэспубл?ку ? склад кра?ны, але Прыднястро?е так ? не ?вайшло ? склад МДР, у вын?ку чаго рэг?ён заста?ся пад кантролем савета?.
З 1924 па 1940 год на тэрыторы? Прыднястро?я ?снавала
Малда?ская А?таномная Савецкая Сацыял?стычная Рэспубл?ка
(МАССР) у складзе
УССР
, гэтая рэспубл?ка ?ключала крыху большую тэрыторыю за кошт далучэньня некаторых пераважна ?кра?нск?х тэрыторыя? сучаснай
Адэскай вобласьц?
. У 1939 годзе згодна з
Пактам Молатава-Рыбэнтропа
СССР
выстав?? ультыматум
Румын??
, у вын?ку чаго яна была змушаная перадаць
СССР
Бэсараб?ю
? тэрыторыю далучанай МДР.
У 1940 годзе
Бэсараб?я
? МАССР был? аб’яднаныя ?
Малда?скую Савецкую Сацыял?стычную Рэспубл?ку
. МАССР была вылучаная са складу УССР ? страц?ла ?кра?нск?я тэрыторы?, згаданыя вышэй.
У чэрвен? 1990 году аф?цыйныя ?лады
К?шынёву
абвясьц?л? адсутнасьць законнай с?лы для
Пакту Молатава-Рыбэнтропа
? Акту Вярхо?нага Савету
СССР
аб стварэньн? Малда?скай ССР у 1940 годзе, так?м чынам скасава?шы далучэньне Бэсарабскага рэг?ёну ? СССР, ? дэ-факта прызнаючы правамоцным узна?леньне дзяржа?насьц? на тэрыторы? былой МАССР.
Пасьля прыняцьця рашэньня аб усталяваньн? адз?най дзяржа?най мовы (малда?скай) на аснове лац?нскай граф?к? ? ?вядзеньн? сьцягу, кампазыцыйна падобнага на сьцяг Румын??, на левым беразе
Днястра
был? праведзеныя рэфэрэндумы аб а?таном??, згодна зь як?м? была створаная Прыднястро?ская Малда?ская ССР. 2 верасьня 1990 у
Тыраспал?
?? Надзвычайны Зьезд дэпутата? ус?х узро?ня?, к?руючыся вын?кам? праведзенага
рэфэрэндуму
, абвясьц?? незалежнасьць Прыднястро?скай Малда?скай Рэспубл?к?. Гэты дзень зья?ляецца гало?ным дзяржа?ным сьвятам Прыднястро?я ? Днём Рэспубл?к?.
Улады
Малдовы
не прызнал? гэтае рашэньне ? нак?равал? ? рэг?ён с?лы пал?цы?. Пачал?ся сутыкненьн? пам?ж пал?цыяй ? прыднястро?ск?м? апалчэнцам?, як?я перарасьл? да сакав?ка 1992 году ? ваенны канфл?кт, як? працягва?ся да лета. З абодвух бако? заг?нула каля 2000 чалавек. У канфл?кце на баку прыднястро?ск?х сэпаратыста? неаф?цыйна ?дзельн?чал? некаторыя ?кра?нск?я й расейск?я фармаваньн?.
17 верасьня 2006 году ? Прыднястро?? бы? праведзены рэфэрэндум, на як?м, згодна з аф?цыйным? зьвесткам? Цэнтарвыбаркаму ПМР, 97,1% удзельн?ка? рэфэрэндуму прагаласавал? за незалежнасьць з далучэньнем у будучын? да
Расе?
, 2,3% ? за далучэньне да
Малдовы
.
Для тэрыторы? ПМР характэрным зья?ляецца ра?н?навы рэльеф з рэдк?м? балкам?. Больш за 80% зямельных угодзьдзя? ?
чарназёмы
. Расьл?ннасьць клясычная стэпавая, у поймах рэк ? лугавая. Асно?ная частка рэспубл?к? ?зараная. Лясныя мас?вы пакрываюць 10% тэрыторы? ПМР. Кл?мат умерана-кантынэнтальны, колькасьць ападка? сьведчыць пра тое, што кра?на знаходз?цца ? зоне недастатковага ?в?льгатненьня. З?ма кароткая, мяккая (сярэдняя тэмпэратура студзеня м?нус 3,9° па Цэльс?ю). Раньняя з ?нтэнс??ным праграваньнем глебы ? паветра вясна. Працяглае сьпякотнае лета (сярэдняя тэмпэратура л?пеня плюс 21° па Цэльс?ю). Цёплая, працяглая восень.
Ляндшафт
падзяляецца на два рэг?ёны па дал?не рак? Ягарлык. Па?ночная частка рэспубл?к? ? лесастэпавая ра?н?на, якая ?твораная тэрасам? рак? Днестар ? атрогам? Падольскага ?звышша, разьб?тая глыбок?м? (да 150 м) каньёнападобным? дал?нам? прытока? Днястра. Лясы ? асно?ным захавал?ся на крутых сх?лах Днястру, ёсьць некальк? невял?к?х рэчак, большасьць зь як?х малаводныя ? ? летн? пэрыяд перасыхаюць.
З карысных выкапня? вядомыя радов?шчы буда?н?чых вапняко?, жв?ру, шкляных пяско?, керам?чных гл?на? ? сугл?нка?.
Жывёльны сьвет дастаткова разнастайны, але шмат як?я в?ды занесеныя ? Чырвоную кн?гу як зьн?каючыя. Сустракаюцца касуля, кабан, трус, курапатка, л?с?ца, выдра. Значныя запасы рыбных рэсурса?, у тым л?ку асятровыя.
Тэрыторыя Прыднястро?я падзяляецца на 5 адм?н?страцыйных раёна? (Грыгарыёпальск?, Дубасарск?, Каменск?, Рыбн?цк?, Слабадз?нск?) ? 2 гарады рэспубл?канскага падпарадкаваньня (
Бэндэры
,
Тыраспаль
). Некаторыя тэрыторы?, на як?я прэтэндуюць прыднястро?ск?я пал?тычныя органы, знаходзяцца пад кантролем Рэспубл?к? Малдова.
К?ра?н?цтва Рэспубл?к? Малдова разглядае амаль усю тэрыторыю Прыднястро?я як
А?таномнае тэрытарыяльнае ?тварэньне з асабл?вым прававым статусам Прыднястро?е
, менш фармальна ?
Левы Бераг Днястра
,
Трансьн?стрыя
. Астатн?я тэрыторы?, што дэ-факта кантралююцца Прыднястро?ем, уладам? Малдовы л?чацца ?ншым? адм?н?страцыйна-тэрытарыяльным? адз?нкам? (напрыклад, горад Бэндэры разглядаецца як мун?цып? Бэндэры, як? не ?ваходз?ць у А?таномнае тэрытарыяльнае ?тварэньне Прыднястро?е). Тэрыторы?, на як?я прэтэндуе Прыднястро?е, але кантралююцца Малдовай, таксама ня л?чацца часткам? А?таномнага тэрытарыяльнага ?тварэньня ? складаюць асобныя раёны ? складзе Рэспубл?к? Малдова.
Г?сторыя сымбаля? Прыднястро?я пачалася яшчэ да ?тварэньня ПМССР. 30 красав?ка 1990 году на пазачарговай сэс?? гарадзк?х савета? Тыраспалю ? Бэндэра? было вырашана не выкарысто?ваць прыняты за некальк? дзён да гэтага Вярхо?ным Саветам
Малдовы
сьцяг, амаль аналяг?чны сьцягу
Румын??
, замест яго вырашыл? надалей ужываць сьцяг
МССР
.
2 верасьня 1991 году ?рад Прыднястро?я зацьвердз?? сьцяг, аналяг?чны сьцягу Малда?скай ССР 1952, ? герб, аналяг?чны гербу МССР, але дапо?нены блак?тным? й белым? хвал?стым? палоскам? над чырвонай стужкай ? надп?сам ≪ПМРСР. РССНМ. ПМССР≫. Зь перайменаваньнем ПМССР у ПМР надп?с бы? зьменены на ≪ПМР. РМН. ПМР≫.
Да 2000 году выкарысто?ва?ся выключна чырвона-зялёна-чырвоны сьцяг бязь серпу й молату (таксама ? ? дзяржа?ных установах). У 2000 годзе бы? прыняты закон ≪Аб дзяржа?най сымбол?цы ПМР≫, як? дада? выявы серпу й молату з зоркай у верхняй левай частцы сьцягу.
Канстытуцыя Прыднястро?скай Малда?скай Рэспубл?к? была прынятая ? 1996 годзе на агульнанацыянальным
рэфэрэндуме
.
Прыднястро?е зья?ляецца сувэрэннай, незалежнай, ун?тарнай, дэмакратычнай, прававой ? сьвецкай дзяржавай, па форме к?раваньня ? прэзыдэнцкая рэспубл?ка.
Прэзыдэнт
выб?раецца тэрм?нам на 5 год на падставе ?сеагульных, ро?ных ? прамых выбара? пры тайным галасаваньн?; зья?ляецца к?ра?н?ком дзяржавы ? выкана?чай улады, фармуе Каб?нэт М?н?стра?, ажыцьця?ляе к?раваньне ? каардынацыю дзейнасьц? ?с?х структура? дзяржа?най улады, прадста?ляе рэспубл?ку ? м?жнародных знос?нах, зья?ляецца Гало?накамандуючым Узброеным? С?лам?.
Парлямэнт
? двухпалатны
Вярхо?ны Савет
(складаецца з Палаты Прадста?н?ко? ? Палаты Законатворца?), выб?раецца тэрм?нам на 5 год. Таксама ? ПМР уласная судовая ?лада, праваахо?ная ? абаронная сыстэмы.
Статус дзяржа?ных мова? маюць малда?ская, расейская ? ?кра?нская мова. Тым ня менш, рэальнае шматмо?е нос?ць дэклярацыйны характар, у асно?ным ? гал?нах дзейнасьц? дам?нуе расейская мова, якая пануе ? вын?ку працяглай рус?ф?кацы? рэг?ёну.
- Зьвяз малдавана? Прыднястро?я
- Зьвяз укра?нца? Прыднястро?я
- Зьвяз расейца? Прыднястро?я
- Аб’яднаны Савет працо?ных калектыва? Прыднястро?я
- Зьвяз абаронца? Прыднястро?я
- Зьвяз жанчын Прыднястро?я
- Прыднястро?ск? патрыятычны зьвяз моладз?
- Патрыятычная партыя Прыднястро?я
- Рэспубл?ка
- Л?бэральна-Дэмакратычная партыя Малдавскай Рэспубл?к? Прыднястро?е.
Нацыянальны склад насельн?цтва: румыны (малдаване) ? 34%, расейцы ? 28%, укра?нцы ? 26%. Усяго нал?чваецаца 35 нацыянальнасьця?. Пераважная большасьць насельн?цтва ? правасла?ныя (
Маско?скага Патрыярхату
). Румыны расьселеныя ? рэг?ёне па?сюдна, укра?нцы ? асно?ным засяроджаныя на по?начы, расейцы сканцэнтраваныя ? буйных гарадох.
Прыднястро?е ? разьв?тая ?ндустрыяльна-аграрная кра?на, якая мае значны прамысловы патэнцыял
.
У склад прамысловага комплексу ?ваходзяць наступныя гал?ны:
электраэнэргетыка
, чорная мэталюрг?я, машынабудаваньне ? мэталаапрацо?ка, электратэхн?чная, х?м?чная, дрэваапрацо?чая, мэблевая, пал?граф?чная, шкляная,
лёгкая прамысловасьць
, вытворчасьць буда?н?чых матэрыяла?.
Вядучае месца належыць гал?не перапрацо?чай прамысловасьц?, вял?кае значэньне надаецца сельскай гаспадарцы. Традыцыйная сельскагаспадарчая спэцыял?зацыя не перашкаджае разьв?цьцю працаёмк?х ? навукаёмк?х вытворчасьцей.
Прамысловасьць
уключае 144 прадпрыемствы розных форма? ?ласнасьц?. Найбуйнейшыя цэнтры вытворчасьц?: Тыраспаль, Бэндэры,
Рыбн?ца
. Шмат в?да? прадукцы?, якая выпускаецца ? Прыднястро?’?, атрымала сэртыф?каты адпаведнасьц? сусьветным стандартам.
Рэспубл?ка ажыцьця?ляе зьнешнеэканам?чную дзейнасьць з 99 кра?нам? бл?зкага ? далёкага замежжа. Сярэднегадавы зьнешнегандлёвы абарот прыднястро?ск?х прадпрыемства? складае 1 031 795 0000
даляра? ЗША
.
Аснову энэргетык? складаюць Днястро?ская ЛРЭС ?
Дубэсарская
ГЭС. Прыднястро?ская Малда?ская Рэспубл?ка напо?н?цу забясьпечвае сябе электраэнэрг?яй уласных электрастанцыя? ? зья?ляецца
экспартэрам
электраэнэрг??.
Кал? паводле колькасьц? насельн?цтва ПМР складае 17% ад насельн?цтва былой Малда?скай ССР, то дзеля прамысловасьц? складае 30%, энэргетык? ? 90%.
Аграпрамысловы сэктар эканом?к? аб’ядно?вае сельскую гаспадарку, перапрацо?ку сельскагаспадарчай сырав?ны, спэцыял?заваную ?нфраструктуру: транспартыро?ку, захо?ваньне, гандаль ? г. д.
У
сельскай гаспадарцы
захо?ваецца калекты?ная сыстэма апрацо?к? зямл? (калгасы ? са?гасы). Асно?ныя гал?ны ? зерневая, садав?нагародн?навая, в?наробчая. У цэлым сельская гаспадарка дазваляе забясьпечыць патрэбы рэспубл?к? ? прадуктах харчаваньня ? незалежнасьць ад зьнешн?х паставак па асно?ных паказчыках.
Асно?ным в?дам транспарту зья?ляецца а?тамаб?льны, у гарадах ? шэрагу пасёлка? функцыянуе а?тобусны грамадзк? транспарт, у гарадах Тыраспаль ? Бэндэры ? тралейбус. У Тыраспал? дзейн?чае аэрапорт, як? здольны прымаць ?се тыпы самалета?. Рака Днестар зья?ляецца судаходнай, але недастаткова выкарысто?ваецца як транспартная артэрыя. Дарожная сетка добра разьв?тая, а?тастрада? няма. Чыгуначная сетка часткова электрыф?каваная.
Зьнешнеэканам?чныя сувяз? на ?зро?н? рэспубл?к? ?складненыя з-за яе непрызнанасьц? дэ-юрэ. Таму вял?кую ролю ?граюць дамовы, як?я заключаюцца непасрэдна пам?ж прадпрыемствам? розных рэг?ёна?.
Ажыцьця?ляюцца наступныя в?ды зьнешнеэканам?чнай дзейнасьц?: гандаль, стварэньне сумесных прадпрыемства?, падп?саньне м?жрэг?янальных эканам?чных пагадненьня?, абмен тэхн?чнай дакумэнтацыяй.
Экспарт: электратэхн?чныя вырабы, прыборы ? сродк? а?таматызацы?, а?тапрычэпы ? рэфрыжэратары, электраэнэрг?я. У сьвежым выглядзе агародн?на, садав?на, тытунь. З будматэрыяла? ? жв?р, вапняк.
?мпарт: першасныя энэрганосьб?ты, м?нэральныя ?гнаеньн?, сельскагаспадарчая тэхн?ка, папера, а?тамаб?льны ? чыгуначны транспарт, побытавая тэхн?ка, ЭВМ, хлапчатапапяровая сырав?на, дра?л?навая сырав?на, тавары народнага спажываньня.
Больш за 90% прамысловай ? сельскагаспадарчай прадукцы?, вырабленай у ПМР, ?дзе на экспарт.
Грашовай адз?нкай ПМР зья?ляецца
прыднястро?ск? рубель
. На жн?вень 2006 году адз?н рубель ПМР каштава? 0,12
даляра? ЗША
; 0,09
э?ра
, 3,22
расейскага рубля
, 256,41
беларускага рубля
.
Дзеля забесьпячэньня эканом?к? квал?ф?кафаным? працо?ным? рэсурсам? дзейн?чае сетка прафэс?йных навучальных установа?, якая ?ключае: 9 дзяржа?ных установа? пачатковай прафэс?йнай адукацы? (8 л?цэя? ? 1 вучэльня); 16 дзяржа?ных установа? сярэдняй прафэс?йнай адукацы? (7 тэхн?кума?, 2 тэхн?кумы-са?гасы, 5 каледжа?, 2 вучэльн?); 2 дзяржа?ныя вышэйшыя навучальныя ?становы (
Прыднястро?ск? ?н?вэрсытэт
?
Прыднястро?ск? вышэйшы музычны каледж
).
На тэрыторы? ПМР знаходз?цца 5 ф?л?я? ВНУ
Расе?
? 1 ф?л?я ВНУ
?кра?ны
. Усе яны зья?ляюцца недзяржа?ным? вышэйшым? навучальным? ?становам?. Усе навучальныя ?становы маюць разьв?тую навукова-матэрыяльную базу.
Прафэс?йныя навучальныя ?становы рэспубл?к? рэал?зуюць праграмы трох узро?ня? адукацы?: пачатковага, сярэдняга ? вышэйшага.
Пачатковыя прафэс?йныя навучальныя ?становы ажыцьця?ляюць падрыхто?ку працо?ных ? служачых па 35 прафэс?ях у межах наступных напрамка?: буда?н?цтва ? 39%; прамысловасьць ? 25%; сельская гаспадарка ? 21%; гандаль ? грамадзкае харчаваньне ? 10%; бытавое абслуго?ваньне ? 5%.
Сярэдн?я прафэс?йныя навучальныя ?становы ажыцьця?ляюць падрыхто?ку па 51 спэцыяльнасьц? ? к?рунках: прамысловасьць ? 20%;
ахова здаро?я
? 17%; эканом?ка ? права ? 16%; сельская гаспадарка ? 21%; энэргетыка ? 6%; буда?н?цтва ? 2%; адукацыя ? 9%; бытавое абслуго?ваньне ? 3%; гандаль ? грамадзкае харчаваньне ? 4%; культура ? мастацтва ? 2%.
У вышэйшых навучальных установах ПМР падрыхто?ка ?дзе па 48 спэцыяльнасьцях. ВНУ ажыцьця?ляюць падрыхто?ку спэцыял?ста? у наступных гал?нах: адукацыя ? 58%; прамысловасьць ? 18%; эканом?ка ? права ? 10%; сельская гаспадарка ? 9%; ахова здаро?я ? 5%.
Навучальны працэс ва ?становах ус?х тыпа? забясьпечваюць звыш 1500 квал?ф?каваных выкладчыка? ? майстро? вытворчага навучаньня.
Вядучая навучальная ?станова ? Прыднястро?ск? дзяржа?ны ?н?вэрсытэт ?мя Т. Р. Ша?чэнк?. У пэрыяд агрэс?? 1991?1992 ён бы? прыняты ? Асацыяцыю ВНУ
Расе?
. У 1999 ста? па?напра?ным сябрам Э?раз?йскай асацыяцы? клясычных ун?вэрсытэта?. Ягоны дыплём прызнаецца ?
Расе?
.
Дзяржа?нае ?нфармацыйнае агенства ? ≪Ольв?я-прэс≫.
Функцыянуе дзяржа?ны тэлерадыёцэнтар.
Рэспубл?канск?я пэрыядычныя выданьн?: газэты ? ≪Приднестровье≫ (на
расейскай мове
), ≪Гом?н≫ (на
?кра?нскай мове
), ≪Адевэрул Нистрян≫ (на
малда?скай мове
); журналы ? ≪Экономика Приднестровья≫, ≪Бюллетень экономической и правовой информации≫.
≪Радыё Прыднястро?я≫ ? частата 999 кГц, Грыгарыёпаль. Перадачы на малда?скай, укра?нскай ? расейскай мовах. Рэтрансьляцыя ?ншых радыёстанцыя?. Вяшчаньне на э?рапейскую частку былога СССР.