한국   대만   중국   일본 
Thi?m Tay ? Wikipedia ti?ng Vi?t B??c t?i n?i dung

Thi?m Tay

Bach khoa toan th? m? Wikipedia
Thi?m Tay
?西省
Thi?m Tay t?nh
—   t?nh   —
Chuy?n t? ten
Thiểm Tây trên bản đồ Thế giới
Thiểm Tây
Thi?m Tay
Qu?c gia   Trung Qu?c
Th? ph? Tay An sửa dữ liệu
Chinh quy?n
 ?  Bi th? T?nh ?y L?u Qu?c Trung (??中)
 ?  T?nh tr??ng Tri?u Nh?t đ?c (?一德)
Di?n tich
 ? T?ng c?ng 205,800 km 2 (79,500 mi 2 )
Th? h?ng di?n tich th? 11
Dan s? (2018)
 ? T?ng c?ng 38,350,000
 ?  M?t đ? 181/km 2 (470/mi 2 )
Mui gi? UTC+8 sửa dữ liệu
Ma ISO 3166 CN-SN sửa dữ liệu
Thanh ph? k?t ngh?a Ky?to , Ehime , Nara , Kagawa sửa dữ liệu
GDP ( 2018 )
 - tren đ?u ng??i 		2.444 t? (369,3 t? USD) NDT ( th? 15 )
63.717 (9.477 USD) NDT ( th? 12 )
HDI ( 2014 ) 0,751 ( th? 14 ) — cao
Cac dan t?c chinh Han : 99,5%
H?i : 0,4%
Ngon ng? va ph??ng ngon Quan tho?i Trung Nguyen , ti?ng T?n , Quan tho?i Tay Nam
Trang web www.shaanxi.gov.cn ( ch? Han gi?n th? )
Ngu?n l?y d? li?u dan s? va GDP:
《中???年??2005》/ Nien giam th?ng ke Trung Qu?c 2005 ISBN 7503747382
Ngu?n l?y d? li?u dan t?c:
《2000年人口普?中?民族人口?料》/ T? li?u nhan kh?u dan t?c d?a tren đi?u tra dan s? n?m 2000 c?a Trung Qu?c ISBN 7105054255

Thi?m Tay ( gi?n th? : ?西 ; ph?n th? : 陝西 ; binh am : Sh?nx? , phat am ⓘ ) la m?t t?nh c?a C?ng hoa Nhan dan Trung Hoa . N?m 2018, Thi?m Tay la t?nh đong th? m??i sau v? s? dan, đ?ng th? m??i l?m v? kinh t? Trung Qu?c v?i 38 tri?u dan, t??ng đ??ng v?i Ba Lan [1] va GDP danh ngh?a đ?t 2.444 t? NDT (369,3 t? USD) t??ng ?ng v?i Israel . [2]

V? m?t chinh th?c, Thi?m Tay đ??c phan thu?c vung Tay B?c . Thi?m Tay bao g?m nhi?u ph?n c?a cao nguyen Hoang Th? ? trung du Hoang Ha , day T?n L?nh ch?y ngang qua ph?n phia nam c?a t?nh nay. Gi?n x?ng c?a Thi?m Tay la Thi?m ho?c T?n , t?nh c?ng đ??c g?i la Tam T?n . T?nh l? c?a Thi?m Tay la Tay An .

T? nguyen [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bi?n thien l?ch s? va ngu?n g?c đ?a danh Thi?m Tay co quan h? v?i nhau. Ngay nay, ? Tay Nam huy?n Thi?m c?a t?nh Ha Nam , co m?t đ?a ph??ng đ??c g?i la Thi?m Nguyen (Thi?m M?ch). Nh?ng n?m đ?u nha Chu , Chu cong va Tri?u cong ho?ch phan lanh đ?a đ?t nay, theo đo t? Thi?m v? phia đong la đ?t c?a Chu cong, t? Thi?m v? phia tay la đ?t c?a Tri?u cong. [3] đ?n th?i Nha T?ng , tri?u đinh đa thi?t l?p Thi?m Tay l? , lanh đ?a x? nay ? phia tay c?a Thi?m Nguyen, vi v?y m?i co ten la Thi?m Tay l?. Trong m?t th?i k? l?ch s? lau dai, Thi?m Tay đ??c g?i t?t la "T?n". Tr??c th?i Nha Nguyen , Thi?m Tay khong bao g?m cac khu v?c ? phia nam T?n L?nh nh? Han Trung , An Khang .

Trong binh am Han ng? , Thi?m Tay (sh?nx?) va S?n Tay (sh?nx?) s? tr? nen đ?ng am n?u khong th? hi?n thanh đi?u. đ? tranh gay nh?m l?n trong cac ngon ng? khac, ng??i ta xem Thi?m Tay la m?t tr??ng h?p đ?c bi?t va s? d?ng quy t?c c?a Qu?c Ng? La Ma T? do Tri?u Nguyen Nhi?m (趙元任) đ? ra, vi?t Thi?m Tay thanh "Shaanxi". M?c du cach gi?i quy?t nay đ??c s? d?ng r?ng rai song khong co quy đ?nh chinh th?c.

L?ch s? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

V?n minh Th??ng c? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

L?ng m? va t? đinh t?i Hoang đ? l?ng ? Hoang L?ng , Dien An

Khu v?c Thi?m B?c thu?c vung trung th??ng du Hoang Ha , khu v?c phia nam T?n L?nh thu?c vung th??ng du Tr??ng Giang , Quan Trung la nh?ng vung phat đ?a quan tr?ng c?a n?n v?n minh Trung Hoa. Theo phan k? kh?o c?, khu v?c Quan Trung t? x?a đa co cac ho?t đ?ng c?a ng??i Lam đi?n (?田人, Homo erectus lantianensis). Trong cac di ch? th?i đ?i đ? đa m?i , co nien đ?i s?m nh?t la thu?c v? v?n hoa Lao Quan đai (kho?ng 6000 TCN-5000 TCN), k? ti?p la thu?c v?n hoa Ng??ng Thi?u (kho?ng 5000 TCN-3000 TCN) n?i ti?ng, sau đo la v?n hoa Long S?n (kho?ng 3000 TCN-2000 TCN).

V? m?t truy?n thuy?t , Thi?m Tay th?i Th??ng C? la đ?t Ung chau, la đ?t phat nguyen va đ?t an tang c?a Viem đ? va Hoang đ? , ma theo Qu?c ng? thi Viem đ? va Hoang đ? đ?u la h?u du? c?a Thi?u đi?n . đ?ng th?i tren đ?a ban Thi?m Tay con co Hoa T? c? qu?c ho?c Hoa T? th? ? khu v?c Lam đi?n c?a Tay An ngay nay. Hoa T? th? la t? tien c?a dan t?c Trung Hoa, ch? Hoa H? va Trung Hoa b?t ngu?n t? Hoa T? th? (co thuy?t noi la b?t ngu?n t? Hoa S?n , c?ng thu?c Thi?m Tay). [4]

Th?i k? Tien T?n [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Chu t?c nguyen la m?t b? l?c c? ? khu v?c Quan Trung c?a Thi?m Tay. Theo S? ky - Chu b?n k?, th?y t? c?a Chu t?c ten la Khi , do gi?i canh nong nen đ??c vua Nghieu c? lam Nong s?, đ??c vua Thu?n đ?t hi?u la H?u T?c, phong cho đ?t Thai (邰) [chu 1] va ban cho h? C?. Ba đ?i sau, đ?n đ?i th? l?nh C? Cong L?u, ong đa d?n t?c chung di c? đ?n Phan Ph? (分?) [chu 2] . Chin đ?i sau đo, kho?ng th? k? XII TCN, th?i th? l?nh C? Cong đ?n Ph? , ng??i Chu v??t qua song T?t Th?y , qua L??ng S?n, đ?n đ?nh c? tren vung đ?t t??i đ?p va phi nhieu phia b?c V? Ha va chan nui phia nam K? S?n, thu?c vung cao nguyen Hoang Th?, h? l?y t?c danh đ? đ?t cho vung đ?t nay la Chu Nguyen [chu 3] . C? Cong đ?n Ph? ch? huy t?c nhan khai kh?n đ?t đai, đao ranh tieu n??c, tr?ng cac lo?i cay l??ng th?c, phat tri?n nong nghi?p, xay d?ng mi?u đ??ng, cung đi?n, nha ?, xay đ?p t??ng thanh. B? l?c Chu thi?t l?p nen ch? đ? quan l?i, l?p quan đ?i, nhi?u l?n đ?y lui cac cu?c t?n cong c?a nh?ng b? l?c Nhung , đ?ch . Vi?c chinh th?c đ?nh qu?c hi?u la Chu th? hi?n vi?c ng??i Chu đa ti?n vao xa h?i giai c?p, th?i k? đ?u c?a ch? đ? no l?. [3]

Binh đ?ng r??u th?i k? đ?u Tay Chu, khai qu?t t?i khu m? Truc Vien Cau, B?o Ke

đ?i th? l?nh th? 15 c?a b? l?c Chu la C? X??ng , trong th?i gian nay, l?c l??ng c?a Chu qu?c đa phat tri?n r?t m?nh, chi?m toan b? binh nguyen Quan Trung . C? X??ng chuy?n qu?c đo t? Chu Nguyen đ?n đ?t Phong (?) [chu 4] . Sau khi C? X??ng m?t, con la C? Phat k? v?. Sau đo, C? Phat thien đo đ?n đ?t H?o (?) [chu 5] C? Phat ton Kh??ng T? Nha lam th?y, tr?ng d?ng em trai C? đan , ti?p t?c phat tri?n v? phia đong. Sau khi chi?n th?ng trong tr?n M?c Da , Chu qu?c di?t v??ng tri?u Th??ng va l?p ra v??ng tri?u Chu .

Tay Chu la tri?u đ?i đ?u tien trong l?ch s? Trung Qu?c đ?nh đo t?i đ?a ban Thi?m Tay ngay nay. Th?i Tay Chu, kinh t? Thi?m Tay, đ?c bi?t la kinh t? nong nghi?p đa co s? phat tri?n to l?n, nong c? co s? c?i ti?n ro r?t, xu?t hi?n cac lo?i cu?c thich h?p v?i vi?c canh tac nhanh va lam c?. Ch? đ? cach tac luan canh d?n d?n thay th? ch? đ? canh tac qu?ng canh. Ng??i dan t?i Thi?m Tay c?ng b?t đ?u s? d?ng phan xanh va phan tr?n, t?o l?p m?t h? th?ng m??ng th?y l?i hoan ch?nh.

T? sau th?i Chu Chieu V??ng , v??ng tri?u Chu d?n d?n xu?ng d?c. đ?c bi?t la Chu U V??ng hoang dam vo đ?o, th? n??c nhanh chong suy s?p. Do Chu U V??ng ph? b? Than h?u va thai t? Nghi C?u, n?m th? 11 th?i Chu U V??ng (771 TCN), Than h?u [chu 6] đa lien hi?p v?i hai t?c Khuy?n, Nhung cong pha H?o Kinh, gi?t U V??ng, l?p thai t? Nghi C?u len ngoi, t?c Chu Binh V??ng . N?m sau, Chu Binh V??ng thien đo v? phia đong, đ?n L?c ?p. [chu 7]

Th?i T?n [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Chi?n binh đ?t nung t?i L?ng m? T?n Th?y Hoang ? Tay An

Theo S? ky- T?n b?n k?, ng??i T?n la h?u du? c?a Chuyen Huc - con chau c?a Hoang đ? , đa theo H? V? binh th?y th?, l?i giup vua Thu?n ch? ng? chim thu, đ??c Thu?n ban cho h? "Doanh". Sau khi b? l?c Chu n?i len t?i Quan Trung ? Thi?m Tay, ng??i T?n than thi?n v?i Chu, t?ng đ??c Chu v??ng giao cho vi?c ch?n ng?a . Chu Hi?u V??ng th?y ng??i T?n co cong, phan phong cho đ?t T?n [chu 8] t?c hi?u la T?n Doanh, lam ph? dung cho nha Chu. Khi Chu Binh V??ng thien đo v? phia đong, T?n T??ng cong su?t binh h? t?ng, đ??c Chu Binh V??ng phong lam ch? h?u , ban vung đ?t phia tay K? (岐) [chu 9] . Sau khi T?n T??ng cong th? phong, b?t đ?u ti?n hanh chi?n tranh lau dai v?i cac t?c Nhung , đ?ch đ? tranh đo?t Quan Trung, sau nhi?u th?p nien, cu?i cung đa c?ng c? đ?a v? th?ng tr? t?i Quan Trung.

N?m th? nh?t th?i T?n đ?c cong (677 TCN), n??c T?n d?i qu?c đo t? Binh D??ng (平?) [chu 10] đ?n Ung (雍) [chu 11] , Ung la qu?c đo c?a T?n trong vong g?n 300 n?m. N?m th? hai đ?i T?n Hi?n cong (383 TCN), T?n thien đo v? phia đong, đ?n L?ch D??ng (??) [chu 12] . N?m th? 12 đ?i T?n Hi?u cong (350 TCN), T?n l?i thien đo đ?n Ham D??ng . Sau khi T?n v??ng Doanh Chinh ( T?n Th?y Hoang ) k? v? vao n?m 246 TCN, T?n ti?n hanh chi?n tranh th?ng nh?t Trung Qu?c, m?i l?n xu?t binh di?t m?t n??c, cu?i cung di?t c? sau n??c.

Sau khi th?ng nh?t Trung Qu?c, T?n Th?y Hoang l?i b?t 12 v?n h? phu hao trong toan qu?c ph?i d?i đ?n Ham D??ng, vi th? nhan kh?u t?i đay nhanh chong t?ng len g?n m?t tri?u, la thanh th? l?n nh?t th? gi?i luc b?y gi?. [3]

Th?i Chi?n Qu?c , n??c Ng?y đa l?p Th??ng qu?n t?i h? du L?c Ha, n??c S? l?p Han Trung qu?n t?i trung du Han Giang . Sau khi T?n th?ng nh?t Trung Qu?c, đa phan lanh th? c?a minh thanh 36 qu?n. Khi đo, b?c b? Thi?m Tay thu?c Th??ng qu?n, tr? s? đ?t t?i Phu Thi (?施) [chu 13] ; nam b? Thi?m Tay thu?c Han Trung qu?n, tr? s? đ?t t?i Nam Tr?nh (南?) [chu 14] , ? l?u v?c V? Ha thi?t l?p N?i S?, qu?n ly khu v?c ph? c?n kinh đo.

Tr??c va sau khi Nha T?n thanh l?p, nong nghi?p vung Quan Trung t??ng đ?i phat tri?n, đ?t đai đ??c khai kh?n tren ph?m vi l?n, vi?c nuoi trau đ? cay tr? nen ph? bi?n, đa xu?t hi?n cay s?t, hoan thanh xay d?ng kenh Tr?nh Qu?c (鄭國渠) [chu 15] , t??i n??c cho 4 v?n kho?nh ru?ng. Trong l?ng m? T?n Th?y Hoang ? Thi?m Tay, đa khai qu?t đ??c đ?i quan đ?t nung , xe ng?a đ?ng (銅車馬) [5] va cac binh khi. Th? hi?n r?ng th? cong nghi?p th?i T?n đa co s? phat tri?n r?t l?n.

Thang 7 n?m 210 TCN, T?n Th?y Hoang qua đ?i tren đ??ng tu?n du t?i Sa Khau (沙丘) [chu 16] K? t? H? H?i k? v?, t?c Nh? Th? hoang đ?. [6] Thang 7 n?m 209 TCN, Tr?n Th?ng , Ngo Qu?ng b?t đ?u kh?i ngh?a t?i đ?i Tr?ch h??ng (大澤?) [chu 17] ; đ?n thang 9 đ?n l??t L?u Bang va H?ng V? kh?i ngh?a rieng bi?t t?i huy?n Bai [chu 18] va Ngo [chu 19] Thang 8 n?m 207 TCN, t?i Ham D??ng, Tri?u Cao gi?t h?i Nh? Th? hoang đ? r?i ton T? Anh lam vua T?n. Thang 10 n?m 207 TCN, L?u Bang su?t quan ti?n theo đ??ng V? Quan [chu 20] , Lam đi?n [chu 21] đ?n Ba Th??ng [chu 22] , T? Anh đ?u hang, tri?u T?n di?t vong.

Nha Han [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Kim binh th?i Tay Han, khai qu?t t?i h??ng đam Gia ? Tay An

Thang 2 n?m 206 TCN, H?ng V? t? l?p lam Tay S? Ba v??ng, l?y khu v?c Quan Trung va Thi?m B?c c?a Thi?m Tay phan phong cho ba danh hang t??ng c?a tri?u T?n; Ch??ng Ham đ??c phong lam Ung v??ng, đ?t đai t? Ham D??ng v? phia tay, đong đo t?i Ph? Khau (廢丘) [chu 23] ; T? Ma Han đ??c phong lam T?c v??ng, đ?t đai ? phia đong Ham D??ng, đong đo t?i L?ch D??ng (??) [chu 24] ; đ?ng ? đ??c phong lam đ?ch v??ng, đ?t đai ? Thi?m B?c, đong đo t?i Cao No (高奴) [chu 25] Do đo, Thi?m Tay con mang danh la "Tam T?n". Con vung Han Trung ? phia nam T?n L?nh thu?c v? Han v??ng L?u Bang. Thang 8 n?m 206 TCN, quan c?a Han v??ng L?u Bang bi m?t ti?n đ?n Tr?n Th??ng (陳倉) [chu 26] , t?p kich Quan Trung, Ch??ng Ham rut v? c? th? ? Ph? Khau (đ?n n?m 205 TCN t? sat) con T? Ma Han va đ?ng ? đ?u hang, toan b? Thi?m Tay thu?c quy?n ki?m soat c?a L?u Bang.

Sau đo, đ?n thang 2 n?m 202 TCN, L?u Bang thi?t l?p nen tri?u Tay Han , x?ng lam hoang đ? ? Phi?m Th?y (氾水) [chu 27] , t?c Han Cao T? . đ?n thang 5 cung n?m, Han Cao T? nghe theo ki?n ngh? c?a Lau Kinh (婁敬), Tr??ng L??ng nen chuy?n qu?c đo tri?u Han đ?n Quan Trung. Tien đo n?m ? L?ch D??ng (?陽) [chu 28] . đ?n n?m th? 7 đ?i Han Cao T? (200 TCN), qu?c đo tri?u Han chuy?n t? L?ch D??ng đ?n Tr??ng An , c?ng g?i la Tay Han kinh s?.

Th?i Tay Han, vung thu?c quy?n qu?n ly c?a N?i S? th?i T?n, t?c l?u v?c V? Ha, đ??c phan lam 3: kinh tri?u du?n qu?n ly khu v?c phia nam V? Ha; t? b?ng d?c qu?n ly khu v?c phia b?c V? Ha, trung h? du L?c Ha; h?u phu phong qu?n ly khu v?c phia tay Ham D??ng ngay nay. L?ch s? g?i đay la " Tam ph? ", tr? s? đ?u ? thanh Tr??ng An. Thanh Tr??ng An , kinh đo c?a Tay Han, n?m ? ngay phia tay b?c c?a Tay An ngay nay. Theo s? li?u ghi l?i, chu vi thanh Tr??ng An la 65 ly (??c tinh t??ng đ??ng v?i 26 km), t??ng thanh cao tren d??i 12 m, r?ng 12-16 met, vi?c thanh cao va r?ng nh? v?y đ??c cho la đ? đ?i pho v?i l? l?t do V? Ha gay ra. [7] Thanh Tr??ng An co 16 c?ng thanh. Theo Han th? -đ?a ly chi, vao n?m 2 SCN, nhan kh?u trong thanh Tr??ng An co "80.800 h?, 246.200 ng??i". M?t s? chuyen gia h?u quan cho r?ng con s? nay th?p so v?i th?c t?, n?u l?y m?i h? co n?m ng??i thi dan trong thanh ph?i tren 400 nghin ng??i. [3] Thanh Tr??ng An la thanh th? đ?i quy mo đ?u tien trong l?ch s? Trung Qu?c, tren th? gi?i khi đo ch? co thanh La Ma la co th? so sanh đ??c.

Th?i Tay Han la kho?ng th?i gian h?ng th?nh c?a Thi?m Tay. Th?i Han V? đ? (140 TCN-88 TCN), qu?c th? c?a tri?u Han len đ?n đ?nh cao. Ngoai s? ph?n hoa c?a kinh thanh Tr??ng An, kinh t? nong nghi?p c?a Thi?m Tay c?ng phat tri?n, ch? y?u la do phat tri?n s? nghi?p th?y l?i, c?i thi?n k? thu?t nong nghi?p. ? Quan Trung, tr??c sau đa đao cac kenh Tao, Long Th?, L?c Ph?, B?ch, Linh Ch? va Thanh Qu?c, c?ng nh? cac đ??ng d?n n??c t??i tieu khac, hinh thanh m?t m?ng l??i t??i tieu ru?ng đ?ng ? binh nguyen Quan Trung. Th?i Han V? đ?, đo uy Tri?u Qua đa sang t?o ra "đ?i đi?n phap", sang ch? ra "lau xa" (m?t lo?i cong c? gieo h?t co ba chan), ng?u le (m?t lo?i cay theo ph??ng th?c canh tac ba ng??i hai trau, tham canh, l?t đ?t, đ?p b?).

N?m 9 SCN, V??ng Mang ph? Nh? T? Anh , l?p ra nha Tan . V??ng Mang mang hoai bao ph?c c?, tai t?o n?n v?n minh c? x?a, xay d?ng m?t th? gi?i ly t??ng. [8] Ong đa th?c hi?n hang lo?t c?i cach ?nh h??ng toan di?n đ?n xa h?i Trung Qu?c khi đo. Thang 2 n?m 23, L?c Lam quan ?ng h? L?u Huy?n len lam hoang đ?, đ?n thang 9 thi cong nh?p Tr??ng An, V??ng Manh b? gi?t. Thang 2 n?m 24, L?u Huy?n thien đo đ?n Tr??ng An. Thang 6 n?m 25, Xich Mi quan t?i Hoa Am đa ?ng h? l?p L?u B?n T? lam hoang đ?, đ?n thang 9 cung n?m cong nh?p Tr??ng An, l?t đ? L?u Huy?n. Sau khi Xich Mi quan lam ch? Tr??ng An, do quan s? va s? đong t??ng s? c?a l?c l??ng nay la nong dan thu?n phac, nen b? l?c l??ng đ?a ch? r?t thu đ?ch, [9] đong kin c?a khong nghenh đon va c?p l??ng. Xich Mi quan sau đo l?i đ?u hang L?u Tu .

Thang 6 n?m 25, L?u Tu thi?t l?p tri?u đong Han t?i L?c D??ng , tuy nhien Quan Trung v?n b?o l?u x?ng hi?u "Tam ph?", Tr??ng An duy tri danh ngh?a Kinh Tri?u ph?, Han Trung qu?n do Ich chau th? s? t?i Thanh đo qu?n ly, Thi?m B?c thu?c T?nh chau th? s? t?i T?n D??ng qu?n ly.

Cu?i th?i đong Han, n?m 190, Quan đong quan phi?t suy ton Vien Thi?u lam minh ch?, th?o ph?t đ?ng Trac . đ?ng Trac đem Han Hi?n đ? L?u Hi?p ch?y v? phia tay, đ?n Tr??ng An. Thang 4 n?m 192, trong luc ch? h?u đang xung đ?t ? phia đong thi trong tri?u đinh Tr??ng An, V??ng Doan va La B? m?u sat đ?ng Trac. Thang 6 n?m đo, b? t??ng c?a đ?ng Trac la Ly Quy?t , Quach D? , Phan Tru cong nh?p Tr??ng An. N?m 195, Ly Quy?t, Quach D?, Phan Tru l?i cong sat l?n nhau. Trong th?i gian nay, Thi?m Tay đa ph?i tr?i qua đ?i h?a, "trong thanh Tr??ng An, khong th? ng?n ch?n đ?o t?c, c??p boc gi?a ban ngay... ng??i ?n th?t nhau, x??ng tr?ng l?y tich, xu u? đ?y đ??ng". [10]

Tam Qu?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

đai k? ni?m t?i di ch? H? đ?u Ki?u ? phia tay Han Trung, n?i Ng?y Dien b? hanh quy?t

Th?i k? Tam Qu?c , vung Quan Trung c?a Thi?m Tay thu?c quy?n qu?n ly c?a Ung chau thu?c Tao Ng?y , tr? s? đ?t t?i Tr??ng An. Cac huy?n ? Thi?m Nam n?m ? phia đong c?a Th?ch Tuy?n thi thu?c Kinh chau [chu 29] c?a Tao Ng?y. Khu v?c tay b? Thi?m Nam n?m d??i quy?n qu?n ly c?a Ich chau [chu 30] thu?c Th?c Han . Cac x? ? Thi?m B?c la lanh đ?a c?a cac t?c du m?c.

Mua xuan n?m 228, Gia Cat L??ng th?ng l?nh 10 v?n đ?i quan xu?t phat t? Han Trung đi v? h??ng B?c đ? chinh ph?t Ng?y . Ong loan tin r?ng đ?i quan c?a Th?c s?p s?a theo đ??ng h?m Ta C?c đanh vao My Thanh, đ?ng th?i c? Tri?u Van, đ?ng Chi đem m?t b? ph?n binh l?c đi chi?m K? C?c [chu 31] va lam ra v? nh? mu?n đi theo đ??ng Ta C?c đ? ti?n len phia b?c, nh?m thu hut s? chu y c?a quan Tao, trong khi đo Gia Cat L??ng t? minh d?n quan ch? l?c ti?n phat theo đ??ng K? S?n v? h??ng tay b?c. Trong chi?n d?ch nay, quan Th?c d? hang đ??c danh t??ng Ng?y la Kh??ng Duy gay xon xao c? mi?n Quan Trung. [11]

Sau khi Gia Cat L??ng m?t trong khi đang đem quan đanh Tao Ng?y, t??ng Kh??ng Duy ti?p t?c ti?p hanh 9 l?n chinh ph?t Trung Nguyen trong cac n?m 247-262, chi?n tr??ng chinh la hai t?nh Cam Tuc va Thi?m Tay ngay nay. N?m 263-264, khi quan Ng?y ti?n hanh chi?n d?ch tieu di?t Th?c, h? phan thanh ba m?t tr?n quan, trong đo m?t phia đong la canh cong kich chinh, ban đ?u t?n cong Han Trung t? Ta C?c (斜谷) [chu 32] , L?c C?c (駱谷), va T? Ng? C?c (子午谷) [chu 33] . Sau đo, ba đ?i quan c?a m?t tr?n phia đong h?i quan va ti?p t?c ti?n sau vao đ?t Th?c.

Trung h?u k? đong Han, ng??i Hung No di c? vao g?n Trung Nguyen h?n, nuoi ng?a tren La L??ng S?n (呂梁山) [chu 34] va l?u v?c Ph?n Ha . đ?n th?i Tam Qu?c , ng??i Hung No phan thanh 5 b?, s? ng??i đ?t đ?n m?y ch?c v?n. Ngoai ra, tren đ?a ban Thi?m Tay va Cam Tuc con co s? hi?n di?n c?a cac t?c Y?t , Tien Ti , đe , Kh??ng , s? g?i chung la Ng? H? .

T?n, Ng? H? th?p l?c qu?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Th?i Tay T?n, Tr??ng An la b?i đo c?a đ? ch?, Ham D??ng đ??c đ?i ten thanh Linh V?.

Cu?i n?m 311, sau khi con trai c?a L?u Thong la L?u Xan chi?m Tr??ng An, L?u Di?u đ??c giao ph? trach cai qu?n vung Tr??ng An, m?c du v?y, sau đo ong đa đ? m?t thanh vao tay quan T?n do Khuc Doan (麴允) ch? huy. N?m 313, T?n Hoai đ? b? quan Hung No gi?t, t??ng nha T?n la Diem đ?nh ban v?i m?i ng??i quy?t đ?nh l?p T? Ma Nghi?p lam hoang đ? t?i Tr??ng An, t?c la T?n M?n đ? . Thang 8 n?m 316, L?u Di?u cho quan ti?n vao Quan Trung, đ?n thang 11, T?n M?n đ? b? b?t, tri?u Tay T?n c?ng di?t vong. Nh? cong tr?ng nay, L?u Di?u đ??c L?u Thong phong lam T?n v??ng.

Sau khi len ngoi hoang đ? Han , n?m 319, L?u Di?u c?i qu?c hi?u thanh "Tri?u", s? g?i la " Ti?n Tri?u ", do Binh D??ng [chu 35] đa b? tan pha, L?u Di?u đa quy?t đ?nh d?i đo v? Tr??ng An. Trong th?i k? Ti?n Tri?u, Quan Trung va Th??ng L?c c?a Thi?m Tay n?m d??i quy?n qu?n ly c?a n??c nay.

C?ng trong th?i gian đo, vung Thi?m B?c do n??c H?u Tri?u chi?m c?, khu v?c th??ng du Han Giang do n??c Thanh chi?m gi?, khu v?c t? Th?ch Tuy?n v? phia đong thu?c quy?n qu?n ly c?a tri?u đong T?n . N?m 328, Th?ch L?c (t?c Y?t ) đa b?t s?ng L?u Di?u t?i L?c D??ng. N?m sau, H?u Tri?u ti?n quan vao Quan Trung, n??c Ti?n Tri?u di?t vong.

N?m 350, t?n d?ng th?i c? H?u Tri?u co n?i lo?n, th? l?nh ng??i đe la Phu H?ng đa ti?n quan vao Quan Trung. N?m 351, con trai c?a Phu H?ng la Phu Ki?n đa x?ng lam " Thien v??ng " t?i Tr??ng An, chinh th?c đo?n tuy?t v?i T?n cung H?u Tri?u va l?p n??c Ti?n T?n . N?m 354, t??ng Hoan On c?a đong T?n ph?i h?p cung quan Ti?n L??ng đ? m? m?t chi?n d?ch l?n ch?ng l?i Ti?n T?n. Hoan On đa ti?n đ??c đ?n vung lan c?n c?a Tr??ng An, đanh b?i m?i toan quan Ti?n T?n tren đ??ng hanh quan. Tuy nhien, do Phu Ki?n đa d? đoan đ??c cu?c t?n cong c?a T?n nen đa cho thu ho?ch lua mi , quan đong T?n b?t đ?u c?n ngu?n l??ng th?o va bu?c ph?i rut lui vao cu?i mua he cung n?m.

N?m 357, Phu Kien tr? thanh Thien v??ng Ti?n T?n sau khi gi?t ch?t Phu Sinh , tr? vi v?i s? giup đ? c?a V??ng Manh . N?m 370, sau khi Ti?n T?n di?t đ??c n??c Ti?n Yen c?a ng??i Tien Ti , nghe theo ki?n ngh? c?a V??ng Manh, Phu Kien đa bu?c cac v??ng cong c?a Ti?n T?n va h?n 4 v?n ng??i Tien Ti đ?n vung Tr??ng An. [12] N?m sau, Phu Kien l?i bu?c cac c??ng hao ? Quan đong (t?c binh nguyen Hoa B?c ) va 15 v?n h? cac dan t?c phi Han khac đ?n Tr??ng An va vung Quan Trung, kinh t? Quan Trung vi th? đ??c khoi ph?c ro r?t so v?i tr??c.

Thang 3 n?m 384, m?t thanh vien hoang t?c Ti?n Yen la M? Dung Ho?ng tru t?i Hoa Am đa t? x?ng lam Ung chau m?c, T? B?c v??ng, đ?n thang 4, M? Dung Ho?ng c?i nien hi?u thanh Yen H?ng, l?ch s? g?i th? l?c c?a M? Dung Ho?ng la Tay Yen . Sau khi ng??i Tien Ti n?i d?y, Phu Kien đa cho th?m sat ng??i Tien Ti trong thanh Tr??ng An. N?m 385, sau khi M? Dung Ho?ng b? gi?t, M? Dung Xung k? v? va đa cho quan Tay Yen bao vay đ??c Tr??ng An, va thanh nay nhanh chong r?i vao m?t n?n đoi kh?ng khi?p. Ong c?ng cho phep cac binh s? c?a minh đi c??p pha vung Quan Trung theo y mu?n. Trong n?m, quan Tay Yen sau đo đa đanh b?i đ??c quan Ti?n T?n va chi?m đ??c Tr??ng An. M?c du nh?ng ng??i dan Tien Ti c?a ong mong mu?n đ??c tr? v? que h??ng ? phia đong, M? Dung Xung l?i quy?t đ?nh đ?nh c? t?i Tr??ng An do ong thich thanh nay va c?ng do ong lo s? tr??c thuc ph? M? Dung Thuy , ng??i khi đo đa l?p ra n??c H?u Yen . N?m 386, ng??i dan Tien Ti c?a Tay Yen, d??i s? lanh đ?o c?a M? Dung Ngh? , g?m 40 v?n ng??i c? nam l?n n?, đa t? b? Tr??ng An va ti?n v? phia đong đ? tr? v? que h??ng.

Dieu Tr??ng v?n la m?t t??ng c?a Ti?n T?n, sau khi b?i tr?n tr??c Tay Yen, do s? b? trach ph?t nen ong đa t?p h?p nh?ng ng??i Kh??ng trong vung va b?t đ?u n?i lo?n, Dieu Tr??ng t? x?ng t??c hi?u "V?n Nien T?n V??ng" (萬年秦王), l?p n??c H?u T?n . Dieu Tr??ng sau đo t?m th?i đ?nh đo t?i B?c đ?a (北地) [chu 36] , chi?m đ??c cac thanh ? b?c b? Thi?m Tay hi?n nay. Sau khi quan Tay Yen d?i đi, Tr??ng An đa l?t vao tay m?t t?c tr??ng Hung No la Hac No (?奴) trong m?t th?i gian ng?n, song Hac No đa đ?u hang khi Dieu Tr??ng ti?n đ?n Tr??ng An. Dieu Tr??ng đ?nh đo t?i Tr??ng An va x?ng lam hoang đ?. Trong th?i gian t?n t?i c?a H?u T?n, Quan Trung va Thi?m B?c thu?c quy?n qu?n ly c?a n??c nay, con vung Thi?m Nam thi do tri?u đinh đong T?n chi?m gi?.

N?m 407, m?t ng??i Hung No la Hach Lien B?t B?t đa ph?n l?i H?u T?n, l?p ra n??c H? H? t?i Cao Binh (高平) [chu 37] . N?m 409, Dieu H?ng đich than d?n quan đi đanh Hach Lien B?t B?t, song khi đ?n Nh? Thanh (貳城) [chu 38] , Dieu H?ng đa g?n nh? r?i vao b?y c?a L?u B?t B?t, va tr?n thoat sau khi quan H?u T?n ph?i ch?u th??ng v??ng l?n. đ?n thang 3 n?m 413, Hach Lien B?t B?t đa xay d?ng qu?c đo t?i thanh Th?ng V?n (統萬) [chu 39] . N?m 418, Hach Lien B?t B?t đem đ?i quan ti?n xu?ng phia nam, cong ham Ham D??ng, chi?m c? Tr??ng An, x?ng lam hoang đ? va c?i nien hi?u thanh X??ng V?. [13] [14] N?m 419, Hach Lien B?t B?t hoan đo v? Th?ng V?n, đ? thai t? Hach Lien H?i tr?n gi? Tr??ng An.

Nam-B?c tri?u [ s?a | s?a ma ngu?n ]

N?m 426, quan B?c Ng?y cong chi?m hai thanh Th?ng V?n va Tr??ng An c?a H?. Thang 4 n?m 436, B?c Ng?y tieu di?t B?c Yen , cac ch? đ? ? bien c??ng c?ng ph?i th?n ph?c, do đo đa th?ng nh?t ph??ng B?c Trung Qu?c.

Sau khi Cao Hoan ti?p c?n kinh thanh L?c D??ng, B?c Ng?y Hi?u V? đ? đa ch?y tr?n v? phia tay, g?p đ??c quan c?a V? V?n Thai tren đ??ng va đ??c h? t?ng đ?n đ?i b?n doanh c?a V? V?n Thai t?i Tr??ng An, đ?nh đo luon t?i đay. Kho?ng t?t n?m 535, ong u?ng ph?i r??u co pha thu?c đ?c r?i qua đ?i va co v? chuy?n nay do cac sat th? c?a V? V?n Thai ti?n hanh. N?m 535, V? V?n Thai đa ton Nam D??ng v??ng B?o C? lam hoang đ?, s? coi B?o C? la hoang đ? đ?u tien c?a Tay Ng?y . Th?i Tay Ng?y, Quan Trung va vung th??ng du Han Giang c?a Thi?m Tay ngay nay do tri?u đ?i nay kh?ng ch?.

N?m 556, V? V?n Thai m?t, con trai la V? V?n Giac k? t?p. đ?n mua xuan n?m 557, V? V?n Giac c?n danh hi?u hoang đ? đ? kh?ng đ?nh quy?n l?c nen đa bu?c Cung đ? ph?i nh??ng ngoi, ch?m d?t tri?u đ?i Tay Ng?y va l?p nen tri?u đ?i B?c Chu .

Nhan B?c Chu V? đ? khong may đ?t ng?t lam b?nh m?t khi đang sung s?c (578), B?c Chu Tuyen đ? len thay l?i sa vao h??ng l?c, D??ng Kien b?t đ?u n?m l?y quy?n đi?u hanh tri?u đinh B?c Chu. D??ng Kien c?ng tieu di?t cac l?c l??ng đ?i khang, di?t cac ch? h?u hoang t?c B?c Chu, cu?i cung vao thang 2 n?m 581, D??ng Kien bu?c B?c Chu T?nh đ? V? V?n Xi?n thoai v?, l?p ra nha Tuy.

Th?i Tuy [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tuy V?n đ? , ng??i đa th?ng nh?t Trung Qu?c sau vai th? k? phan li?t

đ?u n?m 589, quan Tuy tieu di?t Nam tri?u Tr?n , th?ng nh?t toan coi Trung Qu?c. Tuy V?n đ? sau khi len ngoi, mu?n xay d?ng l?i thanh Tr??ng An nh? d??i th?i Nha Han. N?m 582, theo thi?t k? c?a thanh vien hoang t?c B?c Chu c? la V? V?n Kh?i (宇文愷), b?t đ?u t? ven phia nam c?a Long Th? Nguyen (?首原) [chu 40] tri?u Tuy cho xay d?ng thanh m?i đ?i H?ng thanh [chu 41] . Cung thanh la h?ng m?c đ??c xay d?ng tr??c c?a đ?i H?ng thanh, n?m 583 thi tri?u Tuy thien đo đ?n đo. N?m đ?i Nghi?p th? 9 th?i Tuy D?ng đ? (613), tri?u Tuy cho xay thanh ngo?i quach, đ?i H?ng thanh co b? c?c r?t quy chu?n. Thanh ngo?i quach co hinh d?ng g?n nh? hinh vuong, dai 9.721 met theo chi?u đong-tay, dai 8.556 met theo chi?u b?c-nam, chu vi la 36,7 km, t?ng di?n tich thanh n?i la 84 km². [3] đ?i H?ng thanh co 9 c?ng thanh ? ba m?t đong, tay, nam. Trong thanh n?i co 14 đ??ng ph? theo h??ng đong-tay va 11 đ??ng ph? theo h??ng b?c-nam.

Th?i Tuy, Tuy V?n đ? b? qu?n gi? l?i chau, Tuy D?ng đ? sau đo l?i đ?i chau thanh qu?n. Khi đo, Thi?m Tay đ??c phan thanh 17 qu?n (chau). Trong đo co 9 qu?n (chau) n?m hoan toan tren đ?a ban Thi?m Tay ngay nay: Kinh Tri?u (Ung chau) [chu 42] , B?ng D?c (đ?ng chau) [chu 43] , Phu Ph??ng (Ki chau) [chu 44] , Th??ng qu?n (Phu chau) [chu 45] , đieu Am (Th??ng chau) [chu 46] , Dien An (Dien chau) [chu 47] , Th??ng L?c (Th??ng chau) [chu 48] , Han Trung (L??ng chau) [chu 49] , Tay Thanh (Kim chau) [chu 50] Co 8 qu?n (chau) co m?t b? ph?n n?m tren đ?a ban Thi?m Tay ngay nay: Du Lam (Th?ng chau) [chu 51] , Soc Ph??ng (H? chau) [chu 52] , Diem Xuyen (Diem chau) [chu 53] , Ho?ng Hoa (Khanh chau) [chu 54] , B?c đ?a (Ban chau) [chu 55] , Ha Tri (Ph??ng chau) [chu 56] , Thu?n Chinh (H?ng chau) [chu 57] , Ngh?a Thanh (L?i chau) [chu 58] .

N?m 604, D??ng Qu?ng gi?t ph? hoang va hoang huynh, đo?t l?y ngai vang, t?c Tuy D?ng đ? . Tuy D?ng đ? thi hanh chinh sach tan b?o, khi?n cac cu?c kh?i ngh?a nong dan bung n?. Thang 9 n?m 617, Ly Uyen t? n?i kh?i binh t?i Thai Nguyen đa v??t qua Hoang Ha, cong chi?m Tri?u ?p (朝邑) [chu 59] , đ?n thang 11 thi cong chi?m Tr??ng An. Ly Uyen l?p đ?i v??ng D??ng H?u lam hoang đ?, t?c Tuy Cung đ? , va t? l?p minh lam đ?i th?a t??ng. Thang 5 n?m 618, Ly Uyen b?c Cung đ? ph?i thoai v?, b?n than x?ng đ?, l?p ra tri?u đ??ng , v?n đ?nh đo t?i Tr??ng An.

Th?i đ??ng [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Thap đ?i Nh?n t?i Tay An, đ??c xay d?ng l?n đ?u vao n?m 652, g?n li?n v?i nha s? Huy?n Trang

Nha đ??ng v?n s? d?ng đ?i H?ng thanh ? Tr??ng An t? th?i Tuy, khong ng?ng xay d?ng them. Vao thang 3 va thang 11 n?m V?nh Huy th? 5 đ?i đ??ng Cao Tong (654), cong b? th??ng th? Diem L?p đ?c (閻立德) đa cho ng??i trung tu thanh ngo?i quach. Theo h? th?ng đo l??ng ngay nay, thanh ngo?i quach c?a Tr??ng An đ?i đ??ng keo dai 9.500 met t? đong sang tay, 8.470 met t? b?c xu?ng nam, chu vi 35,5 km. [3] Thanh n?i bao g?m cung thanh, hoang thanh va khu c? tru c?a th? dan. Cung thanh n?m ? phia b?c c?a chinh gi?a toan thanh, đ?u th?i đ??ng ch? co m?t Thai C?c cung (đ?i H?ng cung c?a Tuy tr??c đay), la n?i đ??ng Cao T? Ly Uyen va đ??ng Thai Tong Ly Th? Dan c? tru tren 30 n?m. N?m Trinh Quan th? 8 (634), tren Long Th? Nguyen thu?c C?m Uy?n ? goc đong b?c Cung thanh, đ??ng Thai Tong đa cho xay d?ng V?nh An cung, nh??ng cho Thai th??ng hoang (Ly Uyen) c? tru, n?m sau đ?i ten thanh đ?i Minh cung . N?m Long Soc th? 2 (662) th?i đ??ng Cao Tong , tri?u đinh b?t đ?u m? r?ng them đ?i Minh cung, n?m sau, đ??ng Cao Tong chuy?n t? Thai C?c cung đ?n đ?i Minh cung c? tru va x? ly chinh s?. K? t? đo, cac hoang đ? Nha đ??ng tru t?i đ?i Minh cung. N?m Khai Nguyen th? 2 (714) th?i đ??ng Huy?n Tong , v? hoang đ? nay đa đ?i n?i c? tru tr??c đay c?a ong thanh H?ng Khanh cung , ti?n hanh vai l?n m? r?ng. Hoang thanh n?m ? m?t nam c?a Cung thanh, chi?u đong-tay t??ng đ??ng v?i Cung thanh, phia b?c co Th?a Thien mon v?i Cung thanh, phia nam co Minh đ?c mon v?i thanh ngo?i quach.

Th?i đ??ng, tri?u đinh l?p them c?p đ?o tren cac đ?n v? chau (qu?n). Toan lanh th? đ?i đ??ng luc đ?u đ??c chia thanh 10 đ?o, khi đo khu v?c Quan Trung va Thi?m B?c c?a Thi?m Tay ngay nay thu?c Quan N?i đ?o , Thi?m Nam thu?c đ?a gi?i c?a S?n Nam đ?o. đ?n trung k? Nha đ??ng, toan qu?c đ??c chia thanh 15 đ?o, Thi?m Tay khi đo phan thu?c quy?n qu?n ly c?a 4 đ?o. Kinh K? đ?o tach kh?i Quan N?i đ?o, qu?n ly khu v?c ? phia nam c?a m?t đ??ng t? Tr??ng V? đ?n Han Thanh , khu v?c phia đong c?a Ph??ng T??ng , co tr? s? đ?t t?i Tr??ng An. Quan N?i đ?o do quan ? kinh thanh qu?n ly t? xa. Khu v?c phia đong An Khang thu?c S?n Nam đong đ?o, tr? s? đ?t t?i T??ng Phan c?a H? B?c ngay nay. Khu v?c t? An Khang v? phia tay thu?c v? S?n Nam Tay đ?o, tr? s? đ?o nay đ?t t?i Han Trung ngay nay. Th?i đ??ng, co ba ph? n?m tren đ?a ph?n Thi?m Tay ngay nay, đo la Kinh Tri?u ph? (tr? s? t?i Tr??ng An), Ph??ng T??ng ph? (tr? s? t?i huy?n Ph??ng T??ng ngay nay), H?ng Nguyen ph? (tr? s? t?i Han Trung ngay nay).

Th?i đ??ng la kho?ng th?i gian c?c th?nh c?a Trung Qu?c c? đ?i, c?ng la kho?ng th?i gian ph?n vinh nh?t c?a Thi?m Tay trong th?i c?. Th?i đ??ng, theo s? sach Trung Qu?c thi nhan kh?u Tr??ng An ? luc cao nh?t đa v??t qua 1 tri?u ng??i, trong khi cac ??c tinh hi?n đ?i cho r?ng trong thanh n?i co 800.000?1.000.000 ng??i. [15] la thanh th? l?n nh?t th? gi?i luc b?y gi?. Th? cong nghi?p trong thanh Tr??ng An r?t phat tri?n. N?m 1970, t?i thon Ha Gia ? Tay An, đa phat hi?n đ??c hai cai v?i đ??c chon gi?u, co tren c? nghin v?t ph?m, trong đo co 270 đ? v?t b?ng vang hay b?c, đ??c ch? tac r?t tinh x?o. Th?i đ??ng, s?n xu?t đ? s? đa tr? thanh m?t nganh s?n xu?t đ?c l?p, tam th?i (三彩) la m?t lo?i s?n ph?m m?i c?a n?n cong nghi?p g?m s?, g?m xanh Di?u chau c?a Thi?m Tay r?t co danh ti?ng, đ??c tim th?y nhi?u khi khai qu?t cac l?ng hoang t?c va m? quy t?c đ?i đ??ng.

N?m 755, b?t đ?u n? ra lo?n An S? . Thang 6 n?m 756, quan An L?c S?n cong pha đ?ng Quan , đ??ng Huy?n Tong cung th?a t??ng D??ng Qu?c Trung h?t ho?ng, cung D??ng Quy Phi v?i 1.000 c?m binh b? Tr??ng An rut v? đ?t Th?c. Quan ph?n lo?n c?a An L?c S?n sau khi vao Tr??ng An, đa ti?n hanh đ?t pha, gi?t ng??i, c??p c?a b?a bai trong su?t ba ngay đem, thanh Tr??ng An tr? nen tr?ng r?ng. Thang 9 n?m 757, danh t??ng Quach T? Nghi (ng??i Thi?m Tay) c?a đ??ng đa tai chi?m Tr??ng An. Sau lo?n An S?, qu?c th? đ?i đ??ng d?n d?n suy gi?m. N?m 881, Hoang Sao d?n quan kh?i ngh?a nong dan đanh chi?m Tr??ng An, t?i Ham Nguyen đi?n c?a đ?i Minh cung, Hoang Sao len ngoi hoang đ?, đ?t qu?c hi?u la "đ?i T?". Thang 2 n?m 883, quy t?c Sa đa la Ly Kh?c D?ng đa d?n quan ti?n vao Quan Trung, h? đanh b?i t??ng Hoang Nghi?p c?a Hoang Sao ? Th?ch đe c?c, đ?n thang 3 l?i đanh b?i Tri?u Ch??ng va Th??ng Nh??ng ? L??ng đi?n Pha, đ?n thang 4 thi Hoang Sao ph?i đ?a quan rut kh?i Tr??ng An. Nh? cong lao c?a Ly Kh?c D?ng, tri?u đ??ng đa l?y l?i đ??c Tr??ng An, song đ?n n?m 904, Chu On đa ep đ??ng Chieu Tong ph?i thien đo đ?n L?c D??ng.

Th?i Ng? đ?i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

N?m 907, Chu On ti?m v? Nha đ??ng, l?p ra nha H?u L??ng . Ly M?u Trinh v?n dung nien hi?u Thien H?u c?a đ??ng Ai đ? , đ?i khang v?i H?u L??ng. Ly M?u Trinh l?y Ph??ng T??ng lam trung tam, l?p ra chinh quy?n cat c? t?i m?t ph?n Thi?m Tay, Cam Tuc va T? Xuyen hi?n nay, s? g?i la n??c K? . Vi th?, Thi?m Tay khi đo phan thu?c hai chinh quy?n khac nhau. Nha H?u L??ng đ?i Kinh Tri?u ph? thanh Ung chau, thi?t l?p đ?i An ph? t?i Thi?m Tay. N?m 924, sau khi H?u đ??ng di?t H?u L??ng, Ly M?u Trinh h??ng H?u đ??ng x?ng th?n, đ??c hoang đ? H?u đ??ng phong lam T?n v??ng. T? đo đ?n h?t th?i Ng? đ?i, Thi?m Tay n?m trong quy?n qu?n ly c?a cac v??ng tri?u Trung Nguyen: H?u đ??ng , H?u T?n , H?u Han , H?u Chu . H?u đ??ng đa đ?i l?i đ?i An ph? thanh Kinh Tri?u ph?. Ngoai ra, trong th?i Ng? đ?i, m?t b? ph?n phia nam Thi?m Tay c?ng t?ng n?m d??i quy?n qu?n ly c?a n??c Ti?n Th?c va sau đo la n??c H?u Th?c .

Th?i T?ng, H?, Kim, Nguyen [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tri?u Khuong D?n sau đo đa tai th?ng nh?t Trung Qu?c, l?p ra Nha T?ng . Th?i B?c T?ng, tri?u đinh đ?i đ?o thanh l?, trong đo, Thi?m Tay l? đa đ??c thanh l?p vao đ?u th?i T?ng. Sau đo, phan chia hanh chinh l?i co thay đ?i, đ?i b? ph?n Thi?m Tay quy thu?c quy?n qu?n ly c?a V?nh H?ng quan l? [chu 60] . phia tay, nam c?a Lan Du va Chu Chi đ?n Ph??ng va L?u Ba thu?c T?n Ph??ng l? [chu 61] . T? Ph?t Binh , Tr?n Ba v? phia tay thu?c quy?n qu?n ly c?a L?i Chau l? [chu 62] . Khu v?c phia đong c?a Ninh Thi?m , Th?ch Tuy?n thu?c v? Kinh Tay Nam l? [chu 63] . Khu v?c Th?n M?c , Ph? C?c , Giai thu?c v? Ha đong l? [chu 64] . Nhi?u huy?n nay thu?c Du Lam do Tay H? chi?m h?u.

N?m 1038, ng??i đ?ng H?ng d??i s? lanh đ?o c?a Ly Nguyen H?o đa thi?t l?p nen tri?u Tay H?, kh?ng ch? m?t b? ph?n Thi?m B?c. Trong nhi?u th?p k?, T?ng va H? khi chi?n khi hoa , Thi?m B?c la m?t chi?n tr??ng ch? y?u. T? n?m 1040 đ?n 1042, Ph?m Tr?ng Yem đa đ?ng đ?u V?nh H?ng quan, cung Han K? đ?m nh?n nh?n ch?c v? kinh l??c an ph? chieu th?o pho s? Thi?m Tay, tr? giup H? T?ng đanh H?, cai tr? Dien chau (nay la Dien An); ngay nay ? d??i nui Gia L?nh t?i Dien An v?n con nhi?u di tich lien quan đ?n ong. T? n?m 1078 tr? đi, Th?m Quat (沈括), m?t khoa h?c gia n?i ti?ng, đa cai tr? Doanh chau trong 4 n?m, cai qu?n bien phong Thi?m B?c.

N?m 1127, Kim di?t B?c T?ng, đ?n thang 12 n?m đo, quan Kim ti?n cong Quan Trung, r?i rut đi sau khi đa c??p boc tren quy mo l?n. Thang 8 n?m 1128, quan Kim l?i t?n cong Quan Trung, t? đo, ph?n l?n Thi?m B?c va phia đong Quan Trung thu?c quy?n cai qu?n c?a Kim. Tri?u đinh Kim đa thi?t l?p Kinh Tri?u ph? l? [chu 65] , Phu Dien l? [chu 66] , ngoai ra con co Ph??ng T??ng l? [chu 67] , Khanh Nguyen l? [chu 68] , Ha đong b?c l? [chu 69] , L?i Chau Tay l? [chu 70] , L?i Chau đong l? [chu 71] Trong khi đo, khu v?c nay thu?c Hoanh S?n, T?nh Bien, đ?nh Bien va Du D??ng c?a Du Lam thu?c v? Tay H?.

N?m 1206, han qu?c Mong C? đ??c thanh l?p, đ?n thang 11 n?m 1222, t??ng M?c Hoa Le c?a Mong C? su?t quan l?n l??t chi?m l?nh đ?ng Chau [chu 72] , B? Thanh . Thang 6 n?m 1230, quan Mong C? cong pha Kinh Tri?u (nay la Tay An) c?a Kim, đ?n thang 10 thi chi?m L?nh đ?ng (nay la đ?i L?), Hoa va nh?ng n?i khac t?i tay b?c Thi?m Tay. Thang 4 n?m sau, quan Mong C? đanh chi?m Ph??ng T??ng, đ?n thang 8 thi cong pha Ph??ng Chau [chu 73] , chi?m H?ng Nguyen (nay la Han Trung) va D??ng Chau (nay la D??ng ). N?m 1234, Kim b? tieu di?t.

N?m 1253, đ?i han Mong C? phan phong ch? v??ng, Quan Trung tr? thanh đ?t phong c?a H?t T?t Li?t . N?m 1271, H?t T?t Li?t thien đo v? Yen Kinh, đ?i qu?c hi?u thanh "Nguyen". N?m 1272, H?t T?t Li?t phong cho con trai th? ba la Mang Ca L?t (忙哥剌) lam An Tay v??ng, l?p phien t?i Thi?m Tay. Th?i Nguyen, Trung Qu?c phan thanh cac hanh t?nh, Thi?m Tay hanh t?nh co tr? s? đ?t t?i Tay An ngay nay, qu?n ly toan b? Thi?m Tay ngay nay, c?ng nh? khu v?c phia đong Lan Chau c?a Cam Tuc ngay nay va phia nam trung b? Ng?c Nh? đa T? c?a N?i Mong hi?n nay. đ?n gi?a th?i Nguyen, An Tay v??ng ph? b? ph? tr?, An Tay l? đ?i ten thanh Ph?ng Nguyen l?.

T? th?i T?ng đ?n th?i Nguyen, kinh t? Thi?m Tay, đ?c bi?t la nong nghi?p, đa khoi ph?c va phat tri?n t??ng đ?i, đi?m n?i b?t la s? nghi?p th?y l?i. Nh?ng n?m Khanh L?ch (1041-1048) th?i T?ng Nhan Tong , di?n tich ru?ng đ??c t??i đa t?ng len 6.000 kho?ng t? m?c 2.000 kho?nh vao đ?u th?i T?ng, đ?t m?c th?i k? gi?a Nha đ??ng. Vi?c s? d?ng d?u m? va khai m? t?i Thi?m Tay c?ng b?t đ?u trong th?i T?ng-Nguyen. Trong th?i gian lam quan t?i Thi?m B?c, Th?m Quat đa ti?n hanh kh?o sat t??ng t?n va k?t lu?n "d?u m? r?t nhi?u, đ??c t?o ra vo cung trong long đ?t, khong nh? g? tung co th?i k? va co th? c?n ki?t". [3]

Th?i Minh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Thap chuong Tay An, đ??c xay d?ng vao n?m 1384, nay tr? thanh bi?u t??ng c?a Tay An

Thang 3 n?m l369, T? đ?t đa d?n quan Minh ti?n vao Thi?m Tay. đ?n thang 4, quan Minh chi?m đ??c thanh Ph?ng Nguyen, đ?i Ph?ng Nguyen l? thanh Tay An ph?. C?ng trong thang 4, quan Minh chi?m đ??c Ph??ng T??ng, thang 5 chi?m đ??c Dien An, đ?n thang 8 thi binh đ?nh Thi?m Tay.

Tren c? s? h? th?ng hanh t?nh c?a tri?u Nguyen, ngo?i tr? B?c Kinh va Nam Kinh ra, tri?u Minh chia Trung Qu?c thanh 13 b? chinh s? ti. Thi?m Tay th?a tuyen b? chinh s? ti th?i Minh qu?n ly toan b? t?nh Thi?m Tay ngay nay, c?ng them vung phia đong Gia D?c quan c?a t?nh Cam Tuc ngay nay, đ?i b? ph?n Ninh H? va Ng?c Nh? đa T? c?a N?i Mong hi?n nay, khu v?c phia đong h? Thanh H?i c?a t?nh Thanh H?i ngay nay. Tri?u đinh Nha Minh c?ng ti?n hanh phong v??ng l?p phien, tren đ?a ph?n c?a Thi?m Tay b? chinh s? ti co 7 phien v??ng, trong đo co 3 phien v??ng n?m tren đ?a ban t?nh Thi?m Tay ngay nay: n?m H?ng V? th? 10 (1378), phong T?n v??ng ? khu v?c Tay An; n?m Tuyen đ?c th? 9 (1429), phong Tr?nh v??ng ? khu v?c Ph??ng T??ng; n?m Thien Kh?i th? 7 (1627), phong Th?y v??ng ? khu v?c Han Trung.

Sau khi đ??ng Chieu Tong thien đo v? L?c D??ng, thanh ngo?i quach va Cung thanh c?a Tr??ng An đa b? Chu On pha h?y tri?t đ?, đong ba c?ng thanh c?a Hoang thanh, ch? đ? l?i Huy?n V? mon ? phia b?c. Th?i Minh, tri?u đinh ti?n hanh xay d?ng thanh Tay An v?i quy mo l?n. Trong kho?ng 1374-1378, đo đ?c B?c Anh (?英) đa ch? tri vi?c m? r?ng thanh c?a thanh Tay An. T??ng thanh hai m?t tay va nam đ??c gia c? tren c? s? t??ng thanh c?a hoang thanh t? th?i đ??ng, xay m?i t??ng thanh hai m?t đong va b?c, thanh Tay An vi th? dai va r?ng h?n so v?i Ph?ng Nguyen l? thanh c?a tri?u Nguyen.

R?ng sang ngay 23 thang 1 n?m 1556, t?i huy?n Hoa c?a t?nh Thi?m Tay đa x?y ra đ?ng đ?t 8 đ? Richter , th?m h?a nay đa gi?t ch?t x?p x? 830.000 ng??i, [16] ?nh h??ng lan r?ng t?i t?n cac t?nh H? Nam va Giang To [17] M?t khu v?c r?ng 840 kilomet (520 mi) đa b? pha h?y, [18] va ? m?t s? huy?n co đ?n 60% c? dan thi?t m?ng. [19]

Kh?i ngh?a nong dan cu?i Minh, đ?u Thanh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Cu?i th?i Minh, tri?u đinh tr? nen h? b?i, đ?t n??c m?t mua đoi kem, ng??i dan nhi?u n?i n?i lo?n, trong đo co Thi?m Tay. Thang 11 n?m 1628, V??ng Gia D?n cung b?n Ngo Duyen Quy t? ch?c n?n dan ? Ph? C?c kh?i ngh?a, tr??c đo V??ng Nh? c?ng t? ch?c m?t cu?c kh?i ngh?a nong dan t?i huy?n B?ch Th?y . đ?ng th?i, V??ng T? Qu?i c?ng keu g?i h?n v?n ng??i n?i d?y ? Nghi Xuyen. ? huy?n An T?c , co cu?c kh?i ngh?a c?a Cao Nghenh T??ng . N?m 1636, Cao Nghenh T??ng r?i vao ? mai ph?c c?a Thi?m Tay tu?n ph? Ton Truy?n đinh ? H?c Th?y D?c thu?c huy?n Chu Chi , thua tr?n b? b?t, gi?i v? B?c Kinh, b? x? l?ng tri . Tan d? c?a cu?c kh?i ngh?a Cao Nghenh T??ng ton Ly T? Thanh lam S?m v??ng. Thang 1 n?m 1643, Ly T? Thanh l?p chinh quy?n t?i T??ng D??ng c?a H? B?c, đ?n thang 10 cung n?m, quan c?a Ly T? Thanh phan lam hai l? t?n cong Quan Trung, cong pha thanh Tay An, đ?n thang 11 thi chi?m đ??c Quan Trung va Thi?m B?c. Thang 1 n?m 1644, Ly T? Thanh đ?i Tay An thanh Tr??ng An, đ?t hi?u la Tay Kinh, chinh th?c ki?n qu?c, đ?t qu?c hi?u la " đ?i Thu?n ". Thang 6 n?m 1644, Ly T? Thanh th?t b?i tr??c lien quan gi?a quan Thanh va quan Ngo Tam Qu? nen đa ph?i rut t? B?c Kinh v? l?i Tay An. Thang 12 n?m 1644, quan Thanh chi?m đ??c Thi?m B?c, đ?n thang 1 n?m sau thi cong pha đ?ng Quan , Ly T? Thanh ph?i đ?a quan qua Lam đi?n , Th??ng Chau đ? rut đ?n H? Qu?ng . Sau khi đanh b?i quan c?a Ly T? Thanh, quan Thanh chi?m c? toan b? Thi?m Tay vao thang 2 n?m 1645.

Th?i Thanh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Th?i Nha Thanh , tri?u đinh ph? b? x?ng hi?u "b? chinh s? ti" c?a tri?u Minh, đ?i sang g?i la hanh t?nh ho?c g?i t?t la t?nh. đ?u th?i Thanh, Thi?m Tay hanh t?nh qu?n ly toan b? Thi?m Tay ngay nay, c?ng them cac vung phia đong c?a Cam Tuc, Ninh H? va Thanh H?i ngay nay. N?m Khang Hy th? 2 (1663), tach Thi?m Tay h?u chinh s? tru t?i C?ng C??ng [chu 74] , ba n?m sau l?i đ?i thanh Cam Tuc b? chinh s? va d?i đ?n tru t?i Lan Chau. T? b? chinh s? ti v?n tru t?i Tay An, qu?n ly b?n ph? Tay An, Dien An, Ph??ng T??ng, Han Trung cung H?ng An chau. Trong su?t th?i Thanh, Tay An la th? ph? c?a Thi?m Tay. Vao n?m đ?ng Tr? th? 6 (1649), tri?u Thanh l?y đong b?c b? thanh Tay An th?i Minh đ? hinh thanh m?t thanh phong th?, g?i la Man thanh.

Nhi?u ng??i Han đa t? Thi?m Tay di c? đ?n Tan C??ng trong th?i Thanh. H? đ??c phan lo?i la th??ng nhan n?u khong mang than ph?n no l?. [20] Do Thi?m Nam con nhi?u đ?t tr?ng, vung đa thu hut ng??i nh?p c? tren quy mo l?n sau khi H? B?c va T? Xuyen x?y ra n?n đoi nghiem tr?ng va mua mang th?t bat trong th?p nien 1770. đ?n đ?u th? k? XIX, nh?ng ng??i nh?p c? đ?n t? Trung va Nam Trung Qu?c đa chi?m đ?n 90% t?i m?t s? n?i ? Thi?m Nam. Trong kho?ng th?i gian 1796?1804, nh?ng ng??i b?t man v?i tri?u đinh đa ti?n hanh Kh?i ngh?a B?ch Lien giao ? vung giap ranh gi?a T? Xuyen-Thi?m Tay-H? B?c-Ha Nam, song b? quan Thanh đan ap.

Trong kho?ng th?i gian 1853 đ?n 1868, đong b? va nam b? Thi?m Tay tr? nen nao đ?ng do kh?i ngh?a Ni?p quan . Cu?i th?i Thanh, trong cac n?m 1862-1877, t?i khu v?c Cam Tuc va Thi?m Tay n? ra n?i d?y H?i giao tren quy mo l?n, con g?i la kh?i ngh?a ng??i H?i Cam-Thi?m đ?ng Tr? , ?nh h??ng đ?n ph?n l?n tay b? va b?c b? Thi?m Tay. M?c du ho?t đ?ng n?i lo?n va hanh đ?ng tr?n ap t?i Thi?m Tay khong nghiem tr?ng nh? Cam Tuc song no đa khi?n 600.000 ng??i thi?t m?ng. [21]

Sau khi cu?c n?i lo?n H?i giao k?t thuc, Thi?m Tay l?i b? m?t n?n đoi nghiem tr?ng do h?n han keo dai, t?nh h?u nh? khong co m?a t? n?m 1876 đ?n n?m 1878, va khi tri?u đinh Nha Thanh c? g?ng kh?c ph?c tinh hinh vao n?m 1877 thi nh?ng y?u kem v? h? t?ng giao thong đa c?n tr? ho?t đ?ng c?u tr?. Co th? đa co t? 4 đ?n 5 ng??i ch?t đoi ch? tinh rieng ? Thi?m Tay, m?t s? huy?n trong thung l?ng V? Ha mau m? m?t tren 100.000 ng??i m?i huy?n. [21] Do cac tai h?a vao cu?i th? k? XIX, Thi?m Tay đa tr? thanh n?i nh?p c? c?a nh?ng ng??i mong mu?n co ru?ng đ?t t? T? Xuyen va Ha B?c.

N?m 1900, do ?nh h??ng t? phong trao Ngh?a Hoa đoan , ? Thi?m Tay đa n? ra ho?t đ?ng ch?ng l?i ton giao ph??ng Tay, trong đo giao an Yen T? Biem (thu?c huy?n Ninh C??ng ), giao an Tam Bien ? T?nh Bien, đ?nh Bien va An Bien la hai cu?c đ?u tranh ch?ng l?i giao h?i co quy mo l?n nh?t.

Thang 8 n?m 1900, Lien quan tam n??c ti?n vao B?c Kinh, T? Hi Thai h?u va Quang T? đ? ph?i ch?y v? phia tay, đ?n ngay 26 thang 10 thi đ?n Tay An. Sau khi ky k?t đi?u ??c Tan S?u , T? Hi b?t đ?u kh?i hanh t? Tay An v? kinh thanh vao ngay 6 thang 10 n?m 1901. [3]

Ngay 10 thang 10 n?m 1911, kh?i ngh?a V? X??ng bung phat, ngay 22 thang 10, Tan quan t?i Tay An kh?i ngh?a h??ng ?ng, la cu?c kh?i ngh?a h??ng ?ng đ?u tien t?i cac t?nh phia b?c Trung Qu?c. Chi?u ngay 23, quan kh?i ngh?a cong pha Man thanh, Tay An v? tay quan cach m?ng. Ngay 27 thang 10, chinh ph? Thi?m Tay quan đ??c thanh l?p, đ?n thang 11 thi đ?i b? ph?n t?nh Thi?m Tay v? tay quan cach m?ng.

Sau n?m 1911 [ s?a | s?a ma ngu?n ]

đ?i l? đ??ng Trung ??ng D??ng Gia L?nh c?a l?c l??ng c?ng s?n t?i c?n c? ? Dien An

T?i t?n thang 11 n?m 1926, Thi?m Tay m?i thu?c quy?n qu?n ly c?a chinh ph? Qu?c dan . Thang 7 n?m 1927, sau khi chinh quy?n t?nh Thi?m Tay chinh th?c đ??c thanh l?p, ch? đ? cac huy?n trong t?nh d?n d?n đ??c t? ch?c l?i, ng??i đ?ng đ?u m?i huy?n đ??c g?i la huy?n tr??ng. Sau khi lien minh v?i chinh ph? Qu?c dan, quan phi?t D??ng H? Thanh (楊虎城) đ??c b? nhi?m lam ch? t?ch t?nh Thi?m Tay. N?m 1933, Trung Hoa Dan Qu?c đ?i Tay An thanh Tay Kinh, n?i đay đ??c đ?nh lam b?i đo c?a chinh ph? Qu?c dan.

đ?u th? k? XX, Thi?m Tay c?ng b? thi?t h?i t? nh?ng n?n đoi đ?nh k?, di?n ra vao cac n?m 1915, n?m 1921, va cu?i cung la n?m 1928. N?n đoi cu?i cung c?ng co tinh ch?t nghiem tr?ng gi?ng nh? n?n đoi 1877?78, ng??i ta ??c tinh r?ng Thi?m Tay đa co t?i 3 tri?u ng??i ch?t vi đoi, cac d?ch b?nh sau đo cang khi?n s? ng??i ch?t t?ng them h?n n?a. [21] Tuy nhien, trong luc nay đa co m?t s? ho?t đ?ng c?u giup, T? ch?c c?u tr? qu?c t? v? n?n đoi đa ph?c h?i h? th?ng th?y l?i b? hoang ? thung l?ng V? Ha, trong khi đ??ng s?t L?ng H?i đ??c keo dai vao trong đ?a ph?n c?a t?nh Thi?m Tay s? giup v?n chuy?n đ? c?u tr? đ??c nhanh h?n khi n?n đoi ti?p t?c x?y ra.

Sau th?t b?i c?a C?ng hoa Xo vi?t Trung Hoa , t? thang 10 n?m 1934 đ?n thang 10 n?m 1935, l?c l??ng c?a đ?ng C?ng s?n Trung Qu?c đa ph?i ti?n hanh V?n ly Tr??ng chinh gian kh? t? Giang Tay đ?n Thi?m Tay đ? l?p c?n c? m?i. Khi kh?i đ?u cu?c rut lui, H?ng quan Trung Qu?c co h?n 86 nghin ng??i [22] , nh?ng khi k?t thuc cu?c V?n ly Tr??ng chinh, s? H?ng quan s?ng sot ch? con it h?n 7 nghin. [23] T? n?m 1937, Dien An đa tr? thanh n?i đ?t tr? s? cac c? quan đ?u nao c?a l?c l??ng c?ng s?n Trung Qu?c. N?i nay đa tr? thanh trung tam đao t?o chuyen sau c?a cac đ?ng vien va quan đ?i c?ng s?n.

Ngay 12 thang 12 n?m 1936, khi T??ng Gi?i Th?ch đ?n Tay An, Tr??ng H?c L??ng va D??ng H? Thanh đa ti?n hanh binh bi?n b?t gi? T??ng Gi?i Th?ch, nh?m gay ap l?c bu?c T??ng h?p tac v?i đ?ng C?ng s?n Trung Qu?c ch?ng Nh?t .

đ?a ly [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Nui Hoa S?n ? phia nam thanh ph? Hoa Am
H? ch?a tren Bao Ha t?i Han Trung

Thi?m Tay co t?a đ? gi?i h?n trong 105°29′－111°15′ kinh đong, 31°42′-39°35′ v? B?c. Thi?m Tay giap S?n Tay , Ha Nam ? phia đong; giap Ninh H? , Cam Tuc ? phia tay; giap v?i T? Xuyen , Trung Khanh ? phia nam; giap v?i H? B?c ? phia đong nam; giap v?i N?i Mong ? phia b?c. Nguyen đi?m c?a đ?t li?n Trung Qu?c n?m ? tr?n V?nh L?c , huy?n Kinh D??ng c?a t?nh Thi?m Tay. [24]

Di?n tich Thi?m Tay la kho?ng 205.800 km², chi?u dai b?c-nam la kho?ng 870 km, chi?u dai đong-tay la kho?ng 200?500 km. [24] Thi?m Tay co hinh d?ng lanh th? h?p va dai, đ?a th? cao ? nam va b?c, th?p ? trung gian. Thi?m Tay co nhi?u lo?i đ?a hinh: cao nguyen, nui non, đ?ng b?ng, b?n đ?a. Co th? phan Thi?m Tay thanh vung cao nguyen Hoang Th? ? Thi?m b?c, đ?ng b?ng Quan Trung, vung nui T?n - Ba va thung l?ng Han Giang ? Thi?m Nam. Trong đo, di?n tich cao nguyen la 92.600 km², di?n tich vung nui la 74.100 km², di?n tich vung đ?ng b?ng la 391.000 km². [24] Cac day nui ch? y?u t?i Thi?m Tay la T?n L?nh va đ?i Ba S?n . đo?n T?n L?nh tren đ?a ph?n Thi?m Tay co đ? cao t? 1000-3000 met v?i nhi?u đ?nh nui n?i ti?ng t?i Trung Qu?c nh?: Hoa S?n , Thai B?ch S?n , Chung Nam S?n , Ly S?n . đ?i Ba S?n n?m ? c?c nam c?a Thi?m Tay v?i đ? cao t? 1.500-2.000 met. Vung cao nguyen Hoang Th? ? Thi?m B?c co đ? cao t? 800-1.300 met. Vung đ?ng b?ng Quan Trung keo dai t? B?o Ke v? phia đong đ?n đ?ng Quan v?i đ? cao trung binh la 520 met. [25]

Khu v?c phia b?c T?n L?nh c?a Thi?m Tay thu?c l?u v?c Hoang Ha , chi?m 63,3% di?n tich va 29% t?ng l??ng tai nguyen n??c c?a Thi?m Tay. Cac chi l?u c?a h? th?ng Hoang Ha t?i Thi?m Tay ch? y?u co h??ng b?c-nam: Qu?t Da Ha , Vo đ?nh Ha , Dien Ha , L?c Ha , Kinh Ha (chi l?u c?a V? Ha), V? Ha . Khu v?c phia nam T?n L?nh c?a Thi?m Tay thu?c l?u v?c Tr??ng Giang , chi?m 36,7% di?n tich va 71% t?ng l??ng tai nguyen n??c c?a Thi?m Tay. Cac song l?n thu?c h? th?ng Tr??ng Giang tren đ?a ph?n Thi?m Tay la Gia L?ng Giang , Han Giang , đan Giang . T?ng l??ng tai nguyen n??c trung binh n?m c?a Thi?m Tay la 41,649 t? m³, co n?m len đ?n 84,7 t? m³ song co n?m ch? đ??c 16,8 t? m³. [25]

T?n L?nh, day nui phan đ?nh khi h?u phia b?c va Nam Trung Qu?c, ch?y d?c theo chi?u đong-tay c?a Thi?m Tay. Thi?m Tay đ??c phan thanh ba vung khi h?u, co s? khac bi?t l?n gi?a b?c va nam. Khu v?c Thi?m Nam thu?c vung khi h?u c?n nhi?t đ?i gio mua, Quan Trung va đ?i b? ph?n Thi?m B?c thu?c vung khi h?u on đ?i ?m, khu v?c d?c theo V?n Ly Tr??ng Thanh ? b?c b? c?a Thi?m B?c thu?c vung on đ?i l?nh (on đ?i trung). Nhin chung, khi h?u Thi?m Tay co đ?c đi?m la: mua xuan ?m va kho rao, l??ng giang th?y kha th?p, nhi?t đ? t?ng nhanh song b?t ?n đ?nh, nhi?u gio cat; mua he co nhi?t đ? cao va nhi?u m?a, song c?ng co luc tai kho h?n; mua thu mat d? ch?u v?i đ? ?m t??ng đ?i th?p, nhi?t đ? h? nhanh chong; mua đong ret l?nh l?o va kho hanh, nhi?t đ? th?p, co r?t it m?a tuy?t. Nhi?t đ? trung binh n?m c?a Thi?m Tay la 13,7 °C, gi?m d?n t? nam đ?n b?c, t? đong sang tay: nhi?t đ? trung binh n?m c?a Thi?m B?c la 7 °C-12 °C, nhi?t đ? trung binh n?m c?a Quan Trung la 12 °C-14 °C, nhi?t đ? trung binh n?m c?a Thi?m Nam la 14 °C-16 °C. Nhi?t đ? trung binh thang 1 c?a Thi?m Tay la -11 °C đ?n 3 °C, nhi?t đ? trung binh thang 7 la 21 °C-28 °C. M?i n?m, Thi?m Tay co t? 160-250 ngay khong co s??ng gia , nhi?t đ? th?p k? l?c la -32,7 °C, nhi?t đ? cao k? l?c la 42 °C. [24] L??ng giang th?y binh quan hang n?m c?a Thi?m Tay la 702,1 mm, bi?n đ?i t? 340?1240 mm. Kho?ng 60-70% l??ng giang th?y t?p trung vao kho?ng th?i gian t? thang 7 đ?n thang 10, th??ng gay nen l? l?t, con hai mua xuan va he th??ng b? h?n han. L??ng giang th?y t?i Thi?m Tay gi?m t? nam len b?c: Thi?m Nam la vung ?m ??t, Quan Trung la vung ban ?m con Thi?m B?c la vung ban kho h?n.

Sinh v?t [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Thi?m Tay co nhi?u loai đ?ng v?t co x??ng s?ng tren c?n hoang da quy hi?m, t?nh nay hi?n co 604 đ?ng v?t hoang da: 380 loai chim , 147 loai thu . Ngoai ra, Thi?m Tay con co 77 loai l??ng c? va bo sat. Trong s? cac loai đ?ng v?t hoang da t?i Thi?m Tay, co 69 loai đ??c xac đ?nh la loai nguy c?p , g?u truc l?n , vo?c m?i h?ch , Trau r?ng Tay T?ng , Co qu?m mao Nh?t B?n va 16 loai khac đ??c x?p vao danh m?c đ?ng v?t đ??c b?o h? c?p qu?c gia t?i Trung Qu?c.

Thi?m Tay c?ng co s? phong phu va đa d?ng v? ch?ng lo?i th?c v?t, Thi?m Tay co 12.266.700 ha đ?t r?ng, t? l? che ph? r?ng đ?t 41,4%. Di?n tich r?ng t? nhien c?a Thi?m Tay la 5.494.300 ha, ch? y?u phan b? t?i vung nui T?n L?nh-đ?i Ba S?n, Quan S?n , Hoang Long S?n va Ki?u S?n . Vung nui T?n L?nh-đ?i Ba S?n con đ??c g?i la "ngan hang gen sinh v?t" v?i 3.300 loai th?c v?t co h?t t? nhien, chi?m 10% toan Trung Qu?c. Thi?m Tay co 30 loai th?c v?t quy hi?m va 800 loai cay co th? dung lam d??c li?u, mi h?u đao Trung Hoa ( Actinidia chinensis ), sa c?c ( Hippophae ), gi?o c? lam , Phu Tay tra la nh?ng ngu?n tai nguyen th?c v?t co gia tr? l?n. Tao tau , oc cho , tr?u tr?n la cac s?n ph?m xu?t kh?u truy?n th?ng c?a Thi?m Tay. Cac loai cay dung lam d??c li?u tren đ?a ban Thi?m Tay nh? thien ma ( Gastrodia elata ), đ? tr?ng ( Eucommia ulmoides ), kh? h?nh nhan ( Semen Armeniacae Amarum ), cam th?o ( Glycyrrhiza uralensis ) co đ?a v? quan tr?ng t?i Trung Qu?c. đ?n n?m 2012, Thi?m Tay co 78 cong vien r?ng v?i t?ng di?n tich 304.800 ha. [26] Vung th?o nguyen c?a Thi?m Tay ch? y?u la th?o nguyen on đ?i, phan b? t?i Thi?m B?c, t?o đi?u ki?n phat tri?n ch?n nuoi gia suc.

Nhan kh?u [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ton giao t?i Thi?m Tay [27]

    Tin ng??ng truy?n th?ng Trung Hoa (7.58%)
    Kito giao (1.57%)
   Ton giao khac ho?c khong ton giao (90.85%)

Theo s? li?u cu?i n?m 2011, Thi?m Tay co 37,426 tri?u nhan kh?u th??ng tru, t?ng 74.000 so v?i n?m tr??c, trong đo co 19,304 tri?u nam gi?i (51,58%) va 18,122 tri?u n? gi?i (48,42%), t? l? gi?i tinh đ?t 106,52, gi?m so v?i 108,42 vao n?m 2000. S? nhan kh?u thanh th? c?a Thi?m Tay la 17,702 tri?u ng??i (47,3%), s? nhan kh?u nong thon la 19,724 tri?u (52,7%). S? ng??i trong đ? tu?i 0-14 chi?m 15,28% t?ng dan s?, s? ng??i trong đ? tu?i 15-64 chi?m 75,68% t?ng dan s?, s? ng??i tren 65% chi?m 9,04% t?ng dan s? c?a Thi?m Tay, t?nh ph?i đ?i m?t v?i tinh tr?ng lao hoa dan s? nghiem tr?ng.

G?n nh? t?t c? nh?ng ng??i ? Thi?m Tay la dan t?c Han, v?i cac nhom bi?t l?p ng??i H?i ? vung tay b?c (ti?p giap v?i Ninh H?). Vung Quan Trung , n?i co th? ph? c?a t?nh Tay An, co dan c? đong đuc h?n so v?i ph?n phia b?c. C? dan khu v?c Thi?m B?c noi ti?ng T?n , c? dan vung Quan Trung noi ph??ng ng? Quan Trung c?a Quan tho?i Trung Nguyen , c? dan Thi?m Nam noi ph??ng ng? Han Trung c?a Quan tho?i Tay Nam .

Cac đ?n v? hanh chinh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: Danh sach cac đ?n v? hanh chinh Thi?m Tay

T?nh Thi?m Tay co 9 đ?a c?p th? va thanh ph? Tay An . đo la:

B?n đ? # Ten Th? ph? Ch? Han
Binh am 		Dan s? ( 2010 ) Di?n tich
(km²) 		M?t đ?
(ng??i/km²)
? Thanh ph? c?p pho t?nh ?
1 Tay An V? ??ng 西安市
X?'?n Shi 		8.467.837 10.108 837,7
? đ?a c?p th? ?
2 An Khang Han Tan 安康市
?nk?ng Shi 		2.629.906 23.391 112,4
3 B?o Ke V? Tan ??市
B?oj? Shi 		3.716.731 18.175 204,5
4 Han Trung Han đai ?中市
Hanzh?ng Shi 		3.416.196 27.246 125,4
5 Th??ng L?c Th??ng Chau 商洛市
Sh?ngluo Shi 		2.341.742 19.292 121,4
6 đ?ng Xuyen Di?u Chau ?川市
Tongchu?n Shi 		834.437 3.927 212,5
7 V? Nam Lam V? 渭南市
Weinan Shi 		5.286.077 13.134 402,5
8 Ham D??ng T?n đo 咸?市
Xianyang Shi 		4.894.834 10.196 480,1
9 Dien An B?o Thap 延安市
Yan'?n Shi 		2.187.009 36.712 59,6
10 Du Lam Du D??ng ?林市
Yulin Shi 		3.351.437 42.920 78,1

Kinh t? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

N?m 2011, t?ng GDP c?a Thi?m Tay đ?t 1.239,13 t? NDT , t?ng tr??ng 13,9% so v?i n?m tr??c; c?ng trong n?m nay GDP binh quan đ?u ng??i c?a Thi?m Tay đ?t 33.142 NDT, t?ng 13,7% so v?i n?m tr??c. N?m 2011, trong c? c?u kinh t? c?a Thi?m Tay khu v?c m?t đ?t gia tr? 122,09 t? NDT, chi?m 9,8%; khu v?c hai đ?t gia tr? 683,627 t? NDT, chi?m 55,2%; khu v?c ba đ?t gia tr? 433,413 t? NDT, chi?m 35%. T?ng kim ng?ch xu?t nh?p kh?u n?m 2011 c?a Thi?m Tay la 14,623 t? USD, t?ng 20,8% so v?i n?m tr??c, trong đo kim ng?ch xu?t kh?u len t?i 7,011 t? USD, t?ng 12,9%; kim ng?ch nh?p kh?u đ?t 7,613 t? USD, t?ng 29,2%, tham h?t th??ng m?i la 602 tri?u USD. Tam nganh cong nghi?p tr? c?t c?a Thi?m Tay la n?ng l??ng va hoa ch?t, s?n xu?t thi?t b?, luy?n kim mau, cong nghi?p th?c ph?m, ch? ph?m khoang s?n phi kim, s?n ph?m y d??c, thi?t b? đi?n t?, d?t may. N?m 2009, Thi?m Tay x?p th? ba Trung Qu?c v? s?n xu?t than đa, khi thien nhien va d?u tho. [28] T?n d?ng l?i th? co m?t vai đ?i h?c va vi?n nghien c?u hang đ?u ? mi?n Tay Trung Qu?c , Thi?m Tay c?ng n?m gi? m?t vai tro l?n trong cac nganh hang khong va v? tr?, ph?n m?m, v?t li?u m?i đang n?i len c?a Trung Qu?c, t?o ra tren 50% R&D va thi?t b? cho nganh cong nghi?p hang khong th??ng m?i n?i đ?a.

Tai nguyen khoang s?n ? vung Thi?m B?c va V? B?c ch? y?u la than đa , d?u m?, khi đ?t, bo xit , đa voi lam xi m?ng , đ?t set , cung cac lo?i khoang Mu?i , v?i ch?t l??ng t?t. Vung Quan Trung ch? y?u co: vang , molypden , v?t li?u xay d?ng , n??c nong d??i long đ?t, n??c khoang . Vung T?n L?nh-đ?i Ba S?n ch? y?u co cac lo?i khoang s?n kim lo?i mau, kim lo?i quy, kim lo?i đen, va khoang s?n phi kim.

V?n hoa- Du l?ch [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Can l?ng , l?ng m? c?a Vo T?c Thien va đ??ng Cao Tong

T?n khang , con g?i la lo?n đan , la m?t lo?i hinh hi khuc c?a Trung Qu?c b?t ngu?n t? khu v?c tay b?c c?a t?nh Thi?m Tay. [29] Giai đi?u c?a no co ngu?n g?c t? cac vung nong thon c?a Thi?m Tay va Cam Tuc. [30] T?n khang la th? lo?i c? nh?t trong s? T? đ?i thanh khang c?a hi k?ch Trung Qu?c. T?n khang t?ng b? Khang Hy đ? c?m bi?u di?n t?i B?c Kinh do no đ??c xem la "g?i d?c", tuy nhien ng??i ta cho r?ng ly do chinh xac c?a vi?c nay la vi T?n khang co y?u t? phe phan xa h?i. Tin thien du la m?t lo?i hinh dan ca l?u truy?n ? vung noi ti?ng T?n, bao g?m c? Thi?m B?c c?a Thi?m Tay, theo l?i đ?i ?ng va l?p l?i theo chu ki, cau hat co th? ng?n hay dai.

?m th?c Thi?m Tay t?n d?ng l?i th? v? m?t l?ch s? khi la đ?t kinh k? c?a nhi?u tri?u đ?i, k? th?a k? ngh? n?u n??c cung đinh c? x?a, thu nh?n tinh hoa t? cac tr??ng phai ?m th?c tren toan Trung Qu?c. ?m th?c Thi?m Tay ch? bi?n mon ?n m?t cach tinh t? t? cac nguyen li?u thong th??ng, đ??c bi?t đ?n nhi?u v?i cac mon t? th?t l?n hay th?t c?u non ho?c c?u tr??ng thanh. ?m th?c T? Xuyen co v? m?nh, nh?n m?nh v? cac lo?i gia v? co h??ng v? g?t nh? mu?i , t?i , hanh tay , va gi?m ; đ??ng hi?m khi đ??c s? d?ng. ?m th?c c?a vung Han Trung co s? t??ng đ?ng v?i ?m th?c T? Xuyen .

Thi?m Tay la m?t t?nh co tai nguyen du l?ch l?n t?i Trung Qu?c, co 35.800 di tich, 151 b?o tang , 900.000 v?n v?t v?i m?t đ? day đ?c, đ?ng đ?u c? n??c. Thi?m Tay co cac tan tich ki?n truc thanh c?, cung đi?n c?, mi?u chua c?, l?ng m? c?. đ?i quan đ?t nung trong l?ng m? T?n Th?y Hoang con đ??c g?i la "k? quan th? tam". Can l?ng la n?i h?p tang c?a n? hoang đ? đ?u tien trong l?ch s? Trung Qu?c- Vo T?c Thien , va đ??ng Cao Tong Ly Tr?. Chua Phap Mon ? Phu Phong la m?t ngoi chua n?i ti?ng c?a Ph?t giao. Thanh Tay An la thanh c? đ??c b?o t?n hoan ch?nh nh?t t?i Trung Qu?c. R?ng bia Tay An la kho v?n ki?n b?ng đa l?n nh?t Trung Qu?c. Ngoai ra, Thi?m Tay con co cac phong c?nh đ?p nh? Tay N?c Hoa S?n, thac H? Kh?u tren Hoang Ha, Bat Bach Ly T?n Xuyen r?ng vo t?n, vung nui T?n-Ba t??i đ?p ? Thi?m Nam, khu phong c?nh Li S?n mang s?c thai truy?n ki, đ?nh chinh Thai B?ch S?n c?a T?n L?nh co tuy?t ph? trong sau thang. đ?i quan đ?t nung va l?ng T?n Thuy Hoang la m?t di s?n th? gi?i c?a UNESCO, cung v?i đo Thi?m Tay con co 5 khu danh th?ng phong c?nh c?p qu?c gia: Hoa S?n, Ly S?n ? Lam đ?ng, Thien Thai S?n ? B?o Ke, Hoang đ? l?ng ? Dien An, khu danh th?ng phong c?nh H?p D??ng H?p Xuyen. Trong n?m 2011, Thi?m Tay đa ti?p đon 184 tri?u l??t du khach trong va ngoai n??c. [25]

Giao thong [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Thi?m Tay co v? tri y?t h?u v? giao thong, n?m tren tuy?n đ??ng t? binh nguyen Hoa B?c xu?ng cac t?nh ? Tay Nam nh? T? Xuyen, Trung Khanh, Van Nam, Quy Chau, c?ng la đ?u m?i giao thong c?a khu v?c tay b?c. Cac tuy?n đ??ng s?t tr?ng y?u tren đ?a ban Thi?m Tay: đ??ng s?t chuyen v?n chuy?n hanh khach Tr?nh-Tay , đ??ng s?t L?ng-H?i , đ??ng s?t B?o-Thanh , đ??ng s?t B?o-Trung , đ??ng s?t Ninh-Tay , đ??ng s?t Tay-Khang . H? th?ng đ??ng s?t keo dai t? b?c xu?ng nam, t? đong sang tay, n?i Thi?m Tay v?i cac t?nh thanh lan c?n va v?i toan qu?c. N?m 2010, t?nh Thi?m Tay co 8789 km đ??ng s?t, v?n chuy?n 55.790.000 l??t ng??i va 204.800.000 t?n hang hoa. C?ng trong n?m 2010, t?nh Thi?m Tay co 147.461 cong l?, th?c hi?n v?n chuy?n 874.570.000 l??t khach va 771.230.000 t?n hang hoa. Thi?m Tay co san bay qu?c t? Ham D??ng Tay An (thay th? san bay Tay Quan Tay An vao n?m 1991 [31] ), san bay Ng? Ly Ph? An Khang , sau khi hoan thanh vi?c nang c?p thi san bay Thanh C? Han Trung s? thay th? ch?c n?ng hang khong dan d?ng c?a san bay Tay Quan Han Trung [32] , san bay Nh? Th?p Ly B?o Dien An , san bay Du D??ng Du Lam đa thay th? san bay Tay Sa Du Lam t? n?m 2008. N?m 2010, Thi?m Tay co 358 đ??ng bay, trong đo co 17 đ??ng bay qu?c t? va 9 tuy?n đ?n H?ng Kong va Ma Cao , v?n chuy?n đ??c 7.830.000 l??t hanh khach va 90.000 t?n hang hoa. [25]

Cac tr??ng đ?i h?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Th? vi?n đ?i h?c Giao thong Tay An
đ?i h?c Tr??ng An

Ghi chu [ s?a | s?a ma ngu?n ]

  1. ^ (nay la Tay Nam huy?n V? Cong , t?nh Thi?m Tay
  2. ^ nay la khu v?c huy?n Tu?n ?p , huy?n Ban c?a Thi?m Tay
  3. ^ nay thu?c vung giap ranh gi?a huy?n Phu Phong va huy?n K? S?n c?a Thi?m Tay
  4. ^ nay la khu v?c thon Ma V??ng (?王村), huy?n Tr??ng An , Thi?m Tay
  5. ^ nay la khu v?c tr?n đ?u Mon (斗??), huy?n Tr??ng An, Thi?m Tay
  6. ^ cha c?a Than h?u, ong ngo?i c?a thai t? Nghi C?u
  7. ^ nay la L?c D??ng , t?nh Ha Nam
  8. ^ nay thu?c khu v?c huy?n Thanh Th?y c?a t?nh Cam Tuc
  9. ^ nay la huy?n K? S?n , t?nh Thi?m Tay
  10. ^ nay thu?c huy?n K? S?n, t?nh Thi?m Tay
  11. ^ nay thu?c huy?n Ph??ng T??ng , t?nh Thi?m Tay
  12. ^ nay la khu Lam đ?ng , t?nh Thi?m Tay
  13. ^ nay thu?c nam b? Du Lam , t?nh Thi?m Tay
  14. ^ nay thu?c Han Trung , t?nh Thi?m Tay
  15. ^ h? th?ng th?y l?i ? binh nguyen Quan Trung , phia b?c Tay An, d?n n??c t? Kinh Th?y (?水) v? phia đong đ?n L?c Th?y (洛水), c? hai đ?u la chi l?u phia b?c c?a V? Ha
  16. ^ nay thu?c huy?n Qu?ng Tong , t?nh Ha B?c
  17. ^ nay thu?c đong nam khu D?ng Ki?u , t?nh An Huy
  18. ^ nay thu?c đ?a c?p th? T? Chau , t?nh Giang To
  19. ^ nay la đ?a c?p th? To Chau , t?nh Giang To
  20. ^ nay thu?c huy?n Th??ng Nam , t?nh Thi?m Tay
  21. ^ nay thu?c huy?n Lam đi?n , t?nh Thi?m Tay
  22. ^ nay thu?c đong nam đ?a c?p th? Tay An, t?nh Thi?m Tay
  23. ^ nay thu?c thanh ph? H?ng Binh , t?nh Thi?m Tay
  24. ^ nay thu?c khu Lam đ?ng, t?nh Thi?m Tay
  25. ^ nay thu?c khu v?c đ?a c?p th? Dien An , t?nh Thi?m Tay
  26. ^ nay thu?c phia đong đ?a c?p th? B?o Ke, t?nh Thi?m Tay
  27. ^ nay thu?c ph? c?n huy?n Tao , t?nh S?n đong
  28. ^ nay thu?c khu Lam đ?ng, t?nh Thi?m Tay
  29. ^ tr? s? chau nay đ?t t?i huy?n Tan Da , t?nh Ha Nam ngay nay
  30. ^ tr? s? chau nay đ?t t?i đ?a c?p th? Thanh đo , t?nh T? Xuyen ngay nay
  31. ^ Nay thu?c đ?a ban huy?n Thai B?ch , t?nh Thi?m Tay
  32. ^ nay ? phia nam c?a huy?n My , t?nh Thi?m Tay
  33. ^ nay ? phia nam đ?a c?p th? Tay An, t?nh Thi?m Tay
  34. ^ day nui n?m ? phia tay t?nh S?n Tay , phia tay day nui nay la Thi?m Tay
  35. ^ kinh đo c?a Han, nay thu?c Lam Ph?n , t?nh S?n Tay
  36. ^ nay thu?c đ?a c?p th? đ?ng Xuyen , t?nh Thi?m Tay
  37. ^ nay thu?c đ?a c?p th? C? Nguyen , khu t? tr? dan t?c H?i Ninh H?
  38. ^ nay thu?c đ?a c?p th? Dien An, t?nh Thi?m Tay
  39. ^ nay thu?c h??ng H?ng đon Gi?i (?墩界?), huy?n T?nh Bien , t?nh Thi?m Tay
  40. ^ m?t khu v?c cao nguyen hoang th? ? bien phia b?c thanh Tr??ng An
  41. ^ do d??i th?i B?c Chu, D??ng Kien đ??c phong lam đ?i H?ng cong
  42. ^ tr? s? nay thu?c đ?a c?p th? Tay An, t?nh Thi?m Tay
  43. ^ tr? s? nay thu?c huy?n đ?i L? , t?nh Thi?m Tay
  44. ^ tr? s? nay thu?c huy?n Ph??ng T??ng , t?nh Thi?m Tay
  45. ^ tr? s? nay thu?c huy?n Phu , t?nh Thi?m Tay
  46. ^ tr? s? nay thu?c huy?n Tuy đ?c , t?nh Thi?m Tay
  47. ^ tr? s? nay thu?c đ?a c?p th? Dien An, t?nh Thi?m Tay
  48. ^ tr? s? nay thu?c khu Th??ng Chau , t?nh Thi?m Tay
  49. ^ tr? s? nay thu?c đ?a c?p th? Han Trung, t?nh Thi?m Tay
  50. ^ tr? s? nay thu?c đ?a c?p th? An Khang, t?nh Thi?m Tay
  51. ^ tr? s? nay thu?c k? Chu?n Cach Nh? , khu t? tr? N?i Mong C?
  52. ^ tr? s? nay thu?c phia b?c huy?n T?nh Bien , t?nh Thi?m Tay
  53. ^ tr? s? nay thu?c huy?n đ?nh Bien , t?nh Thi?m Tay
  54. ^ tr? s? nay thu?c đ?a c?p th? Khanh D??ng , t?nh Cam Tuc
  55. ^ tr? s? nay thu?c huy?n Ninh , t?nh Cam Tuc
  56. ^ tr? s? nay thu?c huy?n Ph??ng , t?nh Thi?m Tay
  57. ^ tr? s? nay thu?c huy?n L??c D??ng , t?nh Thi?m Tay
  58. ^ tr? s? nay thu?c đ?a c?p th? Qu?ng Nguyen , t?nh T? Xuyen
  59. ^ nay ? phia đong huy?n đ?i L? , t?nh Thi?m Tay
  60. ^ tr? s? nay thu?c Tay An
  61. ^ tr? s? nay thu?c đ?a c?p th? Thien Th?y , t?nh Cam Tuc
  62. ^ tr? s? nay thu?c Han Trung
  63. ^ tr? s? nay thu?c T??ng Phan, t?nh H? B?c
  64. ^ tr? s? nay thu?c đ?a c?p th? Thai Nguyen, t?nh S?n Tay
  65. ^ qu?n ly cac khu v?c phia nam c?a đ?ng Xuyen , Han Thanh , phia đong c?a Can , V? Cong , phia b?c c?a Tr?n An , S?n D??ng , tr? s? thu?c Tay An c?a t?nh Thi?m Tay ngay nay
  66. ^ qu?n ly cac khu v?c t? phia b?c Kinh Tri?u ph? l? đ?n M? Chi , Chi đan , tr? s? thu?c Dien An c?a t?nh Thi?m Tay ngay nay
  67. ^ qu?n ly khu v?c phia tay Kinh Tri?u, tr? s? nay thu?c huy?n Ph??ng T??ng c?a t?nh Thi?m Tay ngay nay
  68. ^ khu v?c cac khu v?c nay thu?c huy?n V?nh Th? , Thu?n Hoa v? phia tay b?c, tr? s? nay thu?c đ?a c?p th? Khanh D??ng c?a t?nh Cam Tuc
  69. ^ qu?n ly khu v?c nay thu?c cac huy?n Th?n M?c, Giai, Ngo B?o, tr? s? nay thu?c đ?a c?p th? Thai Nguyen c?a t?nh S?n Tay ngay nay
  70. ^ qu?n ly khu v?c nay thu?c cac huy?n Ph??ng, L?u Ba , L??c D??ng, tr? s? đ?t t?i huy?n L??c D??ng c?a t?nh Thi?m Tay ngay nay
  71. ^ qu?n ly khu v?c nay thu?c cac huy?n ? phia đong L?i Chau Tay l?, phia nam c?a Kinh Tri?u ph? l?, tr? s? nay thu?c Han Trung c?a t?nh Thi?m Tay ngay nay
  72. ^ nay thu?c huy?n đ?i L? , t?nh Thi?m Tay
  73. ^ nay ? Tay Nam B?o Ke, t?nh Thi?m Tay
  74. ^ nay thu?c huy?n L?ng Tay , t?nh Cam Tuc

Tham kh?o [ s?a | s?a ma ngu?n ]

  1. ^ “Dan s? th? gi?i” . https://www.worldometers.info/world-population/ . Truy c?p Ngay 26 thang 9 n?m 2019 . Lien k?t ngoai trong |website= ( tr? giup )
  2. ^ “GDP th? gi?i n?m 2018” (PDF) . Ngan hang Th? gi?i . Truy c?p Ngay 26 thang 9 n?m 2019 .
  3. ^ a b c d e f g h “?史沿革” . ?西省地方志?纂委??. B?n g?c l?u tr? ngay 15 thang 1 n?m 2013 . Truy c?p ngay 18 thang 1 n?m 2013 .
  4. ^ “中?文化溯源：探?神秘"?胥古? " ” . B?n g?c l?u tr? ngay 17 thang 7 n?m 2012 . Truy c?p ngay 18 thang 1 n?m 2013 .
  5. ^ “Vai net v? khai qu?t xe ng?a đ?ng L?ng T?n Th?y Hoang” . B?n g?c l?u tr? ngay 15 thang 7 n?m 2011 . Truy c?p ngay 19 thang 1 n?m 2013 .
  6. ^ Sima Qian. Dawson, Raymond Stanley. Brashier, K. E. [2007] (2007). The First Emperor: Selections from the Historical Records. Oxford University Press. ISBN 0-19-922634-2 , 9780199226344. pg 15 - 20, pg 82, pg 99.
  7. ^ Schinz, Alfred (1996). The magic square: cities in ancient China . Edition Axel Menges. tr. 428. ISBN   3-930698-02-1 .
  8. ^ Tr??ng Chi Quan (1997). đ?i t? cac v? hoang đ? . Nha xu?t b?n V?n hoa thong tin. tr. 38.
  9. ^ Tao H?ng To?i (2004). Th?i nien thi?u c?a cac b?c đ? v??ng . Nha xu?t b?n V?n hoa thong tin. tr. 387.
  10. ^ H?u Han th? , đ?ng Trac li?t truy?n
  11. ^ Kha Xuan Ki?u, Ha Nhan H?c (2003). Nh?ng nhan v?t quan s? n?i ti?ng th? gi?i . Ha N?i: Nha xu?t b?n Thanh nien. tr. 103.
  12. ^ T?n th? , Phu Ki?n truy?n (Tai ky, quy?n 12)
  13. ^ T? tr? thong giam , cac quy?n 105, 106, 107
  14. ^ T?n th? , cac quy?n 117, 118
  15. ^ (a) Tertius Chandler, Four Thousand Years of Urban Growth: An Historical Census , Lewiston, New York: The Edwin Mellen Press, 1987. ISBN 0-88946-207-0 . (b) George Modelski , World Cities: ?3000 to 2000 , Washington, D.C.: FAROS 2000, 2003. ISBN 0-9676230-1-4 .
  16. ^ International Association of Engineering Geology International Congress. Proceedings. [1990] (1990). ISBN 90-6191-664-X .
  17. ^ Science Museums of China Museum of Earthquakes, Ruins of Hua County Earthquake (1556)
  18. ^ “China's History of Massive Earthquakes” . ngay 12 thang 5 n?m 2008. L?u tr? b?n g?c ngay 14 thang 5 n?m 2008 . Truy c?p ngay 16 thang 6 n?m 2008 .
  19. ^ Earthquake page of Dr. George P. C.
  20. ^ James A. Millward (1998). Beyond the pass: economy, ethnicity, and empire in Qing Central Asia, 1759-1864 . Stanford University Press. tr. 138. ISBN   0-8047-2933-6 . Truy c?p ngay 28 thang 11 n?m 2010 .
  21. ^ a b c Denis C. Twitchett , Victor C. Falkenheim. “Shaanxi” . Encyclopædia Britannica . Truy c?p ngay 25 thang 1 n?m 2013 .
  22. ^ Mao Zedong, On Tactics... : Note 26 retrieved 2007-02-17
  23. ^ Yang, Benjamin (1990). From Revolution to Politics: Chinese Communists on the Long March . Westview Press. tr.  233 . ISBN   0-8133-7672-6 .
  24. ^ a b c d “?合介?” . ?西省地方志?纂委??. B?n g?c l?u tr? ngay 14 thang 1 n?m 2013 . Truy c?p ngay 23 thang 1 n?m 2013 .
  25. ^ a b c d “?西” . 中央政府???站 . Truy c?p ngay 23 thang 1 n?m 2013 .
  26. ^ “?西森林公??介” . ?西省林??. B?n g?c l?u tr? ngay 20 thang 8 n?m 2014 . Truy c?p ngay 23 thang 1 n?m 2013 .
  27. ^ China General Social Survey 2009, Chinese Spiritual Life Survey (CSLS) 2007. Report by: Xiuhua Wang (2015, p. 15) L?u tr? 2015-09-25 t?i Wayback Machine
  28. ^ “Shaanxi Province” . B?n g?c l?u tr? ngay 8 thang 10 n?m 2011 . Truy c?p ngay 24 thang 1 n?m 2013 .
  29. ^ “China promove programas diversificados durante o Festival da Primavera” . China Radio International . ngay 8 thang 2 n?m 2008 . Truy c?p ngay 17 thang 11 n?m 2010 .
  30. ^ “Chinese opera The First Emperor transmitted live into theaters worldwide” . People's Daily . ngay 14 thang 1 n?m 2007 . Truy c?p ngay 17 thang 11 n?m 2010 .
  31. ^ “?西年?1992” . B?n g?c l?u tr? ngay 29 thang 5 n?m 2014 . Truy c?p ngay 24 thang 1 n?m 2013 .
  32. ^ “?投?5.8? ?西?中城固机?本月底改?建” . Carnoc. ngay 7 thang 12 n?m 2011.
L?y t? “ https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thi?m_Tay&oldid=71370162 ”