D??ng Nh?t L?
hay con g?i la
Tr?n Nh?t L?
(
ch? Han
: 楊日禮 1349 ? 7 thang 12 n?m 1370), ten ngo?i giao v?i
Trung Qu?c
la
Tr?n Nh?t Kien
(陳日?), con g?i
Hon đ?c Cong
(昏德公), la
hoang đ?
th? 8 c?a
V??ng tri?u Tr?n
n??c
đ?i Vi?t
. Ong nguyen la con trai ru?t c?a ng??i
h? D??ng
, đ??c Cung Tuc V??ng Tr?n Nguyen D?c – anh vua
Tr?n D? Tong
nh?n lam con nuoi. Tr?n D? Tong khong co con nen khi ch?t co di chi?u truy?n ngoi cho Nh?t L?. Ong len ngoi, l?y cac anh, em khac m? c?a D? Tong lam
T? t??ng
, tr? vi t? ngay
15 thang 6
n?m
K? D?u
(t?c
18 thang 7
n?m
1369
) đ?n ngay
13 thang 11
n?m
Canh Tu?t
(t?c
1 thang 12
n?m
1370
).
Ong cai tr? h?n m?t n?m, đ??c cho la b? be tri?u chinh, l?i đ?nh đ?i sang h? D??ng nen b? hoang t?c ch?ng đ?i, đ?a đ?n 2 cu?c đ?o chinh do cac ton th?t nha Tr?n lanh đ?o. đ?u tien, thang 9 am l?ch n?m
1370
, Thai t? Cung T?nh V??ng
Tr?n Nguyen Trac
lam binh bi?n, nh?ng b? Nh?t L? đanh b?i va gi?t ch?t. Hai t? t??ng ton th?t con l?i la Thai s?
Cung đ?nh v??ng
Tr?n Ph?
, H?u T??ng qu?c
Cung Tuyen v??ng
Tr?n Kinh
ch?y ra đa Giang, t?p h?p l?c l??ng đ?o chinh l?n hai. D??ng Nh?t L? b? tru?t ngoi va b?t giam, sau b? đanh ch?t. Gi?ng nh? tr??ng h?p
vua Thien H?ng
nha Le s?
(Le Nghi Dan), D??ng Nh?t L? tuy đa co th?i gian lam qu?c ch?, nh?ng khong đ??c cac b? chinh s? đ?i Vi?t th?i Tr?n?H??Le (trong đo b? sach s?m nh?t con sot l?i la
đ?i Vi?t s? ky toan th?
)
cong nh?n la vua chinh th?ng c?a nha Tr?n.
Tai li?u s? c?p duy nh?t hi?n co v? cu?c đ?i D??ng Nh?t L? la
đ?i Vi?t s? ky toan th?
(bien so?n n?m
1479
th?i
Le Thanh Tong
, co tham kh?o cac b? s? b? th?t l?c c?a
nha Ly
,
nha Tr?n
va
đ?i Vi?t s? ky ti?n bien
c?a
Phan Phu Tien
th?i
Le Nhan Tong
). Cac b? chinh s? v? sau c?a
đ?i Vi?t
/
đ?i Nam
nh?
Vi?t s? tieu an
hay
Kham đ?nh Vi?t s? Thong giam c??ng m?c
h?u nh? ch? vi?t d?a theo
đ?i Vi?t s? ky toan th?
, it cho thong tin gi m?i. Chi ti?t r?i rac v? Nh?t L? con co th? tim th?y trong cac tai li?u c?a
Trung Qu?c
nh?
Nam Ong m?ng l?c
, bien so?n vao th?i
Minh
b?i vien quan g?c Vi?t la
H? Nguyen Tr?ng
, va
đ?i Minh th?c l?c
.
Theo
đ?i Vi?t s? ky toan th?
, D??ng Nh?t L? v?n la con c?a kep hat
D??ng Kh??ng
(楊姜). M? ong la m?t ng??i mua hay l?i co nhan s?c, do hay di?n
Tay V??ng M?u
trong v?
V??ng M?u hi?n ban đao
nen ba đ??c g?i thong d?ng la V??ng m?u (王母). Khi V??ng m?u đang co mang thi b? Cung Tuc v??ng
Tr?n Nguyen D?c
(陳元昱), anh cung m? c?a
Tr?n D? Tong
, l?y lam v?. Khi Nh?t L? sinh ra, Cung Tuc v??ng D?c nh?n lam con minh. D??ng Nh?t L? sinh n?m 1349.
Trong hoang gia đ?i Vi?t, Cung Tuc v??ng Nguyen D?c la con đich tr??ng c?a vua
Tr?n Minh Tong
v?i
Hi?n T? Hoang h?u
. Tr?n Minh Tong cho la Nguyen D?c ngong cu?ng nen khong cho n?i ngoi, l?i l?p con th? 2 v?i Hi?n T? la D? Tong H?o lam vua. Thang 10 am l?ch n?m 1364 đ?i D? Tong, Cung Tuc v??ng ch?t.
Ngay
25 thang 5
n?m
K? D?u
(t?c
29 thang 6
n?m
1369
), vua
Tr?n D? Tong
qua đ?i. Tr??c khi m?t, D? Tong đa ban chi?u truy?n ngoi cho D??ng Nh?t L?
[1]
.
Hi?n T? Thai h?u
đ?ng y di chi?u cho đon ong len ngoi, đ?t nien hi?u
đ?i đ?nh
(大定).
đ?i Vi?t s? ky toan th?
k? ong truy t?ng Cung Tuc v??ng la
Hoang thai ba
(皇太伯).
Nam Ong m?ng l?c
cho bi?t them vi?c ong b? d?ng cac anh khac m? c?a D? Tong la Cung T?nh v??ng
Tr?n Nguyen Trac
lam Thai t?, Cung đ?nh v??ng
Tr?n Ph?
lam Thai s?, Cung Tuyen v??ng
Tr?n Kinh
lam H?u T??ng qu?c.
Cung luc nay, s? đoan
nha Minh
sang s?c phong cho D? Tong t?i đ?i Vi?t. Nh?t L? (ten ngo?i giao v?i nha Minh la Tr?n Nh?t Kien) xin đ??c th? phong nh?ng s? nha Minh la
Tr??ng D? Ninh
(
zh
)
khong đ?ng y. Nh?t L? ph?i c? s? la
đ? Thu?n Kham
(杜舜欽) sang nha Minh bao tang va c?u phong
[2]
.
Theo
đ?i Vi?t s? ky toan th?
ghi nh?n, đ?i đ?nh đ? len ngoi nh?ng b? be cong vi?c, ham ch?i, r??u che, cho đon cha ru?t D??ng Kh??ng vao tri?u gi? ch?c
L?nh th? gia
, co y đ?i sang h? D??ng khi?n cac quan trong tri?u b?t binh.
Hi?n T? Thai h?u
, m? D? Tong t? y h?i h?n vi?c l?p Nh?t L?. Nh?t L? ben ng?m đanh thu?c đ?c gi?t ch?t vao ngay
14 thang 12
n?m
K? D?u
(t?c
12 thang 1
n?m
1370
)
[1]
.
đem ngay
20 thang 9
n?m
Canh Tu?t
(t?c
9 thang 10
n?m
1370
), cha con quan Thai t? Tr?n Nguyen Trac, Tr?n Nguyen Ti?t va hai ng??i con c?a
Thien Ninh cong chua
(ch? gai cung m? c?a D? Tong) đem ng??i ton th?t vao thanh đ?nh gi?t đ?i đ?nh.
đ?i đ?nh đ? treo qua t??ng, n?p d??i c?u m?i. M?i ng??i lung khong th?y, gi?i tan ra v?. Khi tr?i s?p sang, đ?i đ?nh đ? vao cung, chia ng??i đi b?t Nguyen Trac cung 17 ng??i ch? m?u va gi?t h?t
[1]
.
Sau khi vua đ?i đ?nh x? t? Tr?n Nguyen Trac, Thai s? Cung đ?nh v??ng
Tr?n Ph?
, vi co con gai lam Hoang h?u c?a Nh?t L?, s? v? lay đ?n minh nen tranh ra tr?n
đa Giang
(t?c Gia H?ng), ng?m h?n v?i cac em la H?u T??ng qu?c Cung Tuyen v??ng
Tr?n Kinh
, Ch??ng Tuc th??ng h?u
Tr?n Nguyen đan
,
Thien Ninh cong chua
Ng?c Tha h?i ? song
đ?i L?i
[3]
, ph? Thanh Hoa đ? d?y quan. Tr?n Kinh giup anh đ?m nh?n vi?c s?m s?a m?i v? khi, trang b? quan đ?i.
Khi ?y, D??ng Nh?t L? chuyen dung Thi?u uy
Tr?n Ngo Lang
(陳吾?) ma khong bi?t Ngo Lang đ?ng m?u v?i Tr?n Ph?. M?i khi sai quan t??ng đi đanh b?t, Tr?n Ngo Lang đ?u bi m?t b?o h? theo Tr?n Ph? đ?ng v? n?a. R?t nhi?u l?n sai cac quan Nam, B?c đi đanh, đ?u khong m?t ai tr? v?. Do đo quan c?a Tr?n Ph?, Tr?n Kinh m?nh them.
Ngay
13 thang 11
n?m
Canh Tu?t
(t?c
1 thang 12
n?m
1370
) Cung đ?nh v??ng đ?n
ph? Ki?n H?ng
. Tr?n Ngo Lang khuyen Nh?t L? đich than th?o th? thoai v? va nh?n t?i, đem dang cho Cung đ?nh v??ng. D??ng Nh?t L? g?p Cung đ?nh v??ng, qu? xu?ng nh?n t?i, b? ph? lam
Hon đ?c cong
(昏德公). Ngay 15, Cung đ?nh v??ng len ngoi, t?c
Tr?n Ngh? Tong
. Ngay 21 thang ?y, Tr?n Ph? cung Tr?n Kinh va Thien Ninh cong chua d?n quan v? kinh, sai giam Nh?t L? ?
ph??ng Giang Kh?u
.
D??ng Nh?t L? t?i luc đo m?i bi?t minh b? Tr?n Ngo Lang ph?n b?i. Trong khi b? giam gi?, ong l?a g?i Tr?n Ngo Lang đ?n b?o:
"Ta co l? vang chon ? trong cung, ng??i đi l?y v? đay"
. Trong luc Tr?n Ngo Lang qu? xu?ng, Nh?t L? bop c? gi?t ch?t Tr?n Ngo Lang. Chau Ngo Lang la Tr?n Th? đ? tau v?i
Tr?n Ngh? Tong
; nha vua ben l?p t?c h? l?nh đanh ch?t D??ng Nh?t L? va con ong la Li?u, r?i sai đem
chon
? nui đ?i Mong
[1]
.
Sau khi D??ng Nh?t L? m?t, m? ong sang
Chiem Thanh
c?u c?u vua
Ch? B?ng Nga
sang đanh
đ?i Vi?t
bao thu. Chiem Thanh đa xung đ?t v?i đ?i Vi?t t? th?i
Le
,
Ly
, th??ng hay b? thua. đ?n đ?i Ch? B?ng Nga, vua nay cung th? t??ng la
La Kh?i
(Ko Ceng) ra s?c b?o ban, hu?n luy?n quan s? nen Chiem Thanh qu?t kh?i r?t m?nh. Nghe l?i m? Nh?t L?, B?ng Nga đem quan đanh kinh đo Th?ng Long, đ?t pha cung th?t, gay nhi?u phi?n toai cho cac vua Tr?n t? Ngh? Tong tr? v? sau.
Nh?t L? ? ngoi đ??c h?n m?t n?m, khong ro th? bao nhieu tu?i.
Nha Tr?n
luc đo đa suy y?u, cac ton th?t b?c nh??c. Nhi?u vi?c th?t đ?c c?a Nh?t L? l? ra ch?a d?n đ?n vi?c b? ph? tru?t. T? t??ng phong ki?n khong ch?p nh?n ng??i d? t?c lam vua trong tri?u, b?i v?y sai l?m l?n nh?t c?a Nh?t L? la đ?nh
đ?i sang h? D??ng
khi?n ton th?t nha Tr?n n?m quy?n binh kh?p trong n??c xum l?i tim cach l?t đ?. Tinh t? khi Nh?t L? len ngoi cho t?i khi cu?c đ?o chinh đ?u tien x?y ra t?i m?t n?m nh?ng khong co ai ch?ng đ?i vi khi đo Nh?t L? v?n gi? h? Tr?n.
Khach quan nhin nh?n, Nh?t L? khong co tai n?ng va t? cach, m?c hang lo?t sai l?m nen vi?c nhanh chong b? l?t đ? la t?t y?u
[4]
. Tac gi? Tr?n Xuan Sinh trong sach
Thuy?t Tr?n
l?i cho r?ng Tr?n Nh?t L? th?c ra ch? la
"đ?a con h? c?a dong h? nha Tr?n"
nen b? tru?t đi
[5]
.
|
|---|
| Quan ch?
| |
|---|
| S? ki?n
| |
|---|
| Cac l?nh v?c
| |
|---|
| Di tich
| |
|---|
| Hi?n v?t
| |
|---|
|