Hans Christian Ørsted
, vi?t theo
ti?ng Vi?t
la
?xtet
[2]
(
14 thang 8
n?m
1777
-
9 thang 3
n?m
1851
) la m?t
nha v?t ly
va
nha hoa h?c
ng??i
đan M?ch
. Ong la ng??i đa c?ng c?
tri?t h?c h?u Kant
va la ng??i co đong gop quan tr?ng cho s? phat tri?n c?a khoa h?c cu?i th? k? 19 va đ?u th? k? 20. Oersted đ??c bi?t đ?n nhi?u nh?t v?i cong lao kham pha ra m?i lien h? gi?a
đi?n
va
t? tinh
ma th??ng đ??c bi?t đ?n la
đi?n t?
.
[3]
Ti?u s? va cac nghien c?u
[
s?a
|
s?a ma ngu?n
]
Ørsted đ??c sinh ra t?i
Rudkøbing
. Khi con tr?, Ørsted đa co s? quan tam đ?n khoa h?c trong khi đang lam vi?c cho cha minh, ng??i s? h?u m?t ti?m thu?c tay. Ong va em trai c?a minh,
Anders Sandøe Ørsted
, nh?n đ??c s? giao d?c t? r?t s?m thong qua t? h?c ? nha, đi đ?n
Copenhagen
vao n?m 1793 đ? tham gia vao cac k? thi t?i tr??ng
đ?i h?c Copenhagen
, n?i ma c? hai anh em r?t xu?t s?c trong h?c t?p. N?m 1796, Ørsted đa đ??c trao gi?i th??ng danh d? cho nh?ng gi?y t? c?a minh trong c? th?m m? va v?t ly. Ong đa gianh đ??c h?c v? ti?n s? vao n?m 1799 trong m?t lu?n an d?a tren cac tac ph?m c?a
Kant
mang ten
"The Architectonics of Natural Metaphysics"
.
N?m 1801, Ørsted nh?n đ??c m?t chuy?n du l?ch, h?c b?ng va tr? c?p cho phep ong danh ba n?m đi du l?ch kh?p chau Au. T?i đ?c, ong g?p
Johann Wilhelm Ritter
, m?t nha v?t ly tin r?ng co m?t m?i lien h? gi?a đi?n va t? tinh. đi?u nay c?ng c? cho tinh th?n c?a Ørsted vi ong tin vao y t??ng c?a
Kant
v? s? hi?p nh?t c?a thien nhien va nh?ng m?i quan h? sau s?c t?n t?i gi?a cac hi?n t??ng t? nhien. Cu?c h?i tho?i c?a h? đa thu hut Ørsted vao nghien c?u v?t ly. Ong tr? thanh m?t giao s? t?i
đ?i h?c Copenhagen
vao n?m 1806 va ti?p t?c cac nghien c?u c?a minh v?i dong đi?n va am thanh. D??i s? h??ng d?n c?a ong, đ?i h?c đa phat tri?n m?t ch??ng trinh v?t ly va hoa h?c toan di?n va thanh l?p phong thi nghi?m m?i.
N?m 1800,
Alessandro Volta
phat minh ra
pin Volta
, t?o c?m h?ng cho Ørsted đ? suy ngh? v? b?n ch?t c?a đi?n va ti?n hanh thi nghi?m v? đi?n đ?u tien c?a minh. Gi?a n?m 1800 va 1803, ong đ?n th?m đ?c, Phap va Ha Lan cho cac bai gi?ng c?a minh. Ørsted chao đon
William Christopher Zeise
đ?n nha c?a minh trong mua thu n?m 1806. N?m 1812 ong l?i đ?n th?m đ?c va Phap. T?i Berlin, ong đa vi?t bai lu?n v?n n?i ti?ng c?a minh vao b?n s?c c?a cac l?c l??ng hoa h?c va đi?n t?, trong đo ong đ?u tien tuyen b? cac k?t n?i hi?n t?i gi?a t? tr??ng va đi?n. Sau đo ? Paris, ong d?ch bai ??lu?n v?n b?ng
ti?ng Latinh
v?i
Marcel de Serres
.
N?m 1820,
H?i Hoang gia Luan đon
đa trao cho ong
Huan ch??ng Copley
va
Vi?n Han lam Phap
t?ng cho ong 3.000
franc
vang. Ørsted ch? m?i 43 tu?i khi ong co đ??c nh?ng thanh t?u v? đ?i nay.
Ngay 21 thang 4 n?m 1820, trong m?t bai gi?ng, Ørsted nh?n th?y m?t kim la ban l?ch t? phia b?c t? khi m?t dong đi?n t? pin đ??c b?t va t?t, xac nh?n m?t m?i lien h? tr?c ti?p gi?a đi?n va t? tinh. Gi?i thich ban đ?u c?a ong la hi?u ?ng t? tinh t?a ra t? t?t c? cac ben c?a m?t day d?n mang dong đi?n, c?ng nh? anh sang va nhi?t. Ba thang sau đo, ong b?t đ?u cu?c nghien c?u chuyen sau h?n va ngay sau đo cong b? phat ki?n c?a minh, cho th?y m?t dong đi?n t?o ra t? tr??ng khi no ch?y qua m?t day d?n b?t ki. Phat ki?n nay khong ph?i ch? do co c? h?i, vi Ørsted đa tim ki?m m?t m?i lien h? gi?a đi?n va t? trong nhi?u n?m nay. S? đ?i x?ng đ?c bi?t c?a hi?n t??ng nay co th? la m?t trong nh?ng kho kh?n lam c?n tr? s? phat ki?n.
Kham pha c?a Ørsted
đoi khi no đ??c tuyen b? r?ng
Gian Domenico Romagnosi
la ng??i đ?u tien tim th?y m?t m?i lien h? gi?a đi?n va t? vao n?m 1802, tr??c c? phat ki?n c?a Ørsted n?m 1820. Thi nghi?m c?a Romagnosi cho th?y m?t dong đi?n t? m?t đ?ng voltaic co th? lam l?ch h??ng kim nam cham. Nghien c?u c?a ong đa đ??c xu?t b?n trong hai t? bao Italia va ph?n l?n b? b? qua b?i cac c?ng đ?ng khoa h?c.
Phat ki?n c?a Ørsted co ?nh h??ng r?t nhi?u đ?n vi?c nghien c?u v? đi?n đ?ng l?c trong c?ng đ?ng khoa h?c, co ?nh h??ng t?i nha v?t ly ng??i Phap
Andre-Marie Ampere
trong vi?c nghien c?u b?ng th?c nghi?m, tim ra l?c đi?n t? va phat bi?u thanh đ?nh lu?t mang ten ong,
đ?nh lu?t Ampere
. Phat hi?n c?a Ørsted c?ng la m?t b??c quan tr?ng ti?n t?i m?t khai ni?m th?ng nh?t v? n?ng l??ng va la c? s? cho s? ra đ?i cho đ?ng c? đi?n.
N?m 1822, ong đ??c b?u lam m?t thanh vien c?a
Vi?n Han lam Khoa h?c Hoang gia Th?y đi?n
.
Vao n?m 1824, Hans Christian Ørsted thi?t l?p
Selskabet for Naturlærens Udbredelse
(SNU), co ngh?a la H?i đ?ng Truy?n ba Ki?n th?c v? Khoa h?c T? nhien. Khong nh?ng th?, ong c?ng la ng??i sang l?p nh?ng t? ch?c ti?n than c?a
H?c vi?n Khi T??ng H?c đan M?ch
va
V?n phong B?ng sang ch? c?a đan M?ch
. Ørsted c?ng la nha t? t??ng đ?u tien đa gi?i thich ro rang va đ?t ten cho "
thi nghi?m t??ng t??ng
" vao
th?i k? c?n đ?i
.
N?m 1825, Ørsted đa co đong gop đang k? cho nghannhh
hoa h?c
b?ng cach s?n xu?t
nhom
l?n đ?u tien trong d?ng khong nguyen ch?t. Trong khi m?t h?p kim nhom-s?t tr??c đay đa đ??c phat tri?n b?i nha hoa h?c va nha phat minh ng??i Anh
Humphry Davy
, Ørsted la ng??i đ?u tien co l?p cac ph?n t? thong qua s? gi?m phan c?a
nhom chloride
.
Ngay 27 thang 1 n?m 1829, Hans Christian Ørsted thanh l?p ra "Tr??ng bach khoa" (
Den Polytekniske Læreanstalt
), thu?c
đ?i h?c Copenhagen
. Luc đ?u tr??ng ch? đao t?o 2 nganh k? s?: khoa h?c ?ng d?ng (nay la nganh hoa h?c) va c? khi (nay la ki?n t?o va s?n xu?t) v?i m?c tieu la n?i nghien c?u, s? d?ng cac ki?n th?c v? khoa h?c va k? thu?t ph?c v? cho cu?c s?ng. Ngoi tr??ng nay sau đo đa phat tri?n thanh
đ?i h?c K? thu?t đan M?ch
, m?t trong nh?ng tr??ng đ?i h?c hang đ?u c?a
đan M?ch
, c?ng nh? vung
B?c Au
va
Chau Au
trong cac l?nh v?c k? thu?t va cong ngh?.
La nhan v?t ch? ch?t trong cai g?i la
Th?i k? hoang kim c?a đan M?ch
, Hans Christian Ørsted la b?n than c?a đ?i v?n hao
Hans Christian Andersen
, đ?ng th?i la anh trai c?a nha lu?t h?c kiem chinh tr? gia
Anders Sandøe Ørsted
- sau nay la
Th? t??ng đan M?ch
(1853?1854).
Ørsted m?t t?i
Copenhagen
vao n?m 1851, ? đ? tu?i 73 va đ??c
chon c?t
t?i
Ngh?a trang Assistens
trong thanh ph?.
- Dibner, Bern,
Oersted and the discovery of electromagnetism
, New York, Blaisdell (1962).
- Ole Immanuel Franksen,
H. C. Ørsted ? a man of the two cultures
, Strandbergs Forlag, Birkerød, Denmark (1981). (Note: Both the original Latin version and the English translation of his 1820 paper "Experiments on the effect of a current of electricity on the magnetic needle" can be found in this book.)