M?c đ?nh Chi 莫挺之
T??ng th? M?c đ?nh Chi ? đ?n th? đ?c Thanh Tr?n ? Tan Phu
Thong tin chung
Sinh	1272 H?i D??ng
M?t	1346（74 tu?i) Th?ng Long
Ten đ?y đ? M?c đ?nh Chi Ten t? Ti?t Phu (節夫) Ten hi?u Tich Am (僻庵) Th?y hi?u Ki?n Th?y Kham Minh V?n Hoang đ? (建始欽明文皇帝)
Than ph?	M?c đ?nh K? (莫挺期)
H?c v?n	Tr?ng nguyen nha Tr?n

M?c đ?nh Chi ( ch? Han : 莫挺之 1272 - 1346 ), ten t? la Ti?t Phu (節夫), hi?u la Tich Am (僻庵) la m?t quan đ?i th?n va nha ngo?i giao n?i ti?ng tri?u Tr?n trong l?ch s? Vi?t Nam . ^[1] N?m 1304 , đ?i vua Tr?n Anh Tong nien hi?u H?ng Long th? 12, ong thi đ? tr?ng nguyen. Nh? thong minh, hi?u bi?t sau r?ng, ong nhi?u l?n đ??c c? đi s? sang Trung Qu?c . Ngoai ra, ong con đ??c bi?t đ?n nh? la t? tien tr?c h? c?a cac đ?i Hoang đ? nha M?c , đ??c M?c Thai T? truy ton th?y la Ki?n Th?y Kham Minh V?n Hoang đ? (建始欽明文皇帝).

Xu?t than [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Theo đ?i Vi?t s? ky toan th?, M?c đ?nh Chi que ? x? lang Bang Ha ^[2] va Ba đi?m. Trong cu?c khang chi?n ch?ng quan Nguyen n?m 1287 đa theo hang quan Nguyen. Nha Tr?n sau chi?n th?ng đa tr? t?i c? lang, b?t dan lam linh h?u cho cac v??ng h?u nha Tr?n, khong cho lam quan, nh?ng sau nay n?m 1304, M?c đ?nh Chi v?n đ??c ?ng thi va lam quan. ^[3]

Theo L?ch tri?u hi?n ch??ng lo?i chi, M?c đ?nh Chi la ng??i lang L?ng đ?ng , huy?n Chi Linh , H?i đong (nay la thon Long đ?ng, xa Nam Tan, huy?n Nam Sach, t?nh H?i D??ng), t? tien la M?c Hi?n Tich đ? khoa Thai h?c sinh n?m Binh D?n đ?i vua Ly Nhan Tong . ^[4] Ong thong minh h?n ng??i, nh?ng t??ng m?o x?u xi. ^[1]

Chieu Qu?c V??ng Tr?n Ich T?c m? h?c đ??ng, t?p h?p v?n s? b?n ph??ng, chu c?p cho ?n m?c, đao t?o nhi?u nhan tai, trong đo co M?c đ?nh Chi. Sach đ?i Vi?t s? ky toan th? chep r?ng: Ich T?c la con th? c?a Th??ng hoang, thong minh hi?u h?c, thong hi?u l?ch s?, l?c ngh?, v?n ch??ng nh?t đ?i. Du ngh? v?t nh? đa c?u, đanh c?, khong ngh? gi khong thong th?o; t?ng m? h?c đ??ng ? ben h?u ph? đ?, t?p h?p v?n s? b?n ph??ng cho h?c t?p, c?p cho ?n m?c, đao t?o thanh tai nh? M?c đ?nh Chi ? Bang Ha, Bui Phong ? H?ng Chau,... g?m 20 ng??i, đ?u đ??c dung cho đ?i. ^[5]

S? nghi?p [ s?a | s?a ma ngu?n ]

N?m 1304 đ?i vua Tr?n Anh Tong nien hi?u H?ng Long th? 12, tri?u đinh m? khoa thi C?ng s? l?y 44 ng??i đ? Thai h?c sinh ( ti?n s? ). ^[5] M?c đ?nh Chi đ? Tr?ng nguyen; Bui M? đ? b?ng nhan, Tr??ng Phong đ? tham hoa. Khi m?i đ? nha vua che ong x?u, M?c đ?nh Chi ben lam bai phu Ng?c t?nh lien (Sen trong gi?ng ng?c) đ? t? vi minh v?i sen. Trong bai phu co đo?n:

Ha r?ng tr?ng r?ng b?t tai

Thuy?n quyen l?m k? l? th?i th??ng thay.

N?u ta gi? m?c th?ng ngay.

M?a sa gio tap xem nay c?ng th??ng

Vua Tr?n Anh Tong xem r?i khen hay, th?ng lam Thai h?c sinh d?ng th?, sung ch?c N?i th? gia. ^[1]

Tham d? tri?u chinh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Th?i vua Tr?n Minh Tong , M?c đ?nh Chi cang đ??c tin dung h?u đai. Ong la ng??i liem khi?t, vua bi?t mu?n th? ong, sai ng??i đem 10 v?n quan ti?n đ? tr??c c?a nha ong. Sang hom sau đ?nh Chi đem tui ti?n len tri?u, tau nha vua, Vua noi: "Khong ai nh?n ti?n ?y, thi cho khanh l?y ma chi dung". Ong đa t? ch?i va khong nh?n vi cho r?ng ng??i m?t s? lo l?ng , luc nay vua cho bi?t r?ng ch? th? long va trao cho M?c đ?nh Chi ph?n th??ng vi long chinh tr?c. ^[4]

M?c đ?nh Chi cung v?i cac v? Tr?n Th?i Ki?n , đoan Nh? Hai , đ? Thien L?, Nguy?n D? , Ph?m M?i , Ph?m Ng? , Nguy?n Trung Ng?n ,... đ??c s? quan Ngo Thi S? nh?n đ?nh trong Vi?t s? tieu an : Cac ong nay khi lam quan, ng?nh tr?c dam noi th?ng, co phong đ? đ?i th?n va nhan tai th?nh nh?t h?n tri?u cac vua khac . ^[4]

Th?i vua Tr?n Hi?n Tong ong lam ch?c Nh?p n?i hanh khi?n, Lang trung h?u ty, chuy?n sang lam Lang trung t? ty tr?i đ?n ch?c T? b?c x? ? hang quan to. ^[1]

Di s? nha Nguyen [ s?a | s?a ma ngu?n ]

N?m 1308 đ?i vua Tr?n Anh Tong , M?c đ?nh Chi đi s? nha Nguyen , m?ng vua Nguyen V? Tong m?i len ngoi. ^[a] đo la luc m?i 20 n?m sau chi?n tranh ch?ng quan Nguyen th? 3 (1287-1288), s? b? b? n?n gan c?t r?t m?nh.

Tuy nhien trong ho?t đ?ng bang giao ong đa t? ro khi phach va tai n?ng c?a minh. Ho?t đ?ng va tai n?ng v?n ch??ng c?a ong đa đ? l?i nhi?u giai tho?i n?i ti?ng.

Sau đo n?m Nham Tu?t (1322) ong đi s? l?n 2, nh?ng ch?a tim đ??c ngu?n tin.

Giai tho?i đi s? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

T?i c?a ?i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Th? thach v?n ch??ng đ?u tien la do tr?i m?a nen S? b? đ?n c?a ?i Pha L?y (nay la ?i Nam Quan ) b? tr?. Quan tr?n ?i phia Trung Qu?c khong ch?u m? c?ng thanh, song vi bi?t danh ti?ng ong, nen th? tai b?ng v? đ?i:

Qua quan tri, quan quan b?, nguy?n qua khach qua quan

Ngh?a la: Qua c?a quan tr?, c?a quan đong, m?i khach qua đ??ng qua c?a quan. Cau đ?i r?t kho v? m?t ch? ngh?a v?i ch? “qua” cung ch? “quan” đ??c l?p l?i nhi?u l?n, va m?i nghe co v? h?i phi logic. Ro rang c?a quan đa đong nh?ng l?i noi “m?i qua khach qua quan” t? y thach th?c.

M?c đ?nh Chi đa đap l?i:

Tien đ?i d?, đ?i đ?i nan, th?nh tien sinh tien đ?i

Ngh?a la: Ra cau đ?i tr??c thi d?, đ?i cau đ?i m?i kho, xin m?i tien sinh đ?i tr??c. đay c?ng l?i la 1 v? đ?i hoan ch?nh v? m?t ch? ngh?a nh?ng h?i phi logic, b?i vi quan gi? ?i nha Nguyen đa đ?i tr??c đo r?i. Nh?ng n?u xet k? h?n co th? hi?u đo la l?i đap l?i gi?ng đi?u thach th?c c?a quan nha Nguyen r?ng “mu?n th? tai toi bao nhieu l?n n?a c?ng đ??c, xin m?i tien sinh c? đ?i tr??c”.

Quan gi? ?i ph?c tai, l?p t?c m? c?a ?i đon s? b? va ti?p đai r?t long tr?ng.

Bu?i ti?p ki?n đ?u tien [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Khi đ?n đ?i đo (nay la B?c Kinh, Trung Qu?c), th?y M?c đ?nh Chi ng??i th?p be, nen ng??i Nguyen t? y khinh th??ng. Trong bu?i ti?p ki?n đ?u tien ng??i tri?u Nguyen đa ra cau đ?i:

Nh?t ho? van yen, b?ch đan thieu tan ng?c th?

Ngh?a la: M?t tr?i la l?a, may la khoi, ban ngay thieu chay v?ng tr?ng. Ham y la đ?i qu?c đ? s?c đ?t chay n??c nh?.

M?c đ?nh Chi đa đ?i l?i:

Nguy?t cung tinh đ?n, hoang hon x? l?c kim o

Ngh?a la: Tr?ng la cung, sao la đ?n, bu?i chi?u t?i b?n r?ng m?t tr?i. Ham y la n??c nh? c?ng co th? ch?ng l?i n??c l?n trong hoan c?nh thich h?p.

V? đ?i nay c?a M?c đ?nh Chi con l?y đi?n tich H?u Ngh? x? nh?t , hay H?u Ngh? b?n r?ng chin m?t tr?i lam g?c. Kim O, hay Qu? M?t Tr?i, ban ngay bay len tai ho? nhan gian. H?u Ngh? ben l?y cung b?n r?ng chin con, ch? ch?a l?i m?t con duy nh?t đ? chi?u sang nhan gian.

B?c tranh chim s? ? ph? T? t??ng [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Khi T? t??ng tri?u Nguyen m? ti?c chieu đai s? b? Vi?t, ong th?y trong ph? T? t??ng co b?c tranh theu chim s? vang đ?u tren canh truc r?t đ?p. đ?nh Chi keo con chim s? xu?ng xe nat ra, ng??i Nguyen h?i c? sao ? Ong noi: C? nhan co v? mai va t??c, ch?a th?y v? truc va t??c (s?). Truc la quan t?, t??c la ti?u nhan, b?c tr??ng theu nay la k? ti?u nhan l?n l??t ng??i quan t?, nay toi vi Thanh tri?u ma tr? m?i t? ?y đi. ^[4]

Bai minh cai qu?t [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Khi vao ch?u vua Nguyen V? Tong, đang cu?i mua he oi b?c, co ng??i c?a Sat H?p đai han qu?c dang cai qu?t, ong ph?ng m?nh lam bai minh vao cai qu?t. S? th?n n??c Cao Ly lam xong tr??c, co 4 cau, 16 ch?, M?c đ?nh Chi trong th? but vi?t, bi?t đ??c bai c?a s? th?n Cao Ly r?i, li?n theo y ma lam phien cau v?n đi, l?i d?n them 3 cau ? trong truy?n lam cau k?t, đ??c khen th??ng h?n, đ? bi?t ong co tai va nhanh l?m, ng??i Nguyen cang them than ph?c. Bai minh c?a s? Cao Ly:

U?n long trung trung,

Y Doan, Chu Cong.

V? tuy?t the the,

Ba Di, Thuc T? ^[6] .

Bai c?a đ?nh Chi:

L?u Kim th??c th?ch thien đ?a vi lo,

nh? ? t? th?i h? Y Chu c? nho;

B?c phong k? the v? tuy?t tai đ?,

nh? ? t? th?i h? Di T? nga phu.

Y,

d?ng chi t?c hanh, x? chi t?c tang,

duy nga d? nh? h?u thi phu. ^{[4] [7]}

V?n t? cong chua [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Trong th?i gian s? b? l?u ? đ?i đo , co m?t cong chua nha Nguyen ch?t, s? th?n Vi?t M?c đ?nh Chi đ??c c? đ?c v?n t?. đ? th? tai s? gi? n??c Vi?t, quan B? L? trao cho ong trang gi?y ch? co 4 ch? Nh?t . Th?t la m?t tinh th? h?t s?c hi?m ngheo, nh?ng r?i ong r?t binh t?nh ?ng kh?u đ?c:

Thanh thien nh?t đoa van,

H?ng lo nh?t đi?m tuy?t,

Th??ng uy?n nh?t chi hoa,

Dao Tri nh?t phi?n nguy?t.

Y ! Van tan, tuy?t tieu, hoa tan, nguy?t khuy?t !

D?ch ngh?a:

Tr?i xanh co m?t ang may,

H?ng lo co m?t bong tuy?t,

Th??ng uy?n co m?t canh hoa,

Dao Tri co m?t m?nh tr?ng.

Than oi ! May tan, tuy?t tan, hoa tan, tr?ng khuy?t !

Y r?ng: tren tr?i co m?t đam may, trong lo l?a co m?t bong tuy?t, trong v??n hoa co m?t nhanh hoa, n??c Dao Tri co m?t m?t tr?ng ! Than oi ! May tan h?t, tuy?t ra r?i, hoa tan heo, tr?ng khong tron ! ^[8]

Tuy nhien tren th?c t?, bai v?n t? nay la c?a m?t tac gi? Trung Qu?c, s?ng ? th?i T?ng va ng??i đ?i sau đa đem gan cho M?c đ?nh Chi cach sau đ?i T?ng đ?n tren ba th? k?, đa t?o thanh m?t cau chuy?n giai tho?i, va theo Le Quy đon thi bai v?n con đ??c gan cho Nguy?n đ?ng C?o (1619 - ?) s?ng cach đ?i T?ng sau 600 n?m. ^[9]

Cau đ? ch?t ng??i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Khi s? b? bai bi?t vua Nguyen V? Tong đ? v? n??c, thi h? ra cau đ? hi?m hoc:

Co m?t chi?c thuy?n, trong đo co vua, th?y h?c, va cha minh (quan, s?, ph?) b?i đ?n gi?a song ch?ng may g?p song l?n đ?m thuy?n. Khi ?y ng??i ? tren b? ra c?u, nh?ng ch? co th? c?u đ??c m?t ng??i thoi, th? thi ng??i c?u ai?

Vao th?i k? đo, tr? l?i sai s? b? t?i phanh thay, chem đ?u ho?c l?u gi? l?i, d?n đ?n n??c Vi?t m?t nhan tai. Nh?ng ong đa tr? l?i:

Th?n đ?ng tren b?, th?y thuy?n b? đ?m, t?t ph?i v?i va nh?y xu?ng song b?i ra c?u, h? th?n g?p ai tr??c thi th?n c?u ng??i ?y tr??c, b?t k? ng??i ?y la vua, th?y h?c hay cha minh.

Cu?i cung ong đ??c ra v?.

Gia đinh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• T? tien la M?c Hi?n Tich đ? khoa Thai h?c sinh n?m Binh D?n đ?i vua Ly Nhan Tong sinh ra M?c Hi?n đ?c, Hi?n đ?c sinh Hi?n Tu?n, Hi?n Tu?n sinh đ?nh K?. M?c đ?nh K? sinh M?c đ?nh Chi. ^[4]
• M?c đ?nh Chi sinh ra M?c Cao, M?c Cao sinh ra M?c Thuy , M?c Thuy sinh ra M?c Tung, d?i sang ? xa Lan Khe, huy?n Thanh Ha r?i sinh ra M?c Binh, M?c Binh l?i d?i sang xa C? Trai, huy?n Nghi D??ng r?i tru t?i đo. Binh sinh ra M?c H?ch, M?c H?ch l?y con gai tr??ng c?a đ?ng Xuan ng??i cung xa, sinh đ??c ba con trai, con tr??ng la M?c đ?ng Dung , con th? la M?c đ?ng đ?c, con ut la M?c đ?ng Quy?t. M?c đ?ng Dung co s?c kho?, vi đ? vo c?, đ??c sung vao quan tuc v?, đ?n đay phong cho ch?c nay. ^[5] M?c đ?ng Dung sau lam vua - M?c Thai T? c?a tri?u M?c.
• N?m 1406, nha Minh xam l??c n??c đ?i Ngu , M?c đ?ch, M?c Thuy, M?c Vi?n va Nguy?n Huan m?o nh?n la h? M?c đ?u la nh?ng k? b?t đ?c chi, đon hang quan Minh, ng??i Minh đ?u trao cho quan ch?c. Sau M?c Thuy lam đ?n Tham chinh; M?c đ?ch lam đ?n Ch? huy s?; M?c Vi?n lam đ?n Diem v?n s?; Huan lam đ?n B? chinh; (Thuy, đ?ch, Vi?n la chau M?c đ?nh Chi). ^[5]

H?u du? ? Tri?u Tien [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Trong th?i gian đi s? Trung Hoa, s? b? n??c Vi?t giao l?u r?t than thi?t v?i s? b? n??c Cao Ly . S? t??ng đ?ng hoan c?nh c?a hai n??c tr??c c??ng qu?c Trung Hoa, cung v?i tai n?ng c?a M?c đ?nh Chi lam s? th?n Cao Ly m?n m?. V? s? th?n Cao Ly đa m?i ong sang ch?i va g? chau gai cho ong. Ng??i thi?p nay sinh đ??c 1 n?, va l?n ong đi s? th? hai thi sinh 1 nam, t? đo l?p ra m?t dong h? ? ben đo. ^{[10] [11] [12]} M?t h?u du? c?a ong đa tim đ?n Vi?t Nam, but đam han t? v?i ong Le Kh?c Hoe. Sau đo ong Hoe co vi?t bai "Ng??i Tri?u Tien đi ban sam la h?u du? c?a M?c đ?nh Chi", mu?n tim h? M?c đ? nh?n h?, đ?ng tren An Nam t?p chi s? 4 n?m 1926. ^[b] Sau nay V? Hi?p s?u t?p va đ?ng tren t?p chi Nghien c?u S? s? 2, 1996 t?i Thanh ph? H? Chi Minh.

Ch? d?n [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Wikisource co cac tac ph?m g?c noi đ?n ho?c c?a: M?c đ?nh Chi

Tham kh?o [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Sach tham kh?o [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• đ?i Vi?t s? ky toan th?, So?n gi? Le V?n H?u, Ngo S? Lien,...; D?ch gi? Vi?n s? h?c Vi?t Nam; Nha xu?t b?n Khoa h?c xa h?i Ha N?i, 1993.
• Vi?t s? tieu an, So?n gi? Ngo Thi S?,D?ch gi?: H?i Vi?t Nam Nghien c?u Lien L?c V?n hoa A Chau. Nha xu?t b?n: V?n S? 1991.
• L?ch tri?u hi?n ch??ng lo?i chi, T?p 1, So?n gi? Phan Huy Chu, D?ch gi? Vi?n s? h?c Vi?t Nam; Nha xu?t b?n giao d?c, 2005.

Xem them [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• M?c Thuy
• M?c đ?ng Dung

Lien k?t ngoai [ s?a | s?a ma ngu?n ]