XX ?srin ?vv?ll?rind?n fiziki i?gorm? qabiliyy?tini yuks?ltm?k, b?rpa prosesini sur?tl?ndirm?k, idman n?tic?l?rini yax?ıla?dırmaqdan otru muxt?lif stimulla?dırıcı madd?l?rd?n geni? istifad? olıınma?a ba?lamı?dır. Bura muxt?lif hormonal, farmakoloji v? fizioloji preparatlar - dopinq adlanan madd?l?r aiddir. Dopinql?rin q?bul olunması n?inki idman mubariz?sind? qeyri-b?rab?r ??rait yaradır, h?m d? idmancıların s?hh?tin? m?nfi t?sir gost?rir. Dopinql?rin q?bulu orqanizmd? bir sıra xo?a g?lm?y?n d?yi?iklikl?r yaratmaqla yana?ı, insanın olumun? d? s?b?b ola bilir. Dopinql?rin munt?z?m q?bul olunması (xususil? d? hormonal preparatların) orqanizmin bir sıra fizioloji funksiyalarında poz?unluqlar yaradır:
- ur?k-damar;
- daxili sekresiya (xususil? d? vezil?rin atrofiyası) v? hipofızin funksiyalarına t?sir edir, do?u? funksiyasının pozulması, qadınlarda ikincili ki?i cinsiyy?tinin (virilizasiya) meydana g?lm?si, ki?il?rd? sud v?zil?rinin boyum?si (ginekomastiya) v? s. kimi hallar ba? verir;
- qara ciy?rin serrozuna, s?t?lc?m v? hepatit (sarılı?ın) yaranmasına s?b?b olur;
- immun sistemin z?ifl?nm?sin?, tez-tez soyuqd?ym?y?, viruslarla x?st?l?nm?y? s?b?b olur;
- sinir sisteminin psixoloji poz?unluqları (aqressivlik, depressiya, yuxusuzluq);
- borulu sumuklerin boyum?sinin dayanması (inkı?afda olan orqanizml?r ucun daha t?hluk?lidir) v? s;
Dopinql?rin q?bulundan sonra poz?unluq d?rhal ba? vermir. Poz?unluq 10-20 il otdukd?n sonra, b?z?n d? oyuncunun n?slind? ozunu buruz? ver? bil?r. Ona gor? d? 1967-ci ild? BOK xususi tibbi komissiya yaradaraq, idmanda q?bul oluna bil?c?k z?r?rli preparatların adlarını t?rtib etmi?, dopinq ?leyhin? yoxlamaların aparılmasını t??kil edir v? butun beyn?lxalq yarı?larda h?yata kecirir. H?r bir idmancı, m??qci, h?kim q?bulu qada?an olunmu? preparatları bilm?lidir.
?dmanda i?gorm? qabiliyy?tinin yuks?ldilm?si ucun istifad? olunan vasit?l?r? aiddir: dopinql?r, dopinq metodları, psixoloji metodlar, mexaniki amill?r, istifad? olunması m?hdudla?dırılan farmakoloji vasit?l?r, qida ?lav?l?ri v? madd?l?r. ?nsan orqanizmin? xususi z?r?r vuran v? n?zar?t? ehtiyacı olan vasit?l?r? dopinql?r v? dopinq metodları (manipulyasiya) aid edilir.
Farmakoloji t?sirin? gor? dopinql?r 5 sinf? bolunur:
1. psixostimulyatorlar (amfetamin, efedrin, kofein, kokain v? s.);
2. narkotik vasit?l?r (morfin, alkoloidl?r - opiatlar, promedol, fentanil v? s.);
3. anabolik steroidl?r (testosteron v? onun tor?m?l?ri, metan-drostenolon, retabolil, androdiol v? s.), h?mcinin anabolik peptid hormonallar (somatotropin, qonadotropin, eritropoetin);
4. betta-blokatorlar (anaprimin, propranolol, oksprenalol, nadolol, atenolol v? s.);
5. diuretikl?r (novurit, dixlotiazid, mrosemid (laziks), klopamid, diakarb, vero?piron v? s.).
Dopinql?r bioloji f?al madd?l?r olub, heyvan v? bitki orqanizml?rd?n alınır v? ya suni sur?td? sintez olunur (t?bii dopinql?rin analoqu ??klind?). Bir cox dopinql?r qrip, soyuqd?ym? v? s. x?st?likl?rin ?leyhin? d?rmanların t?rkibind? olur, ona gor? d? idmancılar d?rman q?bul ed?n zaman komandanın h?kimi il? hokm?n m?sl?h?tl??m?lidirl?r (xususil? de beyn?lxalq yarı?lar ?r?f?sind?).
Dopinq metodlara muxt?lif manipulyasiyalarda qan dopinql?ri aid edilir (qadınlarda ovulyasiyanın sıxı?dırılması v? s.).
Ayrı-ayrı sinifl?r? aid dopinql?rin orqanizmd? bioloji t?siri muxt?lifdir. Bel? ki, psixostimulyatorlar idman i?guzarlı?ım MSS-nin, ur?k-damar v? t?n?ffus sisteminin f?aliyy?tini aktivl??dirm?k yolu il? yuks?ldir. Bu zaman skelet ?z?l?l?rinin t?q?llus aktivliyi, energetikası yuks?lir, idmancının oz gucun? inamı artır, yor?unluq aradan goturulur, n?tic?d? bu orqan v? sisteml?rin funksiyaları h?dd?n artıq g?rginl??ir, enerji ehtiyatları tuk?nir. Narkotik madd?l?r a?rı hissini sıxı?dırır, yor?unlu?un ba? verm?sini uzaqla?dırır. Anabolik steroidl?r zulalların sintez prosesini gucl?ndirir, parcalanmasını is? azaldır. Ona gor? d? bu, ?z?l?l?rin inki?afına t?kan verir, eritrositl?rin miqdarının artmasına, fiziki yuk? qar?ı orqanizmin adaptasiyasının sur?tl?nm?sin?, b?rpa prosesl?rinin yuks?lm?si v? b?d?nin kompozisiya t?rkibinin yax?ıla?masına s?b?b olur. Beta - blokiatorlar adrenalin v? noradrenalin hormonlarının effektinin ?ksin? t?sir gost?rir, idmancını sakitl??dirir, fiziki yuk? qar?ı orqanizmin adaptasiyasmı yuks?ldir. Diuretik hormonlar v? ya sidikqovucu vasit?l?r orqanizmd?n suyun, duzların v? dig?r kimy?vi madd?l?rin qovulmasını gucl?ndirir, b?d?n kutl?sini azaldır v? qada?an olunmu? madd?l?rin orqanizmd?n qovulmasına ??rait yaradır.
Qeyd etm?k lazımdır ki, sadalanan dopinq sinifl?ri arasında ?n cox anabolik steroidl?r q?bul olunur. A?ır atletikada, pauerliftinqd?, bodibildinqd? onları ki?il?rin 90%-i, qadınların is? 20%-i q?bul edir. Dig?r idman novl?rind? bunlar nisb?t?n az d?r?c?d? q?bul olunur (futbolcular 78%, sprinterl?r 40%). Bu zaman q?bul olunan dozalar d?f?l?rl? artırılır v? 5-10 mqr ?v?zin?, 300 mqr, h?tta 2 qr catdırıla bil?r.