T?ng đ?i l?u la ph?n th?p nh?t c?a khi quy?n c?a m?t s? hanh tinh . Ph?n l?n cac hi?n t??ng ma con ng??i g?n v?i th?i ti?t hang ngay di?n ra ? t?ng đ?i l?u ^[1] . đ?c tr?ng c?a t?ng nay th? hi?n ? cac dong đ?i l?u c?a khong khi nong t? b? m?t b?c len cao va l?nh đi. Hi?n t??ng đ?i l?u đa mang l?i ten g?i cho t?ng nay.

Tren Trai đ?t [ s?a | s?a ma ngu?n ]

T?ng đ?i l?u b?t đ?u t? b? m?t Trai đ?t m? r?ng ra đ?n cao đ? 20 km (12 d?m) ? cac vung nhi?t đ?i , gi?m t?i kho?ng 11 km ? cac v? đ? trung binh, it h?n 7 km (4 d?m) ? cac vung c?c v? mua he con trong mua đong la khong ro rang. L?p khi quy?n nay chi?m kho?ng 80% t?ng kh?i l??ng c?a toan b? khi quy?n, g?n nh? toan b? h?i n??c va xon khi ( aerosol ). Trong khu v?c t?ng đ?i l?u thi khong khi lien t?c luan chuy?n va t?ng nay la t?ng co m?t đ? khong khi l?n nh?t c?a khi quy?n Trai đ?t. Nit? va oxy la cac ch?t khi ch? y?u co m?t trong t?ng nay. T?ng đ?i l?u n?m ngay phia d??i t?ng binh l?u . Ph?n th?p nh?t c?a t?ng đ?i l?u, n?i ma sat v?i b? m?t Trai đ?t ?nh h??ng t?i lu?ng khong khi, la l?p ranh gi?i hanh tinh . L?p nay thong th??ng ch? day t? vai tr?m met t?i 2 km (1,2 d?m), ph? thu?c vao đ?a m?o va th?i gian c?a ngay. Ranh gi?i gi?a t?ng đ?i l?u va t?ng binh l?u , đ??c g?i la kho?ng l?ng đ?i l?u , la ngh?ch chuy?n nhi?t đ? ^[1] .

T?ng đ?i l?u đ??c chia thanh 6 khu v?c lu?ng luan chuy?n theo đ?i, g?i la cac quy?n hoan l?u. Cac quy?n hoan l?u nay ch?u trach nhi?m cho hoan l?u khi quy?n va t?o ra cac h??ng gio th?nh hanh.

Nguyen nhan cac bi?n đ?i nhi?t đ? trong t?ng đ?i l?u la do nhi?t đ? đ??c xac đ?nh b?i b?c x? nhi?t t? m?t đ?t ng??c tr? l?i khong khi. M?c du tia n?ng M?t Tr?i ti?p xuc v?i ph?n khong khi ? tren cao tr??c, nh?ng khong khi kha trong su?t ngh?a la no h?p th? r?t it n?ng l??ng c?a tia n?ng. đa ph?n n?ng l??ng M?t Tr?i r?i xu?ng m?t đ?t, t?i đay, no b? h?p th? m?nh b?i m?t đ?t, va lam m?t đ?t nong len (nong h?n khong khi tren cao). M?t đ?t nong truy?n nhi?t tr?c ti?p cho l?p khong khi g?n m?t đ?t; khong khi g?n m?t đ?t nong len va n? ra, nh? h?n ph?n khong khi l?nh ? tren va bay len cao nh? l?c đ?y Acsimet . Khi khong khi nong bay len cao, no gian n? đo?n nhi?t ngh?a la th? tich t?ng va nhi?t đ? gi?m (gi?ng nh? cach ho?t đ?ng c?a m?t s? t? l?nh , may đi?u hoa ). Cang len cao, khong khi cang ngu?i d?n. Khi ra xa kh?i b? m?t Trai đ?t thi nhi?t đ?i l?u co cac hi?u ?ng nh? h?n va khong khi l?nh h?n. ? cac cao đ? l?n h?n thi khong khi loang h?n va gi? nhi?t kem h?n, khi?n cho nhi?t b? t?n đi h?t. C? m?i khi đ? cao t?ng len 1.000 met thi nhi?t đ? l?i gi?m trung binh kho?ng 6,5 °C.

M?c du vi?c nhi?t đ? gi?m theo đ? cao la xu h??ng chung trong t?ng đ?i l?u, th?c t? đoi khi co ngo?i l?, g?i la hi?n t??ng ngh?ch nhi?t . Vi d? ? chau Nam C?c , nhi?t đ? t?ng khi len cao. M?t vi d? khac, hang n?m, xung quanh Ha N?i , Vi?t Nam , v? đ?u mua đong co nh?ng đ?t ngh?ch nhi?t v? ban đem, th??ng x?y ra vai ngay sau khi gio mua đong b?c tran v? va keo dai cho đ?n khi gio th?nh hanh chuy?n sang h??ng đong nam va l?p l?i khi co đ?t gio mua m?i. Trong đi?u ki?n ngh?ch nhi?t, khi th?i t? ho?t đ?ng cong nghi?p va nong nghi?p b? ? đ?ng ? t?ng th?p, khong t?a đi đ??c, do chung l?nh va n?ng h?n cac l?p khi ben tren.

đ?nh t?ng đ?i l?u đanh d?u gi?i h?n c?a t?ng đ?i l?u va no đ??c n?i ti?p b?ng t?ng binh l?u. Nhi?t đ? ? phia tren đ?nh t?ng đ?i l?u l?i t?ng len ch?m cho t?i cao đ? kho?ng 50 km. Noi chung, cac may bay ph?n l?c bay ? g?n ph?n tren cung c?a t?ng đ?i l?u. Hi?u ?ng nha kinh c?ng di?n ra trong l?p tren cung t?ng đ?i l?u.

Ap su?t va c?u truc nhi?t đ? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Thanh ph?n [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Thanh ph?n hoa h?c c?a t?ng đ?i l?u v? c? b?n la đ?ng nh?t, v?i ngo?i l? đang chu y nh?t la h?i n??c . Ngu?n h?i n??c n?m t?i b? m?t thong qua qua trinh b?c h?i n??c va thoat h?i n??c . Ben c?nh đo, do nhi?t đ? khong khi trong t?ng đ?i l?u gi?m đi theo đ? cao va ap su?t h?i bao hoa gi?m m?nh theo nhi?t đ? nen l??ng h?i n??c co th? t?n t?i trong khong khi c?ng gi?m m?nh theo đ? cao. Vi th? t? l? h?i n??c thong th??ng la l?n nh?t ? g?n b? m?t va gi?m theo đ? cao.

Ap su?t [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ap su?t khi quy?n la cao nh?t t?i m?c n??c bi?n va gi?m theo đ? cao. đi?u nay la do khi quy?n r?t g?n v?i tr?ng thai can b?ng th?y t?nh , vi th? ap su?t la t??ng đ??ng v?i tr?ng l??ng c?a khong khi phia tren đi?m đang xet. Thay đ?i v? ap su?t theo đ? cao vi th? co th? tinh toan theo m?t đ? b?ng ph??ng trinh th?y t?nh : ^[2]

${\displaystyle {\frac {dp}{dz}}=-\rho g_{n}=-{\frac {mpg}{RT}}}$

trong đo:

• g _n la gia t?c tr?ng tr??ng (9,80665 m/s ² )
• ρ la m?t đ?
• z la cao đ?
• p la ap su?t
• R la h?ng s? khi (8,314472(15) J ? K ^?1 ? mol ^?1 )
• T la nhi?t đ?, tinh theo kelvin
• m la phan t? gam (trung binh)

Do nhi?t đ? v? nguyen ly c?ng ph? thu?c vao đ? cao, nen ng??i ta c?ng c?n m?t ph??ng trinh n?a đ? xac đ?nh ap su?t theo đ? cao, nh? đ? c?p trong ph?n k? ti?p d??i đay.

Nhi?t đ? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Nhi?t đ? trong t?ng đ?i l?u noi chung gi?m khi đ? cao t?ng len. M?c đ? suy gi?m nhi?t đ? ${\displaystyle -dT/dz}$, đ??c g?i la t? l? gi?m nhi?t . Nguyen nhan c?a s? suy gi?m nay la nh? sau:

Khi kh?i khi b?c len, no gian n?, do ap su?t th?p h?n t?i cac cao đ? l?n h?n. Do kh?i khi gian n?, no ep vao khong khi bao quanh no, th?c hi?n cong c? h?c; nh?ng noi chung no khong thu đ??c nhi?t trong trao đ?i t? moi tr??ng c?a no, do no co tinh d?n nhi?t kem (qua trinh nh? th? đ??c g?i la qua trinh đo?n nhi?t ). Do kh?i khi sinh cong nh?ng khong thu đ??c nhi?t nen no m?t n?ng l??ng va vi th? nhi?t đ? c?a no gi?m xu?ng. Tr?t t? ng??c l?i c?ng la đung cho cac kh?i khi chim xu?ng ^[1] .

Do trao đ?i nhi?t dQ co lien quan t?i thay đ?i entropy dS theo ph??ng trinh dQ = T ? dS, nen ph??ng trinh c?a nhi?t đ? nh? m?t ham s? c?a đ? cao cho khi quy?n đ??c tr?n k? la

${\displaystyle {\frac {dS}{dz}}=0}$

trong đo S la entropy . T? l? ma nhi?t đ? gi?m theo đ? cao trong nh?ng đi?u ki?n nh? th? đ??c g?i la t? l? gi?m nhi?t đ? đo?n nhi?t.

đ?i v?i khong khi kho , la g?n gi?ng nh? khi ly t??ng nen ph??ng trinh đo?n nhi?t cho khi ly t??ng ^[3]

${\displaystyle p(z)T(z)^{-{\frac {\gamma }{\gamma -1}}}=hangso}$

trong đo ${\displaystyle \gamma }$ la su?t nhi?t dung ( ${\displaystyle \gamma }$=1,4 cho khong khi) co th? ap d?ng đ??c. K?t h?p v?i ph??ng trinh cho ap su?t, đ?a ra T? l? gi?m nhi?t đ? đo?n nhi?t kho ^[4]

${\displaystyle {\frac {dT}{dz}}=-{\frac {mg}{R}}{\frac {\gamma -1}{\gamma }}=-9,8^{\circ }\mathrm {C} /\mathrm {km} }$

N?u khong khi ch?a h?i n??c thi s? lam l?nh khong khi co th? gay ra ng?ng t? n??c va tr?ng thai c?a no khong con gi?ng nh? c?a khi ly t??ng n?a. N?u khong khi la bao hoa ap su?t h?i thi t? l? ma theo đo nhi?t đ? gi?m theo đ? cao đ??c g?i la T? l? gi?m nhi?t đ? đo?n nhi?t bao hoa . T?ng quat h?n, t? l? th?t s? ma nhi?t đ? gi?m theo đ? cao đ??c g?i la T? l? gi?m nhi?t đ? moi tr??ng .

Tren th?c t?, trong t?ng đ?i l?u t? l? gi?m nhi?t đ? moi tr??ng trung binh la kho?ng 6,5 °C cho m?i km (1.000 m hay 3,567 °F tren m?i 1.000 ft) gia t?ng them v? đ? cao ^[1] .

T? l? gi?m nhi?t đ? moi tr??ng ( ${\displaystyle dT/dz}$ th?c t?) thong th??ng khong b?ng t? l? gi?m nhi?t đ? đo?n nhi?t (hay t??ng ?ng la ${\displaystyle dS/dz\neq 0}$). N?u khong khi phia tren la ?m h?n so v?i d? bao b?i t? l? gi?m nhi?t đ? đo?n nhi?t ( ${\displaystyle dS/dz>0}$) thi khi kh?i khi b?c len va gian n?, no s? đ?t t?i đ? cao m?i v?i nhi?t đ? th?p h?n so v?i moi tr??ng quanh no. Trong tr??ng h?p nay, kh?i khi la đ?c h?n so v?i xung quanh nen no co xu h??ng b? chim xu?ng t?i đ? cao ban đ?u va khong khi la ?n đ?nh đ? ch?ng l?i vi?c b? đ?y len. Ng??c l?i, n?u khong khi phia tren la l?nh h?n so v?i d? bao b?i t? l? gi?m nhi?t đ? đo?n nhi?t ( ${\displaystyle dS/dz<0}$) thi khi kh?i khi b?c len t?i đ? cao m?i no s? co nhi?t đ? cao h?n va m?t đ? th?p h?n so v?i xung quanh va no s? ti?p t?c đ??c gia t?c len phia tren ^{[1] [2]} .

Nhi?t đ? gi?m t?i cac v? đ? trung binh t? trung binh kho?ng 15 °C ? m?c n??c bi?n t?i kho?ng -55 °C ? cao đ? b?t đ?u kho?ng l?ng đ?i l?u . T?i cac vung c?c , t?ng đ?i l?u la m?ng h?n va nhi?t đ? ch? gi?m t?i kho?ng -45 °C trong khi t?i xich đ?o thi nhi?t đ? t?i đ?nh t?ng đ?i l?u co th? đ?t t?i -75 °C.

Kho?ng l?ng đ?i l?u [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Kho?ng l?ng đ?i l?u la khu v?c ranh gi?i gi?a t?ng đ?i l?u va t?ng binh l?u .

Vi?c đo s? thay đ?i nhi?t đ? theo đ? cao trong t?ng đ?i l?u va t?ng binh l?u giup nh?n ra v? tri c?a kho?ng l?ng đ?i l?u. T?i t?ng đ?i l?u thi nhi?t đ? gi?m theo đ? cao nh?ng ng??c l?i, trong t?ng binh l?u thi nhi?t đ? ban đ?u gi? ? m?c khong đ?i r?i sau đo l?i t?ng len theo đ? cao. Khu v?c c?a khi quy?n ma t? l? gi?m nhi?t thay đ?i d?u t? d??ng (t?ng đ?i l?u) sang am (t?ng binh l?u) đ??c xac đ?nh nh? la kho?ng l?ng đ?i l?u ^[1] . Vi th?, kho?ng l?ng đ?i l?u la l?p ngh?ch nhi?t va ? đay ch? co r?tit s? pha tr?n gi?a hai t?ng c?a khi quy?n.

Tren Sao H?a [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tren Sao H?a , t?ng đ?i l?u cao đ?n 40 km v?i nhi?t đ? gi?m d?n theo đ? cao. T?i ranh gi?i gi?a t?ng đ?i l?u va binh l?u, nhi?t đ? t??ng đ?i ?n đ?nh kho?ng 120 K . L??ng b?i l?n trong khi quy?n Sao H?a đa đ?y cao t?ng đ?i l?u len nh? v?y (so v?i khi quy?n Trai đ?t ch? kho?ng 10 đ?n 20 km).

? t?ng đ?i l?u, hai thanh ph?n chinh quy?t đ?nh c?u truc khi quy?n la CO ₂ va b?i khi quy?n. CO ₂ b?c x? nhanh nhi?t ra khong trung, t?i đi?u ki?n nhi?t đ? c?a Sao H?a, lam ngu?i nhanh khi quy?n vao ban đem. Cac h?t b?i h?p th? t?t n?ng l??ng M?t Tr?i va phan ph?i đ?u nhi?t l??ng trong t?ng đ?i l?u. Trong nh?ng đ?t bao b?i , ?nh h??ng c?a b?i cang ro, lam thay đ?i nhi?t đ? ngay đem đang k?.

S? thay đ?i nhi?t đ? ? t?ng đ?i l?u, tren ph?m vi toan Sao H?a, tuan theo dao đ?ng ngay đem đ?u đ?n, đ?ng b? v?i v? tri M?t Tr?i, đoi khi g?i la "th?y tri?u nhi?t".

Tren Sao M?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Khi quy?n Sao M?c c?ng co t?ng th?p nh?t la t?ng đ?i l?u. S? thay đ?i nhi?t đ? theo chi?u th?ng đ?ng ? Sao M?c t??ng t? nh? v?i khi quy?n Trai đ?t . Nhi?t đ? c?a t?ng đ?i l?u gi?m v?i chi?u cao cho đ?n khi đ?t m?c t?i thi?u ? vung đ?nh c?a t?ng đ?i l?u, t?i kho?ng l?ng đ?i l?u . ^[6] Tren Sao M?c, kho?ng l?ng đ?i l?u ? vao kho?ng 50 km ben tren nh?ng đam may co th? nhin th?y đ??c (? kho?ng m?c ap su?t 1 bar ), t?i đo ap su?t va nhi?t đ? la kho?ng 0,1 bar va 110 K. ^{[5] [7]}  Ben tren t?ng đ?i l?u, t? t?ng binh l?u tr? len, nhi?t đ? l?i t?ng len. ^[8]

Kho?ng l?ng đ?i l?u c?a Sao M?c ch?a m?t c?u truc may ph?c t?p. ^[9] Cac đam may ? tren cao, n?m trong ph?m vi ap su?t 0,6 đ?n 0,9 bar, ch?a b?ng amonia. ^[10]  Ben d??i nh?ng đam may b?ng amonia, nh?ng đam may đ?c h?n ch?a amoni hydro sulfide  ho?c amoni sulfide (n?m trong t?ng ap su?t 1 đ?n 2 bar) va n??c (3 đ?n 7 bar) đ??c cho la t?n t?i. ^{[11] [12]} Khong co may metan do nhi?t đ? qua cao đ? metan co th? ng?ng t?. ^[9]  Nh?ng đam may h?i n??c t?o thanh t?ng may day đ?c nh?t va co ?nh h??ng m?nh nh?t đ?n đ?ng l?c h?c c?a b?u khi quy?n. đay la h? qu? c?a  nhi?t ng?ng t?  cao c?a n??c va ham l??ng n??c cao h?n so v?i amonia va hydro sulfide (do oxy la nguyen t? hoa h?c ph? bi?n h?n nit? ho?c l?u hu?nh ). ^[13]

Xem them [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• Khi quy?n Trai đ?t
• Khi quy?n Sao H?a
• Khi quy?n Sao M?c

Lien k?t ngoai [ s?a | s?a ma ngu?n ]

(b?ng ti?ng Vi?t )

• Ngh?ch nhi?t va o nhi?m ? Ha N?i

(b?ng ti?ng Anh )

• Thanh ph?n khi quy?n , t? khoa Ly thu?c đ?i h?c Tennessee.
• Cac ph?n ?ng hoa h?c trong khi quy?n
• Troposphere - The Weather Blog L?u tr? 2005-12-14 t?i Wayback Machine Troposphere la blog tr?c tuy?n đ??c thi?t k? đ? cung c?p cac tin t?c m?i nh?t v? th?i ti?t, đ?a ch?t va moi tr??ng t? m?i n?i tren th? gi?i.
• C?u truc theo chi?u đ?ng c?a khi quy?n L?u tr? 2009-01-08 t?i Wayback Machine

Ghi chu [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Cac ngu?n trich d?n [ s?a | s?a ma ngu?n ]