?bdurr?hman Cami
?
tacik
?air
i,
musiqi?unas
ı,
filosof
v?
alim
i.
Boyuk tacik ?airi, musiqi?unası, filosof v? alimi ?bdurr?hman Nur?ddin ibn ?hm?d hicri q?m?ri il? 817-ci il ??ban ayının 8-d?, miladi il? 1414-cu il noyabrın 7-d? Cam ??h?rind? (Xorasan) anadan olmu?dur.
Cox kicik ya?larından oxuma?a ba?lamı?, ilk t?hsilini atasından almı?, sonra is? Herat ??h?rinin Xu? bazarında olan Dilg?? m?dr?s?sind? oxumu?dur. Burada Caminin mu?llimi dovrunun m??hur sufil?rind?n olan ?r?bist(?) movlana Cuneydi Usuli idi.
?stedadlı v? z?hm?tsev?n oldu?undan, kitabları tez oxuyub qurtarır v? bir mudd?rrisd?n ba?qasına kecirdi. Cami il? m???ul olan mu?llim v? mudd?rrisl?r onun hafiz?sin? heyran qaldıqlarını bildirir, bunu ba?qalarına dem?kd?n c?kinmirdil?r. M?s?l?n, dovrunun ?n gork?mli mu?llimi v? bilikli aliml?rind?n hesab edil?n movlana Xac? ?la?ddin ?li S?m?rq?ndi demi?dir ki, o omrund? Cami q?d?r hafiz?li v? istedadlı ?agird gorm?mi?dir.
Bir az sonra Heratda t?dris edil?n butun elml?r? kifay?t q?d?r yiy?l?ndikd?n sonra, m?lumatını artırmaq, xususil? d? Heratda z?if t?dris edil?n t?bi?t elml?rini oyr?nm?k ucun
S?m?rq?nd
? getm?k q?rarına g?lir v? orada m??hur astronom Uluqb?yin yaxın ?m?kda?larından olan Qazizad? Ruminin nucum v? ba?qa t?bi?t elml?ri sah?sind? oxudu?u muhazir?l?r? qulaq asır. S?m?rq?ndd?ki muv?ff?qiyy?ti hec d? Heratdakından az olmur. O, S?m?rq?ndd?n Herata qayıtdıqda, oz t?l?bkarlı?ı v? c?tin imtahan goturm?si il? ?ohr?t tapmı?, "
Baharistan
" da adı c?kil?n movlana
?li Qu?ci
y? h?nd?s? v? c?brd?n imtahan verir. ?li Qu?ci sualı axıra catdırmamı? Cami onun n? dem?k ist?diyini ba?a du?ur v? d?rhal cavab verir, ozunun S?m?rq?nd? s?f?rinin h?d?r getm?diyini subut edir.
Sufi t?riq?tl?rind?n
n?q?b?ndiliyi
sevmi? v? oz mur?udu olaraq ?eyx S?d?ddin Ka?qarinin ardınca getmi?dir. N?q?b?nd zulm? dozm?yi, gunahları ba?ı?lama?ı t?bli? edir, musiqi, r?ssamlıq b? ba?qa inc?s?n?t novl?ri il? m???ul olma?a mane olmurdu. Bah?ddin N?q?b?ndinin dedikl?rin? ciddi riay?t etm?yi t?l?b ed?n ?eyx S?d?ddin Ka?qari Caminin t?rbiy?sin? boyuk fikir verir v? onun n?q?b?ndi t?riq?tinin mur?udu olmasına cox calı?ırdı. Cami d? oz novb?sind? S?d?ddin Ka?qarinin m?sl?h?tl?rin? ?m?l edir. Onun gost?ri?l?rind?n k?nara cıxmırdı. Cami ?s?rl?rind? n?q?b?ndi ideyalarının cox acıq v? aydın inikası mu?ahid? edilir. Bir cox s?f?rl?r etmi? v? bu s?f?rl?r zamanı muxt?lif sufi ?eyxl?ri, alim, ?air, inc?s?n?t ustaları, dovl?t xadiml?ri il?, ?ah, sultan, saqan v? muxt?lif silk? xas olan adamlarla goru?mu?dur.
1472-ci ilin payızında M?kk?y? ziyar?t? getm?k q?rarına g?lir. O, bu s?f?rind? Ni?abur, S?bz?var, B?stam, Damqan, Q?zvin, H?m?dan, K?rb?la, M?kk?, M?din?, D?m??q, H?l?b v? T?briz kimi ??h?rl?ri g?zir v? onların b?zil?rind? aylarla qalıb oradakı aliml?rl? goru?ur, b?z?n is? ciddi mubahis? etm?li olur.
1492-ci il noyabr ayının ?vv?ll?rind? ozunu pis hiss etm?y? ba?layır, x?st?liyi get-ged? ?idd?tl?nir, n?hay?t, m?h?rr?min 17-d?, y?ni noyabrın 8-d? s?h?r v?fat edir. B?zil?rinin fikrinc?, noyabrın 9-da olmu?dur. Sovet ?d?biyyatında h?r iki tarixi gost?r?nl?r var. D?fn m?rasimi
N?vainin
yaxından i?tirakı il? t??kil edilir.
Caminin olumun? N?vai tarixi madd? yazmı?, onu m??hur
Huseyn Vaiz
oxumu?dur. ?ki beytd?n ibar?t olan bu ?eird?
?bc?d hesabı
il? Caminin 894 hicri, y?ni miladi 1492-ci ild? v?fat etdiyi bildirilir.
Ozund?n sonra boyuk bir miras qoyub getmi?dir. M.A. Salyenin dediyin? gor?, aliml?r Caminin ?s?rl?rinin sayını 50 q?bul edirl?r ki, bunlardan da 34-u n?sr, 16-sı ?eirl? yazı?mı?dır. N?sr ?s?rl?ri ic?risind? b?dii ?h?miyy?ti olan yalnız "Baharistan"dır.
Caminin n? vaxtdan ?airliy? ba?ladı?ı h?l? d?qiq t?yin edilm?mi?dir. Lakin onun h?l? lap cavan vaxtlarından ?eir? boyuk h?v?s gost?rdiyini yazırlar. Onun elm? m?lum olan ?n q?dim ?s?ri 856 (1452)-ci ild?
?bdulqasim Babur?
ithaf etdiyi "Mu?mma haqqında risal?"dir. Adıc?kilmi? kitab onun ilk ?s?ri kimi n?z?r? alınarsa, t?xmini hesablamaya gor?, omrunun sonuna q?d?r fasil?siz, ild? azı bir-iki ?s?r yazmı?dır. ?s?rl?rinin miqdarı haqqında muxt?lif fikirl?r vardır. ?s?rl?rinin sayını onun muridi v? ?n yaxın dostu, ozb?k ?airi
?li?ir N?vai
? 35,
?ah ?smayılın
o?lu
Sam mirz?
? 45, Caminin T?rcumeyi-halını yazan
?bdulqafur Lari
? 47,
?irxan Ludi
1690-1691-ci ild? yazdı?ı "
Miratul-x?yal
" ("X?yal guzgusu") adlı t?zkir?sind? is? 99 gost?rir.
Y.E. Bertelsin
fikrin? gor?, 45-47 r?q?ml?ri h?qiq?t? daha yaxındır. ?n m??hur ?s?rl?ri uc divanı, "
H?ft ovr?ng
", sufi ?eyxl?rin h?yat v? t?rcumeyi-halına h?sr edilmi? "
N?f?hatul-uns
" v? "
Baharistan
"dır.
Cami ?li?ir N?vaninin m?sl?h?ti il? birinci divanı "
F?tih?t??-??bab
" (1479-cu il), y?ni "G?ncliyin ba?lan?ıcı", ikinci divanı "
V?sit?tul-?qd
" (1489-cu il), y?ni "H?mayılın ortası", ucuncu divanı "
Xatim?tul-h?yat
" (1491-ci il), y?ni "H?yatın sonu" adlandırmı?dır. Cami divanlarını N?vainin t?klifin? gor? bel? adlandırdı?ını muq?ddim?d? ozu qeyd edir.
Caminin "N?f?hatul-uns min h?z?ratul-Quds", y?ni "Muq?dd?s yerl?rd?n ?s?n dostluq n?simi" ?s?ri ozund?n ?vv?l ya?amı? sufil?rin, h?m?sri olan sufi ?air v? aliml?rin h?yatına h?sr edilmi?dir. Maraqlı burasıdır ki, 600-d?n artıq ?air, alim, ?eyx v? ba?qalarının t?rcumeyi-halı izah edil?n bu ?s?rd? iyirmid?n cox qadının adı c?kilir ki, bunlar da oz ?s?rl?rinin gork?mli sufil?rind?n hesab edilmi?dir.
Cami ?s?rl?rini dovrunun m??hur hokmdarlarına ithaf etm?kd?n boyun qacırmamı? v? ya qacıra bilm?mi?dir. Son d?r?c? qururlu, boyukl?r? ba? ?ym?y?n Caminin ?s?rl?rini muxt?lif hokmdarlara h?sr etm?sinin ?sas s?b?bini cami?unaslar onun maddi g?lir axtarmasında deyil, m?hz ?s?rl?rinin m?zmununda, ?ll?rind? kulli miqdarda ixtiyar olan hokum?t ba?cılarına t?sir gost?rm?kd?, onları ?dal?t?, m?rh?m?t? sovq etm?kd? gorurl?r. Caminin butun ?s?rl?rind?, f?ls?fi-ictimai istiqam?tind?n asılı olmayaraq, insanp?rv?rlik, ?dal?t v? s?xav?tin t?r?nnum edildiyini goruruk. Cami n?q?b?ndi t?riq?tinin mur?udu v? ?eyxi movqeyin? yuks?ldikd? d? hec vaxt t??ssubke?-fanatik olmamı?, ?dal?ti, m?rh?m?ti, duzluyu ustun tutmu?dur. Ba?qa ?s?rl?rind? oldu?u kimi, "Baharistan"da da h?min fikrin b?dii ifad?sin? tez-tez t?saduf edilir. Bu noqteyi-n?z?rd?n, y?ni humanizm v? ?dal?ti t?r?nnum etm?k, fanatizm? qar?ı cıxmaq noqteyi-n?z?rind?n Cami oz dovrunun f?ls?fi-ictimai goru?l?rind?n yuks?kd? durur. Firdovsi, Nizami, S?di v? ba?qa ??rq klassikl?ri kimi, Cami d? bu halda oz sinfinin m?nafeyind?n yuks?y? qalxmı? v? xalq ideyalarını b?dii formada t?c?ssum etdirm?yi bacarmı?dır.
"Yusif v? Zuleyxa" romanı
onu dunyaya tanıtdıran ?s?ridir. "Baharıstan" is? Caminin b?dii ?h?miyy?ti il? secil?nidir.
- "F?tih?t??-??bab" ("G?ncliyin ba?lan?ıcı", 1479-cu il)
- "V?sit?tul-?qd" y?ni ("H?mayılın ortası", 1489-cu il)
- "Xatim?tul-h?yat" y?ni ("H?yatın sonu", 1491-ci il)
- H?ft ovr?ng
- "Mu?mma haqqında risal?" (?bdulqasim Babur? ithaf) ? 1452-ci il (H.q. 856-cı il)
- "
Baharistan
" (1487-ci il)
- "N?f?hatul-uns" v? "H?z?ratul-Quds", y?ni ("Muq?dd?s yerl?rd?n ?s?n dostluq n?simi")
- "Baharistan". Az?rbaycan Dovl?t N??riyyatı. Bakı-1964. 92 s?h. 40.000 tiraj. (farscadan az?rbaycan dilin? t?rcum?, muq?ddim? v? qeydl?r
R?him Sultanovundur
)
- Y.E.Bertels
. Cami (Dovru, h?yatı v? yaradıcılı?ı) 1949-cu il. (rus dilind?)
- Xanbaba Mu?ar
"Fars v? ?r?bc? cap olunmu? kitab mu?llifl?ri" (fars dilind?) 3-cu cild. 1963-cu il.
| |
|---|
| Lu??tl?r v? ensiklopediyalar
| |
|---|
|