?абдулла Ту?ай

Википедия ? ирекле энциклопедия м??л?м?те
?абдулла Ту?ай
татар. Габдулла Тукай
Тыу?ан к?н?:

26 апрель 1886 ( {{padleft:1886|4|0}}-{{padleft:4|2|0}}-{{padleft:26|2|0}} )

Тыу?ан урыны:

?азан губерна?ы ?азан ?й??е (х??ерге Татарстан Республика?ыны? Арса районы ) ?ушлауыс ауылы

Вафат бул?ан к?н?:

15 апрель 1913 ( {{padleft:1913|4|0}}-{{padleft:4|2|0}}-{{padleft:15|2|0}} ) (26 й?ш)

Вафат бул?ан урыны:

?азан губерна?ы ?азан ?й??е ?азан ?ала?ы

Эшм?к?рлеге:

ша?ир

???р??ре я?ыл?ан тел:

татар

?абдулла Ту?ай, ?абдулла М?х?м?т?ариф улы Ту?аев ( 26 апрель 1886 йыл ? 15 апрель 1913 йыл ) ? ша?ир, татар ???би?те классигы, я?ы заман татар ???би?тен? ??м ???би телен? ниге? ?алыусы, ???би т?н?итсе ??м публицист.

Биография?ы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

?абдулла Ту?ай 1886 йылды? 26 апреленд? ?азан губерна?ы Арса я?ында ?ушлауыс ауылында тыуа. Ата?ы ? М?х?мм?т?ариф М?х?мм?т?алимов (1843?1886) ?ушлауыс ауылы указлы мулла?ы [1] , ?с??е ? М?мд??? (1864?1890) бул?ан. Ата?ы я?ынан ?артата?ы ? М?х?мм?т??лим шулай у? мулла бул?ан, ? ?с??е я?ынан ?артата?ы ? Зинн?тулла ?миров (1829?1909 [2] ) сы?ышы мен?н баш?орт бул?ан ??м ??йн? улусыны? ?ажма?ты (Бар?ы) ауылында тыу?ан [3] [4] [5] , Солтанай м??р?с??енд? белем ал?ан [6] , ?ушлауыста, ?унынан ?с?йл?л? мулла була [1] .

Улы д?рт ай ярымлы? бул?ас М?х?м?т?ариф х??р?т ?леп кит?. Тол ?ал?ан М?мд?д?не Сасна ауылына кей??г? бир?л?р. Б?л?к?й ?абдулланы ва?ытлыса а?рама?а ауылда Ш?риф? исемле ф?кир бер ?арсы??а ?алдыралар. Ша?ир?ы? ?азаплы ауыр тормошо бына шулай башлана.

?у?ыра? ?? ?с??е я?ы ?аил??ен? алып ?айта. Ша?ир?ы? ≪И?емд? ?ал?андар≫ автобиографик ???ренд? ошо урында, сабый р?х?тк? тарыны, тип иркен ?улап ?уя?ы?. Л?кин был р?х?т о?а??а бармай: ?с??е донъя ?уя ? ?абдулла д?м й?тим ?ала. Сасна мулла?ы й?тимде ?с?йл?г?, ?абдулланы? ?с??ене? ата?ына ?айтарып бир?. Бында и?? ?г?й ?л?с?й. К?п балалы ?аил?. ≪?г?й ?л?с?й?е? алты к?г?рсене ара?ында мин бер с??к? бул?ан?а, ила?ам ? мине йыуытыусы, ирк?л?н?м ти??м ? мине ??й??се, аша?ым-эскем кил?? ? ?ы??аныусы бер ?? булма?ан, мине этк?нд?р ?? т?ртк?нд?р…≫

Был д?ртенсе ?аил? булды. Б?л?к?й ?абдулла бында аслы?ты ??м етемлекте татый. Олата?ы к?рше ауылдар?ан икм?к ?ыны?тары тел?неп алып ?айтып, бабаларын аслы?тан ?а?лай. ? бер ва?ыт, ?азан?а барыусы бер ямсы?а ултыртып, баланы йыра? билд??е? с?ф?рг? о?аталар. Теге ямсы Бес?н ба?арына етк?с: ≪А?рар?а бала бир?м, кем ала?≫- тип ?ыс?ырып й?р?г?н.

Халы? ара?ынан бер кеше сы?ып малай?ы ????рен? алып ?айта. Я?ы би?т? ??н?рсе?е М?х?м?тв?ли абзый мен?н ??зз? абстай ана шулай малайлы булалар. Ту?ай ?с?н был ? бишенсе оя. Б?л?к?й ?абдулла был ?аил?л? ике йыл ярым й?ш?г?с, я?ы ата-?с??е сирл?п кит? ??м: ≪Бе? ?лг?с, был бала кем ?улына ?ала, исма?ам, ауылына ?айтарайы?…≫ ? тип ?с?йл?г? о?аталар. ≪Был ?аил?л? мине нисек ?аршы ал?андарынан, мин?н м??гелекк? ?отолдо?, тип уйла?ан бул?андар ик?нен берерг? була≫, ? тип я?а ша?ир.

Тырыша тор?ас, малай?ы ?ырлай ауылында?ы ир бала?ы? С???и абзый?а уллы??а о?аталар. Шулай алтынсы оя…

Сабый?а ?ырлай м?рх?м?тлер?к булып сы?а. Бында ?абдулла о?а?ыра? й?ш?й, хатта у?ыр?а й?р?й. ?ырлай ауылында ??ене? кил?с?к ижады ?с?н бик к?п рухи байлы? туплай. Ту?ай?ы? бала са?ында ?ырлай?ы? тир?-я?ында ?ара урман бул?ан. Ул урман?а ?ырлай малай?ары мен?н ат к?т?рг? барыу?ар. Унда?а уса? янында ?ки?тле, ябала? тауыштары ишетелг?н сихри т?нд?ре. Та? ат?анда и?р?п йо?о?а ките???р, к?кк? аш?ан шыршылар, ?ай?андыр малай?ар?ы к???теп тор?ан Ш?р?ле  ? былар бары?ы ла ?и?гер к??елле,????р мен?н имг?телг?н баланы? рухын байыталар.

Артабан ?абдулланы? бала са?ы Уральск ?ала?ында дауам ит?. Ата?ы я?ынан ту?ан ?бе?ене? ?аил??ен?, сау?аг?р ??ли?ск?р Усмановтар?а алына. Бында ул ≪Моти?ая≫ м??р?с??ен? у?ыр?а й?р?й. Бында?ы тормош й?ш ?абдулланы? рухына ?ур т?ь?ир я?ай. Ту?ай, параллель р??ешт?, ?с йыллы? рус м?кт?бенд? белем ала. М??р?с?л? ??р?п , т?р?к , фарсы телд?рен я?шы ??л?штерг?н малай кин?т кен? рус ??м Европа ???би?те донъя?ына сума.

1905 йылда Уральск ?ала?ында ≪Фикер≫, ≪?л-?аср ?л-дж?дид≫, ≪Уклар≫ беренсе татар г?зит-журналдары сы?а башлай, Ту?ай хе?м?тт?шлек ит?, бик к?п ши?ыр-м???л?л?ре мен?н сы?ыш я?ай.

?. Ту?ай?ы? ≪Ш?р?ле≫ поэма?ы ??р?п теленд?, 1979 йыл.

1905 йыл?ы революция тул?ыны Уральски?а килеп етк?нд? Ту?ай?а 19 й?ш була. Революция бирг?н м?мкинлект?н фай?аланып, Камил Моти?ый ≪Уралец≫ газета?ы н?шри?тен ?атып ала. Ту?ай?ы? тормошонда я?ы этап башлана. Ул х?реф йыйыусы булып эшк? кер?. Большевиктар был типографияны листовкалар ба?тырыу ?с?н фай?алана. Шуны? йо?онто?онда Ту?ай ?ыйыу публицистик м???л?л?р мен?н сы?ыш я?ай. ≪?л-?аср ?л-дж?дид≫ журналында ши?ыр?ары ба?ыла. Ту?ай?ы? хыялында сатирик журнал сы?арыу. 1906 йылда ≪У?лар≫ журналы сы?а башлай, редакторы ? Ту?ай. ?ы?ка?ы ул ?? ди?ге?ен? сума, типографияла к?н?-т?н? эшл?й, ши?ыр-м???л?л?р я?а, т?ржем? ит?. Уральск ша?иры Ту?ай?ы ?азанда , Ырымбур?а , Санкт-Петербургта я?шы бел?л?р.

1907 йылда Ту?ай ?азан?а юллана. Бында ≪?л-ислах≫ г?зитенд?, ≪Яшен≫ журналында актив ?атнаша.

1910 йылда ≪Ялт-йолт≫ сатирик журналы сы?а башлай. Ту?ай б?т?н к?с?н ошо журнал?а бир?. ≪Ш?ре?" клубында халы? ижады буйынса лекциялар у?ый, концерттар?а ?атнаша. 1913 йыл башында ша?ир?ы? с?л?м?тлеге ны? ?а?шай, л?кин ул ижад эшен ташламай. 15 апрелд? Ту?ай?ы? ??мере ???л?. ?азан бы?а ????р бындай к?п халы?лы йыназаны к?рг?не булмай. Ауыл-?ала м??р?с?л?ренд? у?ытыу ту?татыла. Ту?ай?ы ?азанды? Я?ы би?т? зыяратында ерл?й??р.

?азанды? Я?ы би?т? зыяратында ?абдулла Ту?ай ??бере.

Х?тер [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  • 2019 йылды? 18 апреленд? ?ф?л? ≪Нур≫ татар д??л?т театры ?аршы?ында ?абдулла Ту?ай?а ??йк?л асылды [7] .
  • ?абдулла Ту?ай исеменд?ге Татарстан д??л?т премия?ы
  • ?абдулла Ту?ай исеменд?ге Татар д??л?т филармония?ы
  • ?азан ?ала?ыны? ?абдулла Ту?ай урамы
  • ?азан ?ала?ыны? ?абдулла Ту?ай май?аны
  • ?азан метро?ыны? ?абдулла Ту?ай май?аны станция?ы
  • ?ф? ?ала?ыны? Ту?ай урамы
  • Ту?ай районы

И?к?рм?л?р [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  1. 1,0 1,1 Нуруллин И. З. Тукай / Авториз. пер. с тат. Р. Фиша. ? М.: Молодая гвардия, 1977. ? 240 с. с илл., портр. (Жизнь замечат. людей. Серия биографий. Вып. 5 (568)).
  2. Р?с?лева З. ?. Тукай эзл?ренн?н. Казан: Тат. кит. н?шр., 1985. ? 141 бит.   (тат.)
  3. Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. ? Уфа: Китап, 2009. С.609.
  4. С?лихов ?. С.  Ту?ай ??м баш?орт ???би?те // А?и?ел . ? 2011. ? № 6. ? С. 107?112.
  5. И?елбаев М. Х.  Ике ду?ты? ???би?т нуры  (баш.) // Баш?ортостан у?ытыусы?ы . ? 2012. ? № 6. ? С. 9?10.
  6. Ислам на Урале: энциклопедический словарь / Коллект. автор. Сост. и отв. редактор ? Д. З. Хайретдинов. ? М.: Издательский дом ≪Медина≫, 2009. ? 404 с., ил. ? (Ислам в Российской Федерации; Вып. 5). С. 185.
  7. ≪Башинформ≫ м??л?м?т агентлы?ы, 2019 йыл, 18 апрель   (Тикшереле? к?н?: 18 апрель 2019)

?ылтанмалар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]