Pol discramiaedje des artikes avou l' mot ≪?Parmineye 2020-2021?≫, loukiz cial .

Li Maladeye a cronivirusse 2019 ^[1] (ki pout esse racourteye Macrov-19 , cou ki respondreut a l' ingles Covid-19 , COronaVIrus Disease-19), pus coranmint: el Gripe a cronivirusse 2019 u gripe chinwesse 2020 ^[2] , Covite 19 ^[3] , parmineye 2020-2021 , catare 19 ^[4] u Corona ^[5] , c’ est ene maladeye ^[6] cazeye pa on cronivirusse (spote cron virusse) ki provent del Chine , la k' a-st atake e moes d' novimbe 2019 .

Li mineye s’ a strame totava l’ Daegne e 2020 eyet 2021 . Et s' cazer des nouzomes pietes economikes, avou on moncea d' moirts .

Senes del maladeye [ candji | candji l’?code wiki ]

Discrijhaedje des sintomes [ candji | candji l’?code wiki ]

Li covaedje deure di onk a 15 djous, moyinmint 5 a 6 djous.

C’ est ene gripe come ene ote ^[7] , avou del five ey on matchurea et do tossa del goidje.

Come dins les otes gripes, gn a sacwants malades ki fwaiynut on froed d' pwetrene ( peumoneye ), et laddins, des cis k’ ende moret.

Porcintaedje [ candji | candji l’?code wiki ]

• five (88 acint)
• setch tossa (68 %)
• scrandixheure ( creva , flayea ): les djins sont creve hodes (38 %)
• raetchaedje (33 %)
• dishoflaedje ( coutresse d' alinne ); minme rifwait, li malade si sint poussif (20 %)
• ma d’ goidje (14 %)
• ma d’ tiesse (dandjreus caze pa ene awiyante sinuzite frontale (14 %)
• ecoidleures (15 %)
• tcha d' poye et frumjhons (sinsacion di ≪tchod et froed≫) (11 %)
• rinadaedje (5 %)
• schite (4 %)
• sonnaedje do nez (1 %)
• djontivite des ouys (1 %). ^[8]

Gn a eto ene endalaedje do sawoura . L' amagni est dins l' boke mins ni gosteye pus ren.

Tcheriaedje des sintomes [ candji | candji l’?code wiki ]

Li maladeye atake pus doucmint k’ ene gripe d’ ivier . Li ma d’ goidje (avou paco li sinsacion d’ on coir etrindjir diri l’ alwete), et les mas d’ tiesse vont esse shuvous do setch tossa, avou li scrandixhaedje ki crexhe et l’ five ki monte, mins nen todi. ^[9]

Apres 8 a 10 djous, li tosse kimince a mawri, avou des raetchons schoumieus, mins nen gloumiants djaenes u vetes, come dins les otes moirguneas. Po les cas griyeus, c’ est ossu l’ moumint ki l’ ma wangne les deus peumons (e minme tins). Po les otes, li tosse va co dmorer ene u deus samwinnes, tot discrexhant.

Dins les cas ledjirs (ki c’ est nouv cops so dijh come ca), gn a djusse on ptit ma d’ goidje et del setch tosse, di tenawete, sins five.

Mineyolodjeye [ candji | candji l’?code wiki ]

Dineyes mineyolodjikes [ candji | candji l’?code wiki ]

Passaedje d' ene djin a l' ote [ candji | candji l’?code wiki ]

Li passaedje d’ ene djin a l’ ote si fwait pa les gotletes di stiernixhaedje u d’ tossaedje. Les coveus del maladeye plet rascrawer les otes.

Gn a eto des djins ki n’ sont nen malades, mins k’ edjistret l’ microbe ( haiti poirteu ).

Rascrawance, morance et touwance [ candji | candji l’?code wiki ]

Loukiz a : Mineye_di_Covite_19_el_Beldjike#Touwance

Li touwance del maladeye (porcintaedje di malades ki moret) a sti avireye a 1 a 3 acint a cmincmint del maladeye.

Apres cop, dins des studias pus spepieus come li ci sol veye almande di Gangelt , ene aisse del maladeye e l’ Almagne la ki l’ rascrawance fourit d’ 15 acint del djin (so 11.000 dimorants), li touwance ni sereut pus ki di 0,37 acint. ^[10]

Mins come ene djin so cenk a sti acsute sins sintome, dins ci studia la, li morance pa malade sereut di 0,46 acint (onk so 200), et l’ morance par djin 0,05 (cenk po 10.000).

Al fen del mineye e 2022, ki tertos si fjhent tester, li morance n' esteut pus ki di 1 a 2 pormeye (0,1 a 0,2 acint).

Morance pa trintche d' adje [ candji | candji l’?code wiki ]

Les trintches d’ adje les pus acsutes, c’ est les viyes djins. Insi dins les prumis meye moirts del Beldjike, gn aveut 40 acint d' djins di dpus d' 80 ans, et 93 cint di cenes di pus di 60 ans. ^[11]

E l' Grande Dutcheye , e moes d' octobe 2021, li moyene d' adje des moirts esteut di 82 ans. ^[12]

Stramaedje del mineye [ candji | candji l’?code wiki ]

Loukiz a : Mineye di Covite 19 el Beldjike

Elle a cminci el Chine fen 2019. Et passer dins kekes payis d' Azeye e moes d' djanvi 2020.0

L' Italeye a sti acsute e moes d' fevri, aprume e l' Lombardeye .

Elle a-st acsut oficirmint l' Beldjike divie l' 5 di mass 2020. Li straegne recloymint kiminca li 18 di mass, et s' porshure disk' a 3 d' may.

Ele s' a spardou adon dins tote l' Urope coutchantrece e moes d' avri, pu wangni l' Amerike k' a divnou l' aisse del maladeye e moes d' may.

Li disracloymint a sti possibe ene miete totava dins l' Union uropeyinne et les voyaedjes riprinde e moes d' djulete.

Mins gn a yeu on rsotaedje al fen d' l' este, pu e l' eri-sajhon , cou k' a moenne a des noveas rastrindaedjes di mouvmint.

Dins les payis k' avent clos ttafwait divant li stramaedje del mineye ( Marok , Tunizeye ), ci n' est k' e waeyen-tins 2020 ki l' maladeye s' a vormint strame.

E l' ivier 2020-2021, gn a yeu on fel rispitaedje, e l' Urope, todi, avou des wayimants pus fel po passer d' ene djin a l' ote.

Espaitchance [ candji | candji l’?code wiki ]

Kidujhance di tos les djous po s' houwer do rascrawant adjint [ candji | candji l’?code wiki ]

El lisse dizeu a sti riscrite dins ene "estori" d' ene walon-cazante padje so ene rantoele di socnaedje  : ^[13]

• Si laver les mwins a tinzayeure.
• Tossi u sprogni e s' keute u ben dvins on noret d' taxhe.
• Eployi on noret d' taxhe di papi et l' taper evoye apres on cop.
• Si dire bondjou sins s' serer l' mwin et n' si nen rabressi.

Recloymint [ candji | candji l’?code wiki ]

Cwand l' rascrawe divent evayixhante, les estats metnut e-n erote ene sitrindante politike d' eri-plaecaedje socia. Les djins dvet dmorer reclos e leu majhone , et n' rexhe ki po les comissions k' on n' s' e sait passer. I n' si polet pus rashonner. Les cis k' el savet fe divet-st ovrer pa teleboutaedje .

Li disrecloymint ni s' fwait ki pitchote a midjote . Les djins doevnut poirter des masses et dmorer a dpus d' on mete et dmey di n' onk l' ote.

I dvet laver leu mwins avou on dispufkinant divant d' intrer dins on louwe publik, et tot l' cwitant.

Eploctaedje [ candji | candji l’?code wiki ]

Come li maladeye n' a-st aparexhou daegnrecmint k' a cmincmint d' l' an 2020, li vaccen , teyoricmint assez simpe a fabriker, ni fouri presse k' al fen d' l' aneye, et les eploctaedjes di flouxhe kiminci e 2021 on po pattava.

Gn ava des vaccens a deus pikeures (Pfizer, Astra Zenaka, Sinofarm) et des cis a ene simpe pikeure (Spoutnik, Johnson & Johnson). Li prumi eplocta (Pfizer) dimandeve d' esse warde dins l' l' aote likide . Les otes estent wardaves a froed (4 a 8 digres) come les vaccens ordinaires.

Mediaedje [ candji | candji l’?code wiki ]

Come c' est on virusse a SRN ( seur ribonawearin ), gn a nou traitmint k' el pout touwer. On medeye tchaeke sene sintomatolodjicmint.

Li peumoneye est foirt awiyante, a caze d' en efouwaedje timpestiveus . Les cis k' ont ci sintome la divet rcure di l' ocsidjinne e-n en ospita . Les cas les pus griyeus sont edoirmous ey edjavles coutchis. I polnut dmorer insi 8 a 10 djous. I n' e schape k' onk so troes.

Dins les ouves e walon [ candji | candji l’?code wiki ]

Loukiz a : Escos del mineye 2020 dins les beles-letes e walon

On a yeu radmint trove on djeu d' mots Covid / co vite. Il a sti spardou avou l' recloymint, dins l' messaedje "ci sere covite (Covid) fini" oudon-ben ≪on sere co vite houte≫.

Willy Marchal a fwait ene tchanson so l' air del viye tchanson francesse ≪ Article 214 ≫ (pu cnoxhowe pa l' incipite do resploe ≪ elle est toujours derriere ≫.

Li minme air, avou do cazaedje pus djenera, a dne cisse tchanson cial, riscrite pa Lucyin Mahin .

	"Gripe chinwesse" (tchantaedje emey tchapele ; prononcaedje zero-cnoxheu )

Li prumire gazete a nde djazer e walon, c’ esta ≪  Li Walone  ≫ do pretins 2020, del pene da Leyon Buken  :

Adon-pwis, Jacques Vandenbroucke redjarbeye on tecse powetike, ripike del Daegntoele, sol bea pretins do moes d' mass 2020.

Todroet apres, Nosse lingaedje dineve eto deus artikes sol sudjet, pus tuziveus. Apres aveur fwait on racourti di sacwants mineyes (metans, li noere pesse del Moyinadje, Georges Ghys codaneve li vicaedje dins les payis come li Chine, li Djapon et l' Inde:

Shut cwate padjes di Pire di po-dri l'cinse , pus tecnike, la k' i caze do ≪ comavirusse ≫ ki n’ est k’ on simpe paket d’ acide di nawea avou ene piceye di proteyenes . Adon-pwis, espliker les candjmints ki l’ recloymint a caze dins les pratikes rilidjeuses (pp. 25-28).

Sourdant et pi-notes [ candji | candji l’?code wiki ]

I gn a so les cmons Wikipedia des imadjes ou fitchis son a vey avou l'  gripe chinwesse 2020 .

1. ↑ maladeye, paski, miersipepieuzmint, li mot ≪sereut≫ leyi po les maladeyes as micsovirusses.
2. ↑ lomaedje pa on walon-cazant, li 7 di mass 2020, a mode des ancyins lomaedjes gripe espagnole , gripe aziyatike , gripe di Honconk , gripe mecsikinne .
3. ↑ Po-z discoraedji on prononcaedje do coron <d> di Covid a mode francesse.
4. ↑ pa Michele Herlin , Li Rantoele 96, ivier 2020-2021, p. 3.
5. ↑ Jean Goffart Li Rantoele l° 98, p. 6.
6. ↑ ki les sintomes sont a po pres les minmes ki les cis des gripes as djins as micsovirusses
7. ↑ pus griyeuse paski gn a nou disfinse do coir, dabord ki po tos les micsovirusses, gn a ddja sacwants antidjinnes d' ene mineye di dvant.
8. ↑ ( en ) Rapoirt del Mission ODS pol cronivirusse el Chine (29 di fevri 2019).
9. ↑ Li foirt porcintaedje di five dins les chifes chinwes, c’ est dandjreus pask’ on n’ a prins k’ des malades k’ avent del five dins les ospitas, adon, dins les studias.
10. ↑ Martin Exner et ds otes, Univiersite d’ Bonn .
11. ↑ Chifes oficirs do 2 d' avri 2020.
12. ↑ Chifes dines pa on Lucso a Uzeu:Lucyin .
13. ↑ https://www.instagram.com/motsewalon/