|
|
−10 —
–
−9.5 —
–
−9 —
–
−8.5 —
–
−8 —
–
−7.5 —
–
−7 —
–
−6.5 —
–
−6 —
–
−5.5 —
–
−5 —
–
−4.5 —
–
−4 —
–
−3.5 —
–
−3 —
–
−2.5 —
–
−2 —
–
−1.5 —
–
−1 —
–
−0.5 —
–
0 —
| | |
|
Homo erectus
(ngh?a la "ng??i đ?ng th?ng", t? ti?ng Latinh
?rigere
, "đ?ng th?ng"), con đ??c d?ch sang
ti?ng Vi?t
la
tr?c nhan
[1]
, la m?t loai
ng??i
tuy?t ch?ng t?ng sinh s?ng trong ph?n l?n kho?ng th?i gian thu?c
th? Pleistocen
, v?i ch?ng c? hoa th?ch s?m nh?t đa bi?t co nien đ?i kho?ng 1,8 tri?u n?m tr??c va hoa th?ch g?n đay nh?t đa bi?t kho?ng 143.000 n?m tr??c. Loai nay đa b?t ngu?n t?
chau Phi
ho?c
chau A
va lan t?a xa t?i
Anh
,
Gruzia
,
?n đ?
,
Sri Lanka
,
Trung Qu?c
va
Java
[2]
[3]
.
Hi?n t?i v?n con b?t đ?ng v? cac v?n đ? nh? phan lo?i, t? tien va h?u du? c?a
H. erectus
, v?i hai phan lo?i chinh lo?i tr? l?n nhau:
erectus
co th? la ten g?i khac cho
Homo ergaster
, va vi th? la t? tien tr?c ti?p c?a cac d?ng ng??i xu?t hi?n mu?n h?n nh?
Homo heidelbergensis
,
Homo neanderthalensis
va
Homo sapiens
; ho?c đay co th? la m?t loai khac bi?t, ngu?n g?c chau A, khac v?i
Homo ergaster
co ngu?n g?c chau Phi
[2]
[4]
.
M?t s? nha c? nhan lo?i h?c coi
H. ergaster
ch? đ?n gi?n la ch?ng chau Phi c?a
H. erectus
. đi?u nay d?n đ?n vi?c s? d?ng thu?t ng? "
Homo erectus
sensu stricto
" đ? ch? ch?ng chau A c?a
H. erectus
, va "
Homo erectus
sensu lato
" đ? ch? loai theo ngh?a r?ng, bao g?m cac qu?n th? chau Phi (
H. ergaster
) va cac qu?n th? chau A
[5]
[6]
.
Gi? thuy?t đ?u tien cho r?ng
H. erectus
đa di c? t?
chau Phi
trong Ti?n
Pleistocen
, co l? la do k?t qu? ho?t đ?ng c?a
may b?m Sahara
, kho?ng 2,0 tri?u n?m tr??c (
Ma
), va loai đa lan t?a r?ng ra kh?p
C?u th? gi?i
. Cac di tich hoa th?ch co nien đ?i 1,8-1,0
Ma
đa đ??c tim th?y t?i chau Phi (nh?
h? Turkana
[7]
va
h?m nui Olduvai
),
Gruzia
,
chau Au
(
Tay Ban Nha
),
Indonesia
(nh?
Sangiran
t?i
Trung Java
va
Trinil
?
đong Java
),
Vi?t Nam
(
Th?m Khuyen
, Th?m Hai),
Trung Qu?c
(nh?
Thi?m Tay
) va
?n đ?
[8]
.
Gi? thuy?t th? hai cho r?ng
H. erectus
đa ti?n hoa t?i
đ?i l?c A-Au
va sau đo di c? sang chau Phi. Loai nay t?ng sinh s?ng trong m?t khu v?c t?i
Kavkaz
co ten g?i la
Dmanisi
? Gruzia, t? kho?ng 1,85 t?i 1,77 Ma, cung th?i ho?c h?i s?m h?n m?t chut so v?i ch?ng c? s?m nh?t đa bi?t t?i chau Phi. Cac cu?c khai qu?t tim th?y 73 cong c? đa đ? c?t va ch?t va 34 m?nh x??ng c?a cac d?ng
sinh v?t
ch?a th? nh?n d?ng
[9]
[10]
Phat hi?n va hoa th?ch đ?i di?n
[
s?a
|
s?a ma ngu?n
]
Nha gi?i ph?u h?c ng??i Ha Lan
Eugene Dubois
, ng??i đ?c bi?t b? thu hut b?i h?c thuy?t ti?n hoa c?a
Darwin
v?i vi?c ap d?ng vao loai ng??i, quy?t đ?nh t?i
chau A
(n?i đ??c ch?p nh?n khi đo, m?c cho h?c thuy?t c?a Darwin, nh? la cai noi ti?n hoa c?a loai ng??i), đ? tim ki?m t? tien loai ng??i vao n?m 1886. N?m 1891, đ?i c?a ong đa phat hi?n ra m?t hoa th?ch ng??i tren đ?o
Java
,
đong ?n thu?c Ha Lan
(nay la
Indonesia
) va ong mieu t? loai nay la
Pithecanthropus erectus
(t? ti?ng Hy L?p
π?θηκο?
,
pithecos
= "v??n", va
?νθρωπο?
,
anthropos
= "ng??i"), d?a tren m?t x??ng ch?m (n?p h?p s?) va m?t x??ng đui gi?ng nh? c?a
H. sapiens
tim th?y tren b?
song Solo
?
Trinil
,
đong Java
. Loai nay hi?n nay đ??c coi la phan loai
H. erectus erectus
c?a
H. erectus
. Phat hi?n nay đ??c bi?t đ?n nh? la
ng??i Java
.
Nh? co mieu t? ban đ?u c?a nha gi?i ph?u ng??i Canada
Davidson Black
vao n?m 1927 cho m?t chi?c r?ng ham d??i, ng??i ta gan cho no ten g?i khoa h?c la
Sinanthropus pekinensis
(t?
sino-
, d?ng t? h?p c?a t? trong ti?ng Hy L?p
Σ?να
, "Trung Qu?c" va t? trong ti?ng Latinh
pekinensis
, "? B?c Kinh"), m?c du ph?n l?n phat hi?n ban đ?u va thu hut s? chu y c?a đ?n v? phan lo?i nay di?n ra t?i khu v?c Long C?t S?n,
Chu Kh?u đi?m
(nay thu?c qu?n
Phong S?n
), cach trung tam B?c Kinh kho?ng 50 km v? phia tay nam. Nha gi?i ph?u ng??i đ?c
Franz Weidenreich
đa cung c?p ph?n l?n mieu t? chi ti?t cho cac di c?t tim th?y trong vai chuyen kh?o cong b? tren t?p chi
Palaeontologica Sinica
(Series D). Loai nay hi?n đ??c coi la m?t phan loai c?a
H. erectus
v?i danh phap
H. erectus pekinensis
.
G?n nh? toan b? cac m?u v?t g?c đa th?t l?c trong
Chi?n tranh th? gi?i th? hai
; tuy nhien, cac khuon đuc nguyen b?n c?a Weidenreich v?n con trong
B?o tang L?ch s? T? nhien Hoa K?
(AMNH) ?
New York
va t?i
Vi?n C? sinh đ?ng v?t co x??ng s?ng va C? nhan lo?i h?c Trung Qu?c
(IVPP) ?
B?c Kinh
, va chung đ??c coi la ch?ng c? đang tin c?y.
Trong su?t th? k? 20, cac nha nhan lo?i h?c đa tranh lu?n v? vai tro c?a
H. erectus
trong
ti?n hoa loai ng??i
. Trong giai đo?n đ?u th? k? nay, do cac phat hi?n t?i Java va Chu Kh?u đi?m, ng??i ta cho r?ng ng??i hi?n đ?i đa ti?n hoa tr??c tien t?i
chau A
. M?t s? nha t? nhien h?c (Charles Darwin la n?i ti?ng nh?t trong s? nay) l?i d? bao cac t? tien s?m nh?t c?a loai ng??i co ngu?n g?c chau Phi.
Charles Darwin
ch? ra r?ng
tinh tinh
va
kh? đ?t
, cac h? hang g?n c?a ng??i, ch? sinh s?ng t?i chau Phi
[11]
.
Giai đo?n t? th?p nien 1950 t?i th?p nien 1970, hang lo?t cac hoa th?ch đ??c tim th?y t?i đong Phi mang l?i cac ch?ng c? cho th?y cac d?ng ng??i v??n (
Homininae
) c? nh?t phat sinh t?i đay. Khi đo ng??i ta tin r?ng
H. erectus
la h?u du? c?a m?t trong cac loai co s?m h?n, nh?
Ardipithecus
va
Australopithecus
, ho?c m?t trong cac loai co s?m thu?c chi
Homo
, nh?
H. habilis
hay
H. ergaster
.
H. habilis
va
H. erectus
cung t?n t?i trong vai nghin n?m, va co th? la đ?i di?n cho cac dong doi tach bi?t c?a cung m?t t? tien chung
[12]
.
Cac nha kh?o c? h?c
John T. Robinson
va
Robert Broom
đ?t ra ten g?i
Telanthropus capensis
trong th?p nien 1950 cho m?t quai ham d??i, hi?n nay c?ng đ??c coi la thu?c v?
Homo erectus
[13]
. Robinson đa phat hi?n ra m?t m?nh ham, ky hi?u la SK 45, vao thang 9 n?m 1949 t?i
Swartkrans
,
Nam Phi
. N?m 1957, Simonetta đa đ? xu?t gan no vao
Homo erectus
va Robinson (1961) đa đ?ng y
[14]
.
H?p s? c?a
Tchadanthropus uxoris
, do Yves Coppens phat hi?n n?m 1961 t?i
Chad
, la hoa th?ch ng??i v??n s?m nh?t đ??c phat hi?n t?i B?c Phi
[15]
. Hoa th?ch nay b? xoi mon b?i cat do gio th?i t?i m?c no co b? ngoai trong gi?ng nh? c?a
Australopithecina
, m?t ki?u v??n ng??i nguyen th?y
[16]
. M?c du ban đ?u m?t s? h?c gi? coi no la m?t m?u v?t c?a
H. habilis
[17]
, nh?ng hi?n nay no khong con đ??c coi la đ?n v? phan lo?i h?p l?, va thay vi th? ng??i ta coi no la m?t đ?i di?n c?a
H. erectus
[15]
[18]
.
Homo erectus georgicus
(
ti?ng Gruzia
:
???????? ????????
) la ten g?i c?a m?t phan loai, đ??c s? d?ng đ? mieu t? cac h?p s? va quai ham hoa th?ch tim th?y t?i
Dmanisi
,
Gruzia
. M?c du ban đ?u đ??c đ? xu?t nh? m?t loai tach bi?t, hi?n nay no c?ng đ??c phan lo?i trong ph?m vi
H. erectus
[19]
[20]
[21]
. M?t ph?n b? x??ng đ??c phat hi?n n?m 2001 va cac hoa th?ch co nien đ?i kho?ng 1,8 Ma. Cac di tich đ??c nha khoa h?c ng??i Gruzia la
David Lordkipanidze
cung m?t đ?i kh?o c? qu?c t? phat hi?n l?n đ?u n?m 1991. Co nhi?u di?n gi?i đ??c đ? xu?t cho s? phan tan c?a
H. erectus georgicus
[22]
. Cac đ? dung va x??ng đ?ng v?t c?ng đ??c tim th?y ben c?nh cac di c?t ng??i c? đ?i.
Ban đ?u cac nha khoa h?c nay tin r?ng h? đa tim th?y cac ham d??i va h?p s? thu?c v?
Homo ergaster
, nh?ng cac khac bi?t v? kich th??c đa lam cho h? đ?t ra ten g?i m?i,
Homo georgicus
, đ??c ?n đ?nh nh? la h?u du? c?a
Homo habilis
va t? tien c?a
Homo erectus
chau A. Tuy nhien, phan lo?i nay khong đ?ng v?ng va hoa th?ch hi?n đ??c coi la thu?c v? m?t phan nhom đa r? nhanh ra c?a
Homo erectus
, đoi khi g?i la
Homo erectus georgicus
[23]
[24]
[25]
[26]
.
V?i th? tich h?p s? kho?ng 600 cm³, h?p s? D2700 co nien đ?i kho?ng 1,77 Ma va trong tinh tr?ng t?t, cung c?p s? hi?u bi?t th?u su?t trong so sanh v?i hinh thai h?c h?p s? ng??i hi?n đ?i. Vao th?i đi?m phat hi?n thi h?p s? nay la nh? nh?t va nguyen th?y nh?t c?a phan tong Ng??i (
Hominina
) đ??c phat hi?n t? tr??c t?i nay ben ngoai chau Phi. Tuy nhien, n?m 2003 m?t h?p s? ng??i c?a phan loai
H. erectus floresiensis
nh? h?n m?t chut đa đ??c tim th?y tren đ?o
Flores
.
Homo erectus georgicus
th? hi?n s?
d? hinh gi?i tinh
m?nh, v?i đan ong to l?n h?n đan ba m?t cach đang k?.
Sau đo, b?n b? x??ng hoa th?ch khac c?ng đ??c tim th?y, ch? ra m?t loai co h?p s? va ph?n tren c? th? nguyen th?y nh?ng c?t s?ng va cac chan l?i t??ng đ?i tan ti?n, t?o ra s? linh đ?ng l?n h?n. Hi?n nay chung khong đ??c coi la loai tach bi?t, ma la đ?i di?n cho m?t giai đo?n ngay sau khi co s? chuy?n ti?p c?a
Homo habilis
va
H. erectus
, va co nien đ?i kho?ng 1,8 Ma
[20]
[27]
. B? s?u t?p nay bao g?m m?t trong nh?ng ham d??i l?n nh?t c?a chi
Homo
thu?c th? Pleistocen (D2600), m?t trong nh?ng ham d??i nh? nh?t thu?c t?ng H? Pleistocen (D211), m?t m?u v?t g?n nh? hoan h?o c?a ng??i ? đ? tu?i v? thanh nien (D2735), va m?t m?u v?t hoan toan khong co r?ng (D3900)
[28]
.
H?p s? ti?p theo
, h?p s? duy nh?t con nguyen v?n đ??c tim th?y t? tr??c t?i nay thu?c v? ng??i thu?c giai đo?n Ti?n Pleistocen, đ??c mieu t? n?m 2013
[29]
. V?i th? tich ch?a t?i 550 cm³, no la h?p s? nh? nh?t trong s? t?t c? cac h?p s? tim th?y t?i di ch? nay. Cac bi?n thien v? th? tich c?a cac h?p s? nay nh?c nh? cac nha nghien c?u vi?c ki?m tra l?i cac bi?n thien v? h?p s? c?a ng??i hi?n đ?i va tinh tinh. H? th?y r?ng trong khi cac h?p s?
Dmanisi
trong r?t khac nhau, nh?ng cac bi?n thien nay la khong l?n h?n so v?i cac bi?n thien v? h?p s? ? ng??i hi?n đ?i c?ng nh? ? tinh tinh. Vi th?, cac bi?n thien nay g?i y r?ng cac phat hi?n hoa th?ch tr??c đay đ??c coi la thu?c v? cac loai khac nhau tren c? s? cac bi?n thien v? th? tich h?p s? c?a chung, nh?
H. rudolfensis
,
H. gautengensis
,
H. ergaster
va co th? c?
H. habilis
, co th? đ??c di?n gi?i khac đi nh? la thu?c v? cung m?t dong doi nh? c?a
Homo erectus
[30]
.
Phan lo?i va khac bi?t đ?c bi?t
[
s?a
|
s?a ma ngu?n
]
Nhi?u nha c? nhan lo?i h?c v?n con tranh lu?n v? đ?nh ngh?a c?a
H. erectus
va
H. ergaster
nh? la cac loai tach bi?t hay khong. M?t vai h?c gi? g?i y vi?c b? đ?n v? phan lo?i
Homo erectus
va thay vi th? coi
H. erectus
nh? la
H. sapiens
c? x?a
[31]
[32]
[33]
[34]
. M?t s? h?c gi? l?i g?i
H. ergaster
nh? la t? tien chau Phi tr?c ti?p c?a
H. erectus
, b?ng vi?c đ? xu?t r?ng no đa r?i kh?i chau Phi va di c? vao chau A, r? nhanh ra thanh loai khac bi?t
[35]
. Ph?n l?n l?i chia r? v? ten g?i loai
ergaster
, v?i vi?c nh?n th?y khong co khac bi?t gi?a cac hoa th?ch nh?
c?u be Turkana
v?i
ng??i B?c Kinh
. M?c du "
Homo ergaster
" đoi khi v?n đ??c ch?p nh?n nh? la m?t đ?n v? phan lo?i h?p l?, nh?ng hai đ?n v? phan lo?i nay th??ng đ??c đ?nh ngh?a nh? la cac qu?n th? chau Phi va chau A khac bi?t c?a cung m?t loai (ngh?a r?ng)
H. erectus
.
Trong khi m?t s? h?c gi? t?ng kh?ng đ?nh r?ng
đ?nh ngh?a loai sinh h?c
c?a
Ernst Mayr
khong th? s? d?ng đ? ki?m nghi?m cac gi? thuy?t noi tren, tuy nhien ng??i ta co th? ki?m tra s? bi?n thien hinh thai h?p s? trong ph?m vi cac m?u v?t
H. erectus
/
H. ergaster
đa bi?t, va so sanh no v?i nh?ng gi ng??i ta th?y ? cac nhom linh tr??ng khac h?n nhau con sinh t?n v?i s? phan b? đ?a ly t??ng t? ho?c g?n g?i v? quan h? ti?n hoa. Vi th?, n?u m?c đ? bi?n thien gi?a
H. erectus
va
H. ergaster
l?n h?n nh?ng gi ng??i ta th?y trong ph?m vi m?t loai, ch?ng h?n nh? ? kh?
Macaca
, thi khi đo
H. erectus
va
H. ergaster
co th? đ??c coi la hai loai tach bi?t.
Mo hinh so sanh hi?n co la r?t quan tr?ng, va viec l?a ch?n (cac) loai phu h?p co th? la r?t kho kh?n (Ch?ng h?n, đ? bi?n thien hinh thai trong qu?n th? toan c?u c?a
H. sapiens
la nh?
[36]
, va s? đa d?ng đ?c bi?t c?a chinh loai ng??i hi?n đ?i co th? khong ph?i la s? so sanh đang tin c?y). Nh? m?t vi d?, cac hoa th?ch tim th?y ?
Dmanisi
ban đ?u đ??c mieu t? nh? la thu?c v? m?t loai khac co quan h? g?n la
Homo georgicus
, nh?ng sau đo cho th?y đ? bi?n thien c?a chung n?m trong ph?m vi đ? bi?n thien c?a
Homo erectus
, va hi?n nay đ??c phan lo?i la
Homo erectus georgicus
.
H. erectus
co th? tich h?p s? l?n h?n c?a
Homo habilis
(m?c du cac m?u v?t Dmanisi co cac h?p s? đ?c bi?t nh?): cac di c?t s?m nh?t ch? ra th? tich h?p s? kho?ng 850 cm³, trong khi cac m?u v?t Java mu?n nh?t co th? tich t?i 1.100 cm³
[36]
, đ?t t?i m?c đ? nh? ?
H. sapiens
;
x??ng tran
it xien h?n va vom cu?n b? r?ng nh? h?n ?
Australopithecina
; m?t th?ng h?n (it l?i ra) h?n c? ? Australopithecina l?n ?
H. habilis
, v?i cac ch?m long may l?n va cac
x??ng go ma
it ro net h?n. Cac d?ng ng??i c? đ?i nay đ?ng cao kho?ng 1,70 m (5 ft 7 inch)
[37]
(Ch? kho?ng 17% đan ong hi?n đ?i la cao h?n)
[38]
va co than hinh đ?c bi?t thanh m?nh, v?i tay va chan dai
[39]
.
D? hinh gi?i tinh
gi?a đan ong va đan ba la h?i l?n h?n so v?i ?
H. sapiens
, v?i đan ong kho?ng 25% to l?n h?n đan ba, nh?ng h?i nh? h?n so v?i ? cac loai xu?t hi?n s?m thu?c chi
Australopithecus
. S? phat hi?n ra b? x??ng KNM-WT 15000, "
c?u be Turkana
" (
Homo ergaster
), th?c hi?n g?n
h? Turkana
,
Kenya
c?a
Richard Leakey
va
Kamoya Kimeu
n?m 1984, la m?t trong nh?ng b? x??ng ng??i c? đ?i hoan h?o nh?t đa đ??c phat hi?n, va no gop ph?n đang k? vao vi?c di?n gi?i s? ti?n hoa sinh ly h?c ? ng??i.
Homo erectus
co l? la loai ng??i c? đ?i đ?u tien s?ng theo ki?u xa h?i s?n b?t hai l??m, va cac nha nhan lo?i h?c nh?
Richard Leakey
tin r?ng loai nay co tinh xa h?i g?n v?i ng??i hi?n đ?i h?n la v?i cac loai gi?ng nh?
Australopithecus
tr??c đo. T??ng t?, th? tich h?p s? t?ng len noi chung trung v?i s? xu?t hi?n c?a cac cong c? ngay cang ph?c t?p h?n, đoi khi đ??c tim th?y cung v?i cac hoa th?ch.
S? phat hi?n ra
c?u be Turkana
(
H. ergaster
) n?m 1984 đ?a ra ch?ng c? cho th?y m?c cho gi?i ph?u gi?ng nh? ?
Homo sapiens
, loai nay co th? khong co kh? n?ng phat ra cac am thanh co th? so sanh v?i ti?ng noi ? ng??i hi?n đ?i.
H. ergaster
co l? lien l?c v?i nhau b?ng th? am thanh ti?n ngon ng? thi?u c?u truc phat tri?n đ?y đ? c?a ngon ng? ng??i hi?n đ?i nh?ng phat tri?n h?n so v?i cac ki?u lien l?c phi ngon ng? đ??c
tinh tinh
s? d?ng
[40]
. Suy lu?n nh? v?y b? thach th?c b?i s? phat hi?n ra cac c?t s?ng c?a
H. ergaster
/
erectus
?
Dmanisi
, Gruzia co nien đ?i kho?ng 150.000 n?m c? h?n so v?i c?u be Turkana, nh?ng l?i ph?n anh cac kh? n?ng thanh am trong ph?m vi c?a
H. sapiens
[41]
. C? kich th??c b? nao l?n s? hi?n di?n c?a
vung Broca
c?ng h? tr? kh? n?ng ?n noi l?u loat
[42]
.
H. erectus
c?ng co l? la loai ng??i c? đ?i đ?u tien sinh s?ng trong cac
c?ng đ?ng b?y đan
nh? va than thu?c, t??ng t? nh? cac c?ng đ?ng b?y đan s?n b?t hai l??m hi?n đ?i
[43]
.
H. erectus
/
ergaster
c?ng đ??c ng??i ta cho la loai ng??i c? đ?i đ?u tien s?n b?t theo cac nhom ph?i h?p, s? d?ng cac cong c? ph?c t?p va ch?m soc cac b?n đ?ng hanh y?u đu?i hay y?u ?t.
Tuy nhien, hi?n t?i v?n con tranh lu?n v? vi?c li?u
H. erectus
, va co th? c?
ng??i Neanderthal
mu?n h?n
[44]
, co th? t?ng lai gi?ng v?i
ng??i hi?n đ?i v? m?t gi?i ph?u
t?i khu v?c nay la
chau Au
va
chau A
hay khong. Xem them
Thuy?t h?n huy?t Neanderthal
[45]
.
Cac phan loai va h?u du?
[
s?a
|
s?a ma ngu?n
]
Homo erectus
v?n la m?t trong nh?ng loai t?n t?i lau nh?t c?a chi
Homo
, t?ng sinh t?n tren 1 tri?u n?m, trong khi
Homo sapiens
m?i ch? t?n t?i đ??c kho?ng 200.000 n?m. Tuy nhien, nh? m?t loai chau A khac bi?t, v?n ch?a co đ?ng thu?n v? vi?c loai nay co ph?i la t? tien c?a
H. sapiens
hay b?t k? d?ng ng??i nao khac sau no hay khong.
Cac loai h? hang
Cac đ?n v? phan lo?i đ??c gan cho tr??c đay
S? phat hi?n ra
Homo floresiensis
n?m 2003 va s? tuy?t ch?ng g?n đay c?a loai nay đa đ?a ra kh? n?ng la co hang lo?t loai h?u du? c?a
Homo erectus
co th? đa t?n t?i tren cac đ?o ?
đong Nam A
va đang ch? đ?i đ? đ??c phat hi?n hoa th?ch (xem
Orang Pendek
).
Homo erectus soloensis
, phan loai t? lau đ??c cho la t?ng sinh s?ng tren đ?o Java it nh?t la cho t?i kho?ng 50.000 n?m tr??c nh?ng g?n đay vao n?m 2011 đa đ??c xac đ?nh l?i v?i nien đ?i cao h?n
[46]
, co th? la m?t trong s? nay. M?t s? nha khoa h?c hoai nghi v? tuyen b? cho r?ng
Homo floresiensis
la h?u du? c?a
Homo erectus
. M?t di?n gi?i cho r?ng cac hoa th?ch nay la c?a ng??i hi?n đ?i v?i
t?t đ?u nh?
, trong khi m?t di?n gi?i khac l?i cho r?ng cac hoa th?ch nay la c?a m?t nhom
ng??i Pygmy
.
M?t s? hoa th?ch chinh c?a
Homo erectus
:
- Indonesia (đ?o Java):
Trinil 2
(
m?u g?c
), b? s?u t?p
Sangiran
, b? s?u t?p Sambungmachan
[47]
,
b? s?u t?p Ngandong
.
- Trung Qu?c ("
Ng??i B?c Kinh
"): Ng??i Lam đi?n (nui Cong V??ng L?nh va hang Tr?n Gia Oa),
Van
,
Chu Kh?u đi?m
, Nam Kinh,
Hoa
- Kenya: ER 3883, ER 3733
- Vertessz?l?s, Hungary "
Samu
"
- Vi?t Nam:
Hang Th?m Khuyen
,
L?ng S?n
[48]
- Gruzia: B? s?u t?p Dmanisi ("
Homo erectus georgicus
")
- Ethiopia:
Daka calvaria
- Eritrea: H?p s? Buia (co th? la
H. ergaster
)
[49]
- T?nh Denizli
, Th? Nh? K?: Hoa th?ch Kocabas
[50]
.
- ^
Hoang Dung.
Coi tr?i coi ta
. Falls Church, VA: Ti?ng Que H??ng, 2011. tr 173
- ^
a
b
Hazarika, Manji (ngay 16 ? ngay 30 thang 6 n?m 2007).
“
Homo erectus/ergaster
and Out of Africa: Recent Developments in Paleoanthropology and Prehistoric Archaeology”
(PDF)
.
B?n g?c
(PDF)
l?u tr? ngay 1 thang 8 n?m 2020
. Truy c?p ngay 5 thang 11 n?m 2013
.
- ^
Chauhan, Parth R. (2003)
"Distribution of Acheulian sites in the Siwalik region"
trong
An Overview of the Siwalik Acheulian & Reconsidering Its Chronological Relationship with the Soanian ? A Theoretical Perspective
. assemblage.group.shef.ac.uk
- ^
Klein R. (1999).
The Human Career: Human Biological and Cultural Origins
. Chicago: Nha in đ?i h?c Chicago,
ISBN 0226439631
.
- ^
Anton S. C. (2003).
“Natural history of Homo erectus”
.
Am. J. Phys. Anthropol
.
122
: 126?170.
doi
:
10.1002/ajpa.10399
.
- ^
Suwa G; Asfaw B; Haile-Selassie Y; White T.; Katoh S.; Wolde Gabriel G.; Hart W.; Nakaya H.; Beyene Y. (2007).
Early Pleistocene Homo erectus fossils from Konso, southern Ethiopia
. "Anthropological Science" 115(2): 133-151,
doi
:
10.1537/ase.061203
- ^
Frazier Kendrick
(12 thang 11 n?m 2024).
“Leakey Fights Church Campaign to Downgrade Kenya Museum's Human Fossils”
.
Skeptical Inquirer magazine
.
30
(6).
B?n g?c
l?u tr? ngay 10 thang 1 n?m 2009
. Truy c?p ngay 5 thang 11 n?m 2013
.
- ^
Prins Harald E. L.; Walrath Dana va McBride Bunny (2007).
Evolution and prehistory: the human challenge
. Wadsworth Publishing. tr. 162.
ISBN
978-0-495-38190-7
.
Qu?n ly CS1: nhi?u ten: danh sach tac gi? (
lien k?t
)
- ^
Ferring R.; Oms O.; Agusti J.; Berna F.; Nioradze M.; Shelia T.; Tappen M.; Vekua A.; Zhvania D.; Lordkipanidze D. (2011).
Earliest human occupations at Dmanisi (Georgian Caucasus) dated to 1.85-1.78 Ma
. "PNAS" 108 (26): 10432-10436,
doi
:
10.1073/pnas.1106638108
- ^
New discovery suggests Homo erectus originated from Asia
. Dnaindia.com. 08-06-2011.
- ^
Darwin, Charles R. (1871).
The Descent of Man and Selection in Relation to Sex
. John Murray.
ISBN
0-8014-2085-7
.
- ^
F. Spoor, M. G. Leakey, P. N. Gathogo, F. H. Brown, S. C. Anton, I. McDougall, C. Kiarie, F. K. Manthi & L. N. Leakey (ngay 9 thang 8 n?m 2007). “Implications of new early Homo fossils from Ileret, east of Lake Turkana, Kenya”.
Nature
.
448
(7154): 688?691.
doi
:
10.1038/nature05986
.
PMID
17687323
.
Qu?n ly CS1: nhi?u ten: danh sach tac gi? (
lien k?t
)
- ^
Robinson J. T. (1953).
The Nature of Telanthropus capensis
.
Nature
171 (4340): 33,
doi
:
10.1038/171033a0
- ^
Frederick E. Grine; John G. Fleagle; Richard E. Leakey (ngay 1 thang 6 n?m 2009). “Chapter 2:
Homo habilis
?A Premature Discovery: Remember by One of Its Founding Fathers, 42 Years Later”.
The First Humans: Origin and Early Evolution of the Genus Homo
. Springer. tr.
7
.
Qu?n ly CS1: nhi?u ten: danh sach tac gi? (
lien k?t
)
- ^
a
b
Kalb, Jon E (2001).
Adventures in the Bone Trade: The Race to Discover Human Ancestors in Ethiopia's Afar Depression
. Springer Science+Business Media. tr. 76.
ISBN
0-387-98742-8
. Truy c?p ngay 2 thang 12 n?m 2010
.
- ^
Wood Bernard (ngay 11 thang 7 n?m 2002).
“Palaeoanthropology: Hominid revelations from Chad”
(PDF)
.
Nature
.
418
(6894): 133?135.
doi
:
10.1038/418133a
.
B?n g?c
(PDF)
l?u tr? ngay 17 thang 7 n?m 2011
. Truy c?p ngay 2 thang 12 n?m 2010
.
- ^
Cornevin, Robert (1967).
Histoire de l'Afrique
. Payotte. tr. 440.
ISBN
2-228-11470-7
.
- ^
“Mikko's Phylogeny Archive”
.
B?o tang L?ch s? T? nhien Ph?n Lan (FMNH), đ?i h?c Helsinki
. L?u tr? b?n g?c ngay 6 thang 1 n?m 2007
. Truy c?p ngay 5 thang 11 n?m 2013
.
Qu?n ly CS1: bot: tr?ng thai URL ban đ?u khong ro (
lien k?t
)
- ^
Vekua A, Lordkipanidze D, Rightmire GP, Agusti J, Ferring R, Maisuradze G, Mouskhelishvili A, Nioradze M, De Leon MP, Tappen M, Tvalchrelidze M, Zollikofer C (2002). “A new skull of early Homo from Dmanisi, Georgia”.
Science
.
297
(5578): 85?9.
doi
:
10.1126/science.1072953
.
PMID
12098694
.
Qu?n ly CS1: nhi?u ten: danh sach tac gi? (
lien k?t
)
- ^
a
b
Lordkipanidze D, Jashashvili T, Vekua A, Ponce de Leon MS, Zollikofer CP, Rightmire GP, Pontzer H, Ferring R, Oms O, Tappen M, Bukhsianidze M, Agusti J, Kahlke R, Kiladze G, Martinez-Navarro B, Mouskhelishvili A, Nioradze M, Rook L (2007).
Postcranial evidence from early Homo from Dmanisi, Georgia
.
Nature
449(7160): 305?310.
PMID 17882214
,
doi
:
10.1038/nature06134
- ^
Lordkipanidze D.; Vekua A.; Ferring R.; Rightmire G. P.; Agusti J.; Kiladze G.; Mouskhelishvili A.; Nioradze M.; Ponce De Leon M. S. P.; Tappen M.; Zollikofer C. P. E. (2005).
Anthropology: The earliest toothless hominin skull
.
Nature
434 (7034): 717?718,
doi
:
10.1038/434717b
,
PMID 15815618
- ^
Augusti, Jordi; Lordkipanidze, David (2011). “How "African" was the early human dispersal out of Africa?”.
Quaternary Science Reviews
.
30
(11?12): 1338?1342.
doi
:
10.1016/j.quascirev.2010.04.012
.
- ^
Gibbons, A. (2003).
“A Shrunken Head for African
Homo erectus
”
(PDF)
.
Science
.
300
(5621): 893a.
doi
:
10.1126/science.300.5621.893a
.
- ^
Tattersall I.; Schwartz J. H. (2009).
Evolution of the Genus
Homo
.
Annual Review of Earth and Planetary Sciences
37: 67-92,
doi
:
10.1146/annurev.earth.031208.100202
- ^
Rightmire G. P.; Lordkipanidze D.; Vekua A. (2006).
Anatomical descriptions, comparative studies and evolutionary significance of the hominin skulls from Dmanisi, Republic of Georgia
.
Journal of Human Evolution
50(2): 115?141.
doi
:
10.1016/j.jhevol.2005.07.009
,
PMID 16271745
- ^
Gabunia L.; Vekua A.; Lordkipanidze D.; Swisher III C. C.; Ferring R.; Justus A.; Nioradze M.; Tvalchrelidze M.; Anton S. C.; Bosinski G.; Joris O.; Lumley M. A.; Majsuradze G.; Mouskhelishvili A. (2000).
Earliest Pleistocene hominid cranial remains from Dmanisi, Republic of Georgia: Taxonomy, geological setting, and age
.
Science
288 (5468): 1019?1025,
doi
:
10.1126/science.288.5468.1019
,
PMID 10807567
- ^
Wilford, John Noble
(ngay 19 thang 9 n?m 2007).
“New Fossils Offer Glimpse of Human Ancestors”
.
The New York Times
. Truy c?p ngay 9 thang 9 n?m 2009
.
- ^
Rightmire, G. Philip; Van Arsdale, Adam P.;
Lordkipanidze, David
(2008). “Variation in the mandibles from Dmanisi, Georgia”.
Journal of Human Evolution
.
54
(6): 904?8.
doi
:
10.1016/j.jhevol.2008.02.003
.
PMID
18394678
.
- ^
David Lordkipanidze1, Marcia S. Ponce de Leon, Ann Margvelashvili, Yoel Rak, G. Philip Rightmire, Abesalom Vekua, Christoph P. E. Zollikofer (ngay 18 thang 10 n?m 2013). “A Complete Skull from Dmanisi, Georgia, and the Evolutionary Biology of Early Homo”.
Science
.
342
(6156): 326?331.
doi
:
10.1126/science.1238484
.
Qu?n ly CS1: nhi?u ten: danh sach tac gi? (
lien k?t
)
- ^
Ian Sample (ngay 17 thang 10 n?m 2013).
“Skull of Homo erectus throws story of human evolution into disarray”
.
The Guardian
.
- ^
Weidenreich F. (1943). “The "Neanderthal Man" and the ancestors of "Homo Sapiens
"
”.
American Anthropologist
.
45
: 39?48.
doi
:
10.1525/aa.1943.45.1.02a00040
.
JSTOR
662864
.
- ^
Jelinek, J. (1978). “Homo erectus or Homo sapiens?”.
Rec. Adv. Primatol
.
3
: 419?429.
- ^
Wolpoff M.H. (1984). “Evolution of Homo erectus: The question of stasis”.
Palaeobiology
.
10
(4): 389?406.
JSTOR
2400612
.
- ^
Frayer D.W., Wolpoff M.H.; Thorne, A.G.; Smith, F.H., Pope G.G. (1993).
“Theories of modern human origins: The paleontological test”
.
American Anthropologist
.
95
: 14?50.
doi
:
10.1525/aa.1993.95.1.02a00020
.
JSTOR
681178
.
Qu?n ly CS1: nhi?u ten: danh sach tac gi? (
lien k?t
)
- ^
Tattersall, Ian and Jeffrey Schwartz (2001).
Extinct Humans
. Boulder, Colorado: Westview/Perseus.
ISBN
0-8133-3482-9
.
- ^
a
b
Swisher Carl Celso III; Curtis Garniss H.; Lewin Roger (2002)
Java Man
, Abacus,
ISBN 0-349-11473-0
.
- ^
Bryson Bill (2005).
A Short History of Nearly Everything: Special Illustrated Edition
. Toronto: Doubleday Canada.
ISBN
0-385-66198-3
.
- ^
Khanna Dev Raj (2004).
Human Evolution
. Discovery Publishing House. tr. 195.
ISBN
978-8171417759
. Truy c?p ngay 30 thang 3 n?m 2013
.
African H. erectus, with a mean stature of 170 cm, would be in the tallest 17 percent of modern populations, even if we make comparisons only with males
- ^
Roylance, Frank D. Roylance (ngay 6 thang 2 n?m 1994).
“A Kid Tall For His Age”
.
Baltimore Sun
.
B?n g?c
l?u tr? ngay 5 thang 11 n?m 2013
. Truy c?p ngay 5 thang 11 n?m 2013
.
Clearly this population of early people were tall, and fit. Their long bones were very strong. We believe their activity level was much higher than we can imagine today. We can hardly find Olympic athletes with the stature of these people
- ^
Ruhlen Merritt (1994).
The origin of language: tracing the evolution of the mother tongue
. New York: Wiley.
ISBN
0-471-58426-6
.
- ^
Bower, Bruce (ngay 3 thang 5 n?m 2006). “Evolutionary back story: Thoroughly modern spine supported human ancestor”.
Science News
.
169
(18): 275?276.
doi
:
10.2307/4019325
.
- ^
Richard Leakey (1992).
Origins Reconsidered
. Anchor. tr. 257?258.
ISBN
0-385-41264-9
.
- ^
Boehm Christopher (1999).
Hierarchy in the forest: the evolution of egalitarian behavior
. Cambridge: Nha in đ?i h?c Harvard. tr. 198.
ISBN
0-674-39031-8
.
- ^
Owen James (ngay 30 thang 10 n?m 2006).
“Neanderthals, Modern Humans Interbred, Bone Study Suggests”
.
National Geographic News
. Truy c?p ngay 14 thang 1 n?m 2008
.
- ^
Whitfield, John (ngay 18 thang 2 n?m 2008).
“Lovers not fighters”
.
Scientific American
.
- ^
Finding showing human ancestor older than previously thought offers new insights into evolution
, 05-07-2011.
- ^
“The Sambungmacan 3 Homo erectus calvaria: a comparative morphometri...”
. Truy c?p 10 thang 2 n?m 2015
.
- ^
R Ciochon, V T Long, R Larick, L Gonzalez, R Grun, J de Vos, C Yonge, L Taylor, H Yoshida, M Reagan. 1996.
Dated co-occurrence of Homo erectus and Gigantopithecus from Tham Khuyen Cave, Vietnam
.
PNAS
93(7): 3016?3020
- ^
Angela M.H. Schuster, 1998.
New Skull from Eritrea
.
Archaeology
51(5).
- ^
Kappelman J, Alcicek MC, Kazanci N, Schultz M, Ozkul M, ?en S (2008).
“First
Homo erectus
from Turkey and implications for migrations into temperate Eurasia”
.
American Journal of Physical Anthropology
.
135
(1): 110?116.
doi
:
10.1002/ajpa.20739
.
PMID
18067194
.
Qu?n ly CS1: nhi?u ten: danh sach tac gi? (
lien k?t
)
Chung:
|
Wikimedia Commons co them hinh ?nh va ph??ng ti?n truy?n t?i v?
Homo erectus
.
|
(ti?ng Vi?t)
(ti?ng Anh)