Tr?n Anh Tong
(
ch? Han
: 陳英宗; 25 thang 10 n?m 1276 – 21 thang 4 n?m 1320) ten khai sinh la
Tr?n Thuyen
(陳?), la v?
hoang đ?
th? t? c?a
nha Tr?n
n??c
đ?i Vi?t
. Ong ? ngoi t? thang 4 n?m
1293
đ?n thang 4 n?m
1314
, r?i lam
Thai th??ng hoang
t? n?m 1314 đ?n khi qua đ?i. đ??c đanh gia la m?t v? hoang đ? anh minh, ch?m lo qu?c s?, tri?u đ?i c?a Anh Tong ch?ng ki?n m?t giai đo?n phat tri?n h?ng th?nh c?a
đ?i Vi?t
sau
3 l?n khang chi?n ch?ng quan xam l??c Nguyen Mong
. Th?i k? c?a ong va con ong đanh d?u s? h?ng th?nh c?a v??ng tri?u nha Tr?n.
Tr?n Thuyen la la đich tr??ng t? c?a
Tr?n Nhan Tong
Tr?n Kham (vua th? 3 tri?u Tr?n) va la đich tr??ng ton c?a
Tr?n Thanh Tong
Tr?n Ho?ng (vua th? 2 tri?u Tr?n). N?m 1293, sau khi đanh b?i cac đ?t xam l??c c?a Nguyen-Mong, Tr?n Nhan Tong nh??ng ngoi cho Thai t? Thuyen, t?c Hoang đ? Anh Tong. Theo b? chinh s?
đ?i Vi?t
,
đ?i Vi?t S? ky Toan th?
, Tr?n Anh Tong ban đ?u kha buong th?, me r??u che, nh?ng sau khi
Th??ng hoang
Tr?n Nhan Tong nghiem kh?c r?n b?o, đa ch?u tu s?a minh, tr? thanh m?t hoang đ? anh minh sang su?t, tin dung nh?ng nhan tai nh?
Tr??ng Han Sieu
,
đoan Nh? Hai
,
Nguy?n Trung Ng?n
(ban v?n) va
Ph?m Ng? Lao
,
Tr?n Nh?t Du?t
(ban vo).
Trong th?i k? tr? vi c?a ong, đ?i Vi?t phat tri?n h?ng th?nh, du ph?i ch?ng l?i m?t s? đ?t xam l?n c?a
Ai Lao
tren h??ng Tay.
Vua Anh Tong s? d?ng t??ng tai Ph?m Ng? Lao đanh b?i quan Ai Lao. Ong con ng?n ch?n s? l?n chi?m c?a
ng??i Nguyen
? bien gi?i phia B?c, va m? r?ng lanh th?
đ?i Vi?t
v? ph??ng Nam thong qua cu?c hon nhan gi?a
Huy?n Tran cong chua
(em gai ong) v?i
vua Chiem Thanh
.
Sau khi nh??ng ngoi cho con la Tr?n M?nh (t?c vua
Tr?n Minh Tong
) vao n?m 1314, Th??ng hoang Anh Tong ti?p t?c h? tr? Minh Tong cai qu?n n??c Vi?t.
Gi?ng nh? cac tien đ?, Tr?n Anh Tong la m?t
Ph?t t?
m? đ?o. N?m 1299, Th??ng hoang Tr?n Nhan Tong xu?t gia va sang l?p
Thi?n phai Truc Lam
– giao h?i th?ng nh?t đ?u tien c?a
Ph?t giao Vi?t Nam
. Tr?n Anh Tong đa co nhi?u đong gop cho s? phat tri?n c?a giao h?i nay, qua vi?c khuy?n khich cac
thi?n s?
phai Truc Lam thuy?t phap ? nhi?u n?i, cung d??ng ti?n c?a, v?t li?u cho vi?c xay chua, thap va v?n đ?ng cac thanh vien hoang gia lam th?. Ong c?ng hay sang tac th? ca, nh?ng ngay nay ch? con 12 bai chep trong
Vi?t am thi t?p
.
Tr?n Anh Tong ten huy la
Tr?n Thuyen
, ten ch? la
Nh?t S?y
(日?) ho?c
Nh?t Sang
(日?/日??),
[6]
la đich tr??ng t? c?a
Tr?n Nhan Tong
Tr?n Kham (vua th? 3 tri?u Tr?n) va la đich tr??ng ton c?a
Tr?n Thanh Tong
Tr?n Ho?ng (vua th? 2 tri?u Tr?n). Ong sinh vao ngay
17 thang 9
n?m
Binh Ty
, t?c ngay
25 thang 10
n?m
1276
theo
Tay l?ch
, ch? kho?ng 7 thang tr??c khi ong c? n?i c?a ong la Thai th??ng hoang
Tr?n Thai Tong
qua đ?i. M? ong,
Kham T? B?o Thanh Hoang h?u
, la con gai c?a H?ng đ?o v??ng
Tr?n Qu?c Tu?n
.
Vao th?i đi?m ma Tr?n Thuyen đ??c sinh ra, ph? than v?n con la
Hoang thai t?
, vi v?y ma ong đa đ??c ong n?i l?p lam
Hoang thai ton
.
H?n m?t n?m sau khi Thai th??ng hoang Thai Tong qua đ?i, Thanh Tong noi theo ph? hoang truy?n ngoi cho con la Thai t? Tr?n Kham, t?c
Tr?n Nhan Tong
, ma lui v? lam Thai th??ng hoang.
M?u than c?a ong la Tr?n phi c?ng đ??c t?n phong lam hoang h?u.
Tuy nhien, mai đ?n ngay
3 thang 2
am l?ch n?m
Nham Thin
(
1292
),
Tr?n Nhan Tong
m?i phong Tr?n Thuyen lam
Hoang thai t?
, khi ?y ong đa 16 tu?i.
[a]
Ngay d?p đo, tri?u đinh đa ch?n con gai c?a H?ng Nh??ng v??ng
Tr?n Qu?c T?ng
l?p lam thai t? phi.
Tr?n Qu?c T?ng la em ru?t c?a hoang h?u, cho nen n?u xet v? m?i quan h?, Tr?n Thuyen va thai t? phi la anh em h? con co con c?u ben ngo?i, con v? ben n?i thi hai ng??i đ?u g?i Thai T?
Tr?n Th?a
la k? n?i.
Hon nhan c?n huy?t
x?y ra v?i m?t đ? th??ng xuyen vao th?i nha Tr?n,
[13]
nguyen nhan chinh đ??c cho la đ? đ? phong tr??ng h?p b? ngo?i t?c c??p ngoi, t??ng t? nh? cach ma h? đa s? d?ng đ? đo?t l?y ngai vang t?
nha Ly
.
[14]
Ngay 9 thang 3 am l?ch n?m
Quy T?
, t?c ngay 16 thang 4 n?m 1293 theo Tay l?ch,
Tr?n Nhan Tong
truy?n ngoi cho Thai t? Tr?n Thuyen, t?c Hoang đ? Tr?n Anh Tong. Anh Tong t? x?ng la "Anh Hoang" (英皇) va ton vua cha lam
Thai th??ng hoang
.
Nha vua l?y
nien hi?u
la "H?ng Long" (興隆) va s? d?ng no cho đ?n khi ong noi theo cac v? tien đ? thoai v? nh??ng ngoi cho con trai.
Ong c?ng đ??c tri?u th?n t?ng ton hi?u "?ng Thien Qu?ng V?n Nhan Minh Thanh Hi?u Hoang đ?" (應天廣運仁明聖孝皇帝).
Th?i gian ong tr? vi đ??c coi la th?i k? th?nh tr? nh?t c?a nha Tr?n.
Khi m?i len n?i ngoi, Tr?n Anh Tong thich r??u che va th??ng thich đi vi hanh cung m?y ng??i th? v?, co l?n b? m?t s? ng??i "vo l?i" nem g?ch trung đ?u. Th??ng hoang bi?t chuy?n, ch? bi?t l?c đ?u.
Luc b?y gi?, Th??ng hoang Tr?n Nhan Tong đa rut v?
hanh cung Thien Tr??ng
, th?nh tho?ng m?i quay v? Th?ng Long. S? c? ghi chep, m?t ngay n? Nhan Tong h?i cung, g?p ph?i Anh Tong do u?ng r??u say nen mai tr?a v?n ch?a ng? d?y. Ong n?i gi?n li?n quay v? Thien Tr??ng, h? chi?u cho ba quan ngay mai ph?i t? t?p ? đo nghe ch?.
Khi t?nh d?y ong v?i va cung m?t ng??i h?c tro la
đoan Nh? Hai
t?c t?c đ?n Thien Tr??ng dang bi?u t? t?i.
Nhan Tong đ?c bi?u, m?i m?ng r?ng: "Tr?m con co con khac c?ng co th? n?i ngoi đ??c. Tr?m con s?ng ma ng??i con dam nh? th?. Hu?ng chi sau nay?"
T? đo Anh Tong tr? nen minh m?n h?n, khong nh?ng th? ong con khong ?a nh?ng ng??i nghi?n r??u. Theo
đ?i Vi?t S? ky Toan th?
, khi Th??ng hoang g?i y Anh Tong ch?n N?i th? Chanh ch??ng
Nguy?n Qu?c Ph?
lam Hanh khi?n, Anh Tong t? ch?i: "N?u l?y ngoi th? ma ban, thi Qu?c ph? đ??c r?i, ch? hi?m h?n nghi?n r??u thoi!".
Anh Tong c?ng la ng??i bai b? t?c x?m hinh r?ng vao đui c?a cac vua đ?i Vi?t.
[b]
Toan th?
ghi l?i, Th??ng hoang Nhan Tong đa tri?u Anh Tong đ?n cung Trung Quang va b?o r?ng: "Nha ta v?n la ng??i h? l?u [song n??c], đ?i đ?i chu?ng d?ng c?m, th??ng x?m hinh r?ng vao đui. N?p nha theo ngh? vo, nen x?m r?ng vao đui đ? t? la khong quen g?c". Khi đo th? x?m đa ch? s?n tr??c c?ng cung; nh?ng th?a luc Th??ng hoang nhin sang h??ng khac, Anh Tong l?n tr?n v? cung Trung Hoa. Th??ng hoang bi?t y va khong b?t Anh Tong ph?i x?m minh n?a.
Ben c?nh đo, Tr?n Anh Tong đa ch?p hanh nghiem tuc n? n?p, k? c??ng c?a hoang tri?u. Thang 3 am l?ch n?m 1296, ong sai đanh quan th??ng ph?m Nguy?n H?ng đ?n ch?t vi t?i me bai b?c.
Ong c?ng ban chi?u c?m ph?m huy ten c?a 8 vua
nha Ly
, cung v?i cac t? ph? nha Tr?n la
Tr?n Ly
,
Tr?n Th?a
,
Tr?n Thai Tong
,
Tr?n Thanh Tong
va
Tr?n Nhan Tong
.
Ngoai ra,
Toan th?
con chep l?i: co l?n Anh Tong đi cung th? phi la Huy T?; ba nay khong ph?i Chinh cung Hoang h?u nen khong đ??c đi ki?u.
Thu?n Thanh Hoang h?u
l?y ki?u c?a minh cho Huy T? đi, nh?ng Anh Tong ng?n c?n: "Co yeu quy Huy T? thi cho cai khac, ch? cai ki?u ng?i con đi?n ch? c?, khong th? cho đ??c".
Thang 10 am l?ch n?m
1300
, Tr?n Anh Tong đ?t quy ch? m?i v? trang ph?c ba quan, theo đo quan v?n đ?i m? ch? đinh mau đen, thu?c quan đ?i m? toan hoa mau xanh co hai vong vang đinh vao hai ben. Ao c?a quan v?n, t??ng vo ph?i co ?ng tay r?ng t? 9 t?c đ?n 1 th??c 2 t?c, khong đ??c r?ng d??i 8 t?c. Ngoai ra, cac quan v?n vo đ?u khong đ??c phep m?c xiem, t?ng quan khong đ??c phep m?c th??ng. đ?n mua xuan n?m
1301
, nha vua l?i ban chi?u cho ba quan v?n vo đ?u dung m? ch? đinh, co mi?ng l?a b?c toc mau tia xen mau bi?c.
Tr?n Anh Tong c?ng chu tr?ng đ?n vi?c chieu hi?n đai s?. Trong th?i gian đ?u tr? vi, ong t? ra phong khoang trong vi?c b? nhi?m quan ch?c. Nh?ng sau khi nghe Th??ng hoang phe binh r?ng: "Sao l?i co m?t n??c be b?ng ban tay ma phong quan t??c nhi?u nh? th?", Anh Tong dung ng??i c?n th?n h?n.
Ong đa tr?ng d?ng nh?ng v?n th?n gi?i nh?
Bui M?c đ?c
,
Tr??ng Han Sieu
,
Tr?n Thi Ki?n
hay đoan Nh? Hai
, cung v?i nh?ng t??ng l?nh tai ba nh? Chieu V?n đ?i v??ng
Tr?n Nh?t Du?t
, Hu? V? đ?i v??ng
Tr?n Qu?c Ch?n
hay
Ph?m Ng? Lao
.
đ?c bi?t, đoan Nh? Hai con tr? nh?ng đa đ??c Anh Tong phong ch?c Ng? s? trung tan, khi?n co ng??i cham chi?m b?ng 2 cau th?: " On cau ch? c?: đai ng? s?; Mi?ng s?a con hoi: Trung tan đoan". Anh Tong m?c k? nh?ng l?i đ?n đ?i nay.
Trai l?i, ng??i kem tai đ?c nh? B?o H?ng (1 ton th?t ma Anh Tong yeu m?n),
Nguy?n S? C?
va Chu B? (c?n th?n c?a Anh Tong t? khi ong con nh?) đ?u khong đ??c gi? cac ch?c l?n.
Thang 3 am l?ch n?m
1304
, Anh Tong m? khoa thi
Thai h?c sinh
tim ng??i hi?n giup n??c. Th? l? k? thi nay g?m 4 b??c: b??c 1 la thi am t? thien Y qu?c (l?y t? sach Qu?c ng?) va truy?n M?c Thien t?, ng??i nao khong qua đ??c b??c nay s? b? lo?i th?i; b??c 2 thi gi?i ngh?a kinh sach Nho giao, lam th? theo th? c? thi ng? ngon tr??ng thien v? "v??ng đ? khoan manh" (dung lu?t "tai nan x? tr?"), lam phu "đ? đ?c hi?u sinh, hi?p v? dan tam"; b??c 3 thi v? ch?, chi?u, bi?u; b??c cu?i cung la thi đ?i sach. Khoa thi nay l?y đ??c 48 ng??i g?m Tr?ng nguyen
M?c đ?nh Chi
(đ??c phong ch?c Thai h?c sinh h?a d?ng th?, sung lam N?i th? gia), B?ng nhan
Bui M?
(lanh ch?c Chi h?u b? th? m?o sam, sung lam N?i l?nh th? gia), Tham hoa
Tr??ng Phong
(lanh ch?c Hi?u th? quy?n mi?n, sung lam Nh? t?), Hoang giap
Nguy?n Trung Ng?n
cung 44 thai h?c sinh. Ba ng??i đ? đ?u đ??c ra c?a Long Mon d?o ch?i đ??ng ph? 3 ngay.
Nh? s? giup đ? c?a Th??ng hoang va b? toi, Anh Tong đa gi? v?ng s? h?ng th?nh v? chinh tr?, kinh t? va v?n hoa c?a đ?i Vi?t.
C?ng gi?ng nh? nhi?u v? vua Tr?n khac, Anh Tong c?ng la m?t tin đ?
Ph?t giao
thu?n thanh.
[35]
N?m
1299
, Th??ng hoang
Tr?n Nhan Tong
xu?t gia t?i nui
Yen T?
(
Qu?ng Ninh
), l?y đ?o hi?u la
Giac hoang đi?u ng?
va l?p ra
Thi?n phai Truc Lam
.
đay đ??c xem la giao h?i th?ng nh?t đ?u tien c?a
đ?o Ph?t
?
Vi?t Nam
.
[37]
đ?n n?m
1308
, đi?u ng? vien t?ch; đ? t? đi?u ng? la
Phap Loa
tr? thanh T? th? hai c?a phai Thi?n Truc Lam. Anh Tong h? tr? tich c?c cho đi?u ng? va Phap Loa trong vi?c phat tri?n giao h?i.
[38]
Sach
Tam T? th?c l?c
co ch? mo t? Anh Tong la "đ?i thi ch? c?a Ph?t phap".
[39]
Mua đong n?m
1304
, Anh Tong th?nh c?u đi?u ng? v?
Th?ng Long
đ? truy?n tam Tam gi?i B? tat t?i gia cho ong.
[41]
Theo gi?i thich c?a
Nguy?n Lang
trong
Vi?t Nam Ph?t giao s? lu?n
, v?i vi?c th?c hanh gi?i B? tat T?i gia, Anh Tong đa l?p nguy?n dung hoang quy?n c?a minh nh? m?t ph??ng ti?n cho vi?c "c?u nhan đ? th?" tren tinh th?n
Ph?t giao đ?i th?a
. Vi?c Anh Tong th?c hi?n Tam gi?i B? tat đa khuy?n khich nhi?u ton th?t, quan l?i
quy y
Ph?t-Phap-T?ng va th? tri
ng? gi?i
.
[35]
Theo sach
Thanh đ?ng ng? l?c
(m?t tac ph?m Ph?t giao khuy?t danh ra đ?i cu?i th? k? 14), trong th?i k? tr? vi c?a minh, Tr?n Anh Tong đa khuy?n khich cac
cao t?ng
nh? Nh? t? Phap Loa, Qu?c s? Li?u Minh thuy?t gi?ng kinh sach Ph?t giao noi chung – va Thi?n tong noi rieng – t?i nhi?u n?i nh? chua T? Phuc (Th?ng Long) va am Th??ng L?c (Thien Tr??ng).
[41]
Cu?n
Vi?t Nam Ph?t giao s? lu?n
con cho bi?t, Tr?n Anh Tong đa chu c?p th? xay va v?t li?u cho giao h?i đ? xay c?t t? vi?n, t?nh th?t. đ?ng th?i, ong cho đ?p nhi?u t??ng
Ph?t
l?n va keu g?i v??ng h?u, cung nhan c?ng hi?n hang tr?m m?u ru?ng cho cac trung tam tu h?c. Nha vua c?ng dang t?ng tau thuy?n va dan phu cho th?y Phap Loa nh?ng th?y khong l?y.
[38]
Vao cac n?m
1313
va
1319
, khi s?n xu?t
nong nghi?p
g?p kho kh?n, Tr?n Anh Tong đa l?y vang b?c t? qu?c kh? va dang cho Phap Loa, sau đo th?y phan phat cho dan ngheo.
[41]
Cac vua đ?u th?i Tr?n đ?u la hanh gi? Thi?n Tong; nh?ng đ?n đ?i Anh Tong,
M?t tong
b?t đ?u ?nh h??ng t?i gi?i Ph?t t? đ?i Vi?t – k? c? nha vua. N?m 1318, Tr?n Anh Tong đa th?nh c?u nha s? ng??i
Nam A
la Ban đ? đa O Sa Th?t L?i d?ch
B?ch Tan Th?n Chu kinh
– m?t v?n b?n Ph?t giao M?t tong.
[38]
S? c? c?ng ghi nh?n s? hi?n di?n c?a m?t nha s? M?t Tong ng??i
?n
ten Du Chi Ba Lam "t? noi la 300 tu?i, co th? ng?i x?p b?ng n?i tren m?t n??c, l?i co th? thu c? ng? t?ng len ng?c, lam cho trong b?ng lep k?p, ch? con da b?ng va x??ng s?ng thoi". Con gai s? la đa La Thanh đa tr? th?n phi t?n c?a Anh Tong.
[38]
Quan h? v?i Nguyen Mong
[
s?a
|
s?a ma ngu?n
]
Tr?n Anh Tong len ngoi trong b?i c?nh quan h? đ?i Vi?t ?
Nguyen Mong
đang c?ng th?ng. M?c du nha Tr?n đa đanh b?i 3 cu?c xam l??c c?a
Mong Nguyen
vao cac n?m
1258
,
1285
va
1287
, ng??i Nguyen v?n ch?a d?t b? tham v?ng thon tinh đ?i Vi?t.
N?m
1293
, hoang đ? nha Nguyen la
H?t T?t Li?t
sai Th??ng th? B? binh L??ng T?ng ep Anh Tong sang ch?u. Anh Tong cao b?nh khong đi, đ?ng th?i c? đao T? K? đi tri?u c?ng.
H?t T?t Li?t sai giam T? K? t?i Giang L?ng va chu?n b? xam l??c đ?i Vi?t. Tuy nhien, cong vi?c chu?n b? ch?a hoan t?t thi H?t T?t Li?t ch?t; thang 1 am l?ch n?m
1294
, tan hoang đ?
Nguyen Thanh Tong
ra l?nh bai binh va tr? T? K? v? n??c. Quan h? Nguyen ? Vi?t tr? l?i binh th??ng.
Thang 2 am l?ch n?m
1295
,
nha Nguyen
c? Ly Tr?ng Tan, Tieu Ph??ng Nhai đi s? sang
đ?i Vi?t
. S? b? nay đa đ??c Th??ng hoang Tr?n Nhan Tong va vua Tr?n Anh Tong đon ti?p t? t?.
[39]
Sau khi hai s? Nguyen v? n??c, Anh Tong sai N?i vien ngo?i lang Tr?n Kh?c D?ng cung Ph?m Th?o sang Nguyen đ? xin th?nh ?n b?n m?i nh?t c?a
đ?i t?ng kinh Ph?t giao
. Tri?u đinh nha Nguyen ch?p thu?n.
[38]
K? t?c chinh sach c?a cac vua tr??c, Tr?n Anh Tong c?ng n?p đ?u đ?n cho nha Nguyen vao cac n?m
1308
,
1311
va
1312
.
Toan th?
co chep l?i chuy?n đi s? c?a
M?c đ?nh Chi
n?m
1308
va nh?ng di?n bi?n tich c?c c?a ho?t đ?ng ngo?i giao nay.
Ben c?nh thai đ? m?m d?o đo, Tr?n Anh Tong c?ng kien quy?t khong đ? ng??i Nguyen xam ph?m đ?i Vi?t. Tr??c khi H?ng đ?o đ?i v??ng
Tr?n Qu?c Tu?n
m?t n?m 1300, Anh Tong đa h?c h?i v? t??ng lao thanh nay v? kinh nghi?m ch?ng xam l??c t? ph??ng B?c.
D?a tren d? li?u t?
Nguyen s? lo?i bien
(Trung Qu?c), sach
Kham đ?nh Vi?t s? Thong giam C??ng m?c
co mo t?
m?t cu?c tranh ch?p gi?a hai n??c
vao n?m
1313
:
- "Luc ?y, vien Tri chau Tr?n An nha Nguyen la Tri?u Giac b?t ng??i chau T? Lang n??c ta, l?y m?t m?t l? vang, va l?n h?n m?t nghin kho?ng ru?ng.
Nha vua
ben sai quan sang đanh chau Quy Thu?n va chau D??ng L?i nha Nguyen, noi ro la c?t sang đanh đ? bao thu. Nha Nguyen sai vien thien h? L?u Nguyen Hanh sang do xet... r?i đ?a cong đi?p sang ta noi: "Tr??c kia,
nha Han
đ?t ra chin qu?n, danh giao hoa c?a Trung Qu?c đa tran lan t?i. Hu?ng chi, An Nam đ?i v?i Trung Qu?c, nao la dang đ?a đ?, nao la n?p l? c?ng, danh ph?n tren d??i đa phan minh, Trung Qu?c đ?i v?i An Nam, thi ban cho m?t cach đ?y đ?n khong k? đ?n vi?c đap l?i đ?n s?, cai ?n hu? yen ?y ng??i ph??ng xa th?t la h?t s?c. Nh? th? thanh tri?u co ph? b?c gi quy qu?c đau! Th? ma bay gi? sao l?i t? nhien gay ra s? khong yen lanh, dung s?c ngong cu?ng đ? m? r?ng b? coi…""
C??ng m?c c?ng thu?t l?i s? h?i đap c?a Anh Tong, lam nha Nguyen ph?i xu?ng n??c:
- "Nha vua
tr? l?i: "đ?y la nh?ng ng??i nh? m?n ? ngoai bien gi?i t? lam vi?c khong yen lanh, n??c toi bi?t th? nao đ??c vi?c ?y". Nhan th?, Nguyen Hanh dang th? len noi v?i vua Nguyen: "Tr??c kia An Nam đa t?ng xam ph?m vao đ?t V?nh Binh, nay l?i quen thoi c?; ngh? nen sai quan đ?n tuyen truy?n d? b?o, đ?nh l?i b? coi va nghiem s?c quan l?i ? bien gi?i khong đ??c xam ph?m l?n nhau nh? th? m?i gi? đ??c s? yen ?n lau dai ? ngoai bien gi?i". Vua Nguyen y theo l?i tau, sai ng??i đem s?c th? đ?n d? b?o. Do đ?y
nha vua
m?i cho bai binh."
Sau n?m
1294
, tinh hinh bien gi?i phia B?c t??ng đ?i ?n đ?nh; nh?ng ? phia Tay Nam, hai vua Nhan Tong va Anh Tong ph?i đ?i m?t v?i cac cu?c xam l?n c?a
Ai Lao
.
Thang 8 am l?ch n?m
1294
, Th??ng hoang
Tr?n Nhan Tong
than chinh đi d?p. M? man tr?n đanh, đ?i quan tien phong c?a
đ?i Vi?t
đa b? quan Ai Lao vay đanh kh?n đ?n. T??ng
Ph?m Ng? Lao
đa thuc quan pha vay, sau đo đanh tan quan Ai Lao va
"b?t đ??c ng??i va suc v?t nhi?u khong k? xi?t"
(theo
đ?i Vi?t S? ky Toan th?
). Vua Anh Tong đa th??ng binh phu b?ng vang (kinh phu) cho Ph?m Ng? Lao.
N?m
1298
, quan Ai Lao tran t?i chi?m song Chang Lang. Quan
đ?i Vi?t
do Ph?m Ng? Lao ch? huy đa ph?n cong va l?y l?i lanh th?. Sau tr?n đanh đo, Tr?n Anh Tong t?ng binh phu hinh đam may (van phu) cho Ph?m Ng? Lao.
Thang 10 am l?ch n?m
1298
, quan Ai Lao l?i sang qu?y pha, Anh Tong đi?u quan đi đ?i pho. Hang t??ng nha Nguyen la
Tr??ng Hi?n
đa t? tr?n; Anh Tong sai l?p bai v? th? Tr??ng Hi?n trong Thai mi?u.
đ?n thang 3 am l?ch n?m
1301
, ng??i Ai Lao t?n cong
đa Giang
. Vang l?nh Anh Tong, Ph?m Ng? Lao đem quan t?i M??ng Mai (nay thu?c huy?n
Mai Chau
, t?nh
Hoa Binh
) va pha tan quan Ai Lao.
Do chi?n cong nay, Ph?m Ng? Lao đ??c nha vua phong ch?c Than v? đ?i t??ng quan. Sau tr?n M??ng Mai, s? c? khong con ghi l?i m?t cu?c xam l?n nao c?a Ai Lao trong th?i Anh Tong n?a.
Kho?ng thang 3 am l?ch n?m
1301
, đi?u ng?
Tr?n Nhan Tong
sang vi?ng th?m
Chiem Thanh
, đ??c vua Chiem la
Ch? Man
ti?p đai n?ng h?u va ? l?i Chiem Thanh g?n 9 thang. Trong chuy?n đi nay, đi?u ng? đa h?a g? con gai la
Huy?n Tran
(em Tr?n Anh Tong) cho Ch? Man.
[39]
Sau đo Ch? Man đa nhi?u l?n sai s? sang h?i v? vi?c hon l?, nh?ng cac đ?i th?n
nha Tr?n
đ?u ph?n đ?i, ch? co V?n Tuc v??ng
Tr?n đ?o Tai
va Nh?p n?i Hanh khi?n
Tr?n Kh?c Chung
ch?p nh?n.
Thang 6 am l?ch n?m
1306
, Tr?n Anh Tong đ?ng y g?
Huy?n Tran
cho
Ch? Man
.
Huy?n Tran v? Chiem Thanh va đ??c phong lam hoang h?u. Ch? Man dang hai
chau O
,
Ry
(con g?i la Ly) cho đ?i Vi?t lam h?i mon. Tr?n Anh Tong đa đ?i ten chau O thanh chau Thu?n va chau Ly thanh chau Hoa. Dan Chiem ? hai chau nay khong ch?u ph?c tung, nen Anh Tong sai
đoan Nh? Hai
đ?n thu ph?c nhan tam. Thong qua cac bi?n phap nh? b? nhi?m quan t??c, phan phat ru?ng đ?t va xa thu? nhi?u n?m cho ng??i b?n đ?a, Nh? Hai đa duy tri đ??c ?n đ?nh t?i vung đ?t đ?a đ?u phia Nam.
M?t n?m sau hon l? c?a Huy?n Tran, Ch? Man qua đ?i vao thang 5 am l?ch n?m 1307. Th? t? Chiem sai s? sang
đ?i Vi?t
bao tang. Theo phong t?c n??c Chiem, khi vua ch?t hoang h?u ph?i len gian h?a đ? tu?n tang. Tr?n Anh Tong bi?t tin, sai Hanh khi?n Tr?n Kh?c Chung v? sang vi?ng tang, tim cach c?u
Huy?n Tran
.
Tr?n Kh?c Chung
bay k? thanh cong, c?u đ??c
Huy?n Tran
đ?a xu?ng thuy?n va r??c ba v? đ?i Vi?t b?ng đ??ng bi?n.
Sau khi Ch? Man ch?t, em la
Ch? Chi
len ngoi vua Chiem Thanh. Theo sach
Vi?t Nam s? l??c
, Ch? Chi
"hay ph?n tr?c, khong gi? nh?ng đi?u giao ??c tr??c"
v?i đ?i Vi?t.
Thang 12 am l?ch n?m
1311
, Tr?n Anh Tong quy?t đ?nh t?n cong Chiem Thanh. D??i s? ch? huy c?a nha vua cung Hu? V? đ?i v??ng
Tr?n Qu?c Ch?n
va Nhan Hu? v??ng
Tr?n Khanh D?
, quan đ?i
đ?i Vi?t
đa chia lam 3 canh th?y, b? ti?n vao ph??ng Nam, bu?c vua Chiem la Ch? Chi đ?u hang. Sach
đ?i Vi?t S? ky Toan th?
đa thu?t l?i m?t s? chi ti?t v? cu?c chinh ph?t Chiem Thanh th?i Tr?n Anh Tong:
- "Mua h?, thang 5, d? b?t đ??c chua Chiem Thanh Ch? Chi đem v?; phong em h?n la Ch? đa A Ba Niem lam A h?u tr?n gi? đ?t ?y.
- Tr??c đo, Ch? Chi sai ng??i sang c?ng. Ng??i ?y la tr?i ch? Cau Chiem. Vua sai đoan Nh? Hai bi m?t ??c h?n v?i h?n. đ?n khi vua đich than đi đanh, đ?n ph? Lam Binh, chia quan lam ba đ??ng: Hu? V? v??ng Qu?c Ch?n theo đ??ng nui, Nhan Hu? v??ng Khanh D? theo đ??ng bi?n, vua t? d?n sau quan theo đ??ng b?; th?y b? cung ti?n. L?y đoan Nh? Hai lam Thien t? chieu d? s? đi tr??c.
- Vua đ?n Cau Chiem d?ng l?i. Nh? Hai sai ng??i t?i ch? tr?i ch?, noi ro y yeu c?u qu?c ch? ra hang. Tr?i ch? bao cao v?i Ch? Chi. Ch? Chi nghe theo, đem gia thu?c đi đ??ng bi?n t?i hang. Nhan Hu? v??ng đem quan đu?i theo. Nh? Hai l?p t?c ch?y th? tau r?ng:
- "Khanh D? đ?nh c??p cong vua".
- Vua gi?n l?m, sai b?t giam quan c?a Khanh D? la Nguy?n Ng?i đem ch?t chan. Nhan Hu? s?, đ?n ng? doanh t? t?i va noi r?ng:
- "Th?n s? no đ?n gi?a bi?n l?i đ?i b?ng khac, nen m?i ch?n đ?ng sau thoi".
- Vua nguoi gi?n, sai chia quan đi tu?n cac b? l?c. Ng??i Chiem t? t?p đ?nh đanh vao ng? doanh. Ti?ng voi đa g?n, quan s? co v? lo s?. đ??c vai hom, quan c?a Hu? V? v??ng t? tim đ??ng ma t?i, ng??i Chiem ch?y tan. Tr?n nay khong m?t m?t m?i ten ma Chiem Thanh b? d?p, đo la cong s?c c?a Nh? Hai.
"
Anh Tong l?p em Ch? Chi la
Ch? đa A Ba Niem
lam vua ch? h?u đ?t Chiem.
Thang 6 am l?ch n?m
1312
, vua Tr?n chi?n th?ng tr? v? kinh s?. Anh Tong khong lam l? phong th??ng cong th?n vi ong quan ni?m
"cong lao c?a cac quan ? l?i gi? n??c va cac t??ng theo ta đi đanh tr?n la ngang nhau"
.
Ch? Chi đ??c phong t??c Hi?u Thu?n v??ng, khong lau sau thi ch?t ? hanh cung Gia Lam (Th?ng Long) va đ??c h?a tang.
Theo sach
An Nam chi l??c
c?a
Le T?c
ben nha Nguyen, mua đong n?m
1311
, nha Nguyen sai Th??ng th? B? L? Nai Ma Thai đi s? sang đ?i Vi?t, đ? bao vi?c đ?ng quang c?a
Nguyen Nhan Tong
, nh?ng Tr?n Anh Tong b?n đanh Chiem nen khong th? đon ti?p. Gi?a n?m 1312, Anh Tong v? đ?n kinh đo, li?n sai s? sang chuc m?ng Nguyen Nhan Tong va t? l?i v? vi?c khong ti?p s? Nguyen.
N?m 1313, quan
Xiem La
sang xam l?n Chiem Thanh. Tr?n Anh Tong ch? đ?nh
đ? Thien H?
lam Kinh l??c s?
Ngh? An
va
Lam Binh
giup ng??i Chiem chi?n đ?u gi? đ?t.
Thang 1 am l?ch n?m
1305
, Tr?n Anh Tong l?p con th? 4 la
Tr?n M?nh
lam
thai t?
.
Ngay 18 thang 3 am l?ch n?m
Giap D?n
(nh?m ngay 3 thang 4) n?m
1314
, ong nh??ng ngoi cho Tr?n M?nh, t?c Hoang đ?
Tr?n Minh Tong
. Anh Tong lui v?
Thien Tr??ng
(
Nam đ?nh
) lam
Thai th??ng hoang
, đ??c t?ng ton hi?u la "Quang Nghieu Du? V? Thai Th??ng Hoang đ?" (光?睿武太上皇帝).
Tren danh ngh?a Th??ng hoang, Tr?n Anh Tong v?n tham gia cong vi?c tri?u chinh.
Ong đa khuyen b?o Minh Tong ph?i tin dung nh?ng ng??i tai đ?c nh?
Bui M?c đ?c
hay Hu? V? đ?i v??ng
Qu?c Ch?n
, va ph?i hi?u bi?t kinh nghi?m t? cac th?i vua tr??c.
đ?i Vi?t
ti?p t?c th?nh tr? d??i s? cai qu?n c?a hai vua Anh Tong, Minh Tong cung cac đ?i th?n tai n?ng.
Cu?i n?m
1318
, Th??ng hoang Tr?n Anh Tong đau n?ng. Theo
Toan th?
B?o T? Hoang h?u
đa cho g?i s?
Phap Loa
(Ph? Tu?) v? đ? lam l? xem s? sinh t?, Anh Tong g?t đi ma b?o r?ng: "S? hay đ?n đay, ta ch?t r?i,
Quan gia
co sai b?o gi, thi c? vi?c lam. Con nh? chuy?n sau khi ch?t, thi s? c?ng ch?a ch?t, bi?t đau ma trinh bay vi?c ch?t v?i ta?"
[c]
Tuy nhien, c?n c? tren s? than h?u c?a Anh Tong đ?i v?i Phap Loa, tac gi?
Nguy?n Lang
trong
Vi?t Nam Ph?t giao s? lu?n
đa nghi v?n cau chuy?n nay nh? sau:
[38]
- "L?i noi h?t h?i Phap Loa gan cho Anh Tong co l? đ??c m?t s? th?n
Nho gia
ghet đ?o Ph?t them vao. Co th? vi Anh Tong m?t qua khong th? noi chuy?n đ??c v?i Phap Loa, mu?n đ??c ngh? yen đoi chut tr??c khi nh?m m?t nen đa l?c đ?u khong mu?n Phap Loa vao, th? thoi. Trong tr?ng thai đo, b?o ng??i ra nh?n m?t cau noi vo l?, đo khong ph?i la phong đ? c?a m?t ng??i nh? Anh Tong."
Ngay
16 thang 3
am l?ch n?m
Canh Than
(nh?m ngay
21 thang 4
n?m
1320
) Tr?n Anh Tong qua đ?i ? cung Trung Quang (thu?c ph?
Thien Tr??ng
), h??ng d??ng 45 tu?i.
Ngay
12 thang 12
am l?ch n?m
1320
(t?c
10 thang 1
d??ng l?ch n?m
1321
) ong đ??c chon c?t vao Thai l?ng t?i
Yen Sinh
(nay thu?c huy?n đong Tri?u,
Qu?ng Ninh
). Tri?u đinh truy ton ong
mi?u hi?u
la
Anh Tong
(英宗),
th?y hi?u
la "?ng Thien Qu?ng V?n Hi?n V?n Du? V? Kham Minh Nhan Hi?u Hoang đ?" (應天廣運顯文睿武欽明仁孝皇帝).
Tac ph?m c?a Tr?n Anh Tong co
Th?y van tuy but
("Tuy but n??c may") g?m 2 quy?n, trong đo ong v? nhi?u b?c h?a va d??i m?i b?c ho? đ?u co th? đ?. Tuy nhien, Anh Tong đa sai đ?t t?p th? nay tr??c khi ong m?t. Nay th? ong ch? con l?i 12 bai chep trong
Vi?t am thi t?p
.
[66]
Co bai lam tren đ??ng đi chinh chi?n, co bai v?nh s?, co bai ban v?
đ?o Thi?n
. đang chu y la nh?ng bai t? c?nh nh? cac bai "Van tieu am", "đong S?n t?". T?p th? nay đ??c
Phan Huy Chu
khen la "bai nao c?ng la thanh tan va co l?c l??ng" ("V?n t?ch chi"). Ngoai ra ong con co bai "Th?ch d??c cham" (Bai cham v? nh?ng l?i can ng?n trung tr?c), sang tac đ? r?n d?y cho Thai t? Tr?n M?nh.
[66]
Theo nh?n xet trong cu?n
Th? v?n Ly Tr?n
(t?p 2, quy?n th??ng) do
Nguy?n Hu? Chi
,
Tr?n Th? B?ng Thanh
, đ? V?n H? va Tr?n Tu Chau bien so?n, th? c?a Tr?n Anh Tong "gi?n d?, trong sang, giau tinh c?m va trau chu?t. Ni?m hao h?ng c?a ng??i chi?n th?ng, mang l?i yen vui cho dan c?ng nh? ni?m t? tin, s? t?nh tao c?a m?t nha lanh đ?o t?i cao ph?n anh trong th? ong. đ?c bi?t, Anh Tong đa m? đ?u cho dong th? v?nh s? c?a n??c nha. Trong s? th? nay, thai đ? khen che nh?ng nhan v?t l?ch s? th? hi?n s? ti?p thu co phe phan v?i qua kh?, đ?ng th?i bay t? nh?ng quan đi?m tr? n??c va c?ng la nhan sinh quan c?a tac gi?..."
Sach
Th? v?n Ly-Tr?n
c?ng chep l?i m?t s? thi ph?m c?a Tr?n Anh Tong nh? sau:
東山寺
|
"đong S?n t?"
|
"Chua đong S?n"
(b?n d?ch c?a Hu? Chi)
|
- 風搖解虎秋蟬過,
- 月瀉軍持夜澗寒。
- 休向五臺勞夢寐,
- 看來天下幾東山。
|
- Phong dao gi?i h? thu thi?n quynh,
- Nguy?t t? quan tri d? gi?n han.
- H?u h??ng Ng? đai lao m?ng m?,
- Khan lai thien h? k? đong San.
|
- Gio lay thi?n tr??ng ve im ti?ng,
- Trang ch?y trong binh, su?i l?nh h?n.
- M? ??c Ng? đai chi n?a nh??
- Tren đ?i h? d? m?y đong S?n.
|
冬景
|
"đong c?nh"
|
"C?nh đong"
(b?n d?ch c?a Hu? Chi va Ph?m Tu Chau)
|
- 蒼描翠抹削晴峰,
- 紫府樓臺倚半空。
- 幾度碧桃先結實,
- 洞天三十六春風。
|
- Th??ng mieu thuy m?t t??c tinh phong,
- T? ph? lau đai ? ban khong.
- K? đ? bich đao tien k?t th?c,
- đ?ng thien tam th?p l?c xuan phong.
|
- V? th?m, to xanh sang đ?nh non,
- L?ng tr?i ph? tia d?a chon von.
- Bich đao chin s?m bao nhieu b?n?
- Ba sau cung tr?i gio ?m tuon.
|
宋度宗
|
"T?ng đ? Tong"
|
"
T?ng đ? Tong
"
(b?n d?ch c?a Hu? Chi)
|
- 邊風瑟瑟逼人寒,
- 正是東風盡醉間.
- 一日權歸師相手,
- 太平天子十年閒.
|
- Bien phong s?t s?t b?c nhan han,
- Chinh tr? đong phong t?n tuy gian.
- Nh?t nh?t quy?n quy s? t??ng th?,
- Thai binh thien t? th?p nhien nhan.
|
- Bien c??ng gio vut l?nh ghe ng??i,
- ?y luc xuan v? say l? l?i.
- Quy?n binh m?t ngay s? t??ng n?m,
- Thai binh, thien t? m??i n?m ch?i.
|
Cac tac gi?
đ?i Vi?t s? ky toan th?
đa ca ng?i Tr?n Anh Tong la v? vua "sang su?t, th?n tr?ng v? hinh ph?t" va " tinh tinh khiem t?n hoa nha, hoa m?c v?i ng??i trong h?, m?i vi?c c?a tri?u đinh đ?u t? minh quy?t đoan."
Tuy nhien, v?i nhan quan
Nho giao
,
Toan th?
v?n phe phan ong la qua m? đ?o Ph?t, r?ng "vua kheo bi?t k? th?a, cho nen th?i cu?c đi t?i thai binh, chinh tr? tr? nen t?t đ?p, v?n v?t ch? đ? ngay cang th?nh v??ng, c?ng la b?c vua t?t c?a tri?u Tr?n. Song t? h?p nha s? tren nui Yen T?, lam nh?c s?c dan d?ng gac Anh Van, thi ch?ng ph?i la t? v?t nh? trong đ?c l?n đo sao?"
Trong b?
Vi?t giam thong kh?o t?ng lu?n
(bien so?n vao th?i
H?u Le
), s? gia
Le Tung
c?ng ban r?ng: "Anh Tong đ?nh c?p b?c tri?u ban c?a v?n vo, đ?t quy th?c khoa c? c?a s? nhan; khi đ?i h?n thi soat ng?c tha tu, n?m đoi to thi cho vay phat ch?n; tr? đ?o l?y nuoi dan lam kip, chinh s? l?y phong hi?n lam đ?u; v?n v?t ch? đ? m?t phen đ?i m?i, c?ng đ? lam b?c vua gi?i c?a nha Tr?n. Song theo b?n sa mon ? nui Yen T?, lam nh?c s?c dan xay gac Anh Van, khong ph?i la đ? l??ng c?a đ? v??ng."
[70]
D??i goc nhin c?a Ph?t giao, tac gi? Nguy?n Lang ? Thi?n s?
Thich Nh?t H?nh
co nh?n xet trong cu?n
Vi?t Nam Ph?t giao S? lu?n
, t?p 1, ch??ng XII r?ng: "Nhan Tong va Anh Tong la nh?ng nha chinh tr? gi?i, nh?ng đ?ng th?i c?ng la nh?ng Ph?t t? th?t s?. Nha phe binh l?ch s? co th? noi h? l?i d?ng đ?o Ph?t cho chinh tr? nh?ng nha phe binh v?n hoa c?ng co th? noi h? la nh?ng ng??i Ph?t t? sung đ?o."
[35]
- V?n đ?c Phu nhan
h? Tr?n (文德夫人), nguyen ph?i, chau n?i H?ng đ?o đ?i v??ng
Tr?n Qu?c Tu?n
, con gai tr??ng c?a H?ng Nh??ng đ?i v??ng
Tr?n Qu?c T?ng
. L?p lam Thai t? phi n?m
1292
. Khi Anh Tong k? v? l?i l?p lam
V?n đ?c Phu nhan
r?i l?i ph? đi. Khong ro k?t c?c.
- B?o T? Hoang h?u
Tr?n Th? Phung (陳氏?) (保慈皇后; ? -
1330
), con gai H?ng Nh??ng đ?i v??ng
Tr?n Qu?c T?ng
, em gai V?n đ?c Phu nhan. Anh Tong k? v? phong lam
Thanh T? Phu nhan
(聖婆夫人) r?i
Thu?n Thanh Hoang h?u
(順聖皇后). Minh Tong k? v? t?n ton lam
Thu?n Thanh Thai th??ng hoang h?u
(順聖皇太后).
- Chieu T? Hoang h?u
h? Tr?n (昭慈皇后; ? -
1359
), luc con nh? co danh hi?u
Chieu Hi?n Qu?n chua
(昭賢郡主), nguyen la
Huy T? Hoang phi
(徽思皇妃) c?a Anh Tong, con gai duy nh?t c?a B?o Ngh?a v??ng
Tr?n Binh Tr?ng
va
Th?y B?o Cong chua
(con gai vua
Tr?n Thai Tong
), m? sinh
Tr?n Minh Tong
. Khi Minh Tong k? v?, ba đ??c ton lam
Huy T? Thai th??ng hoang phi
(徽思太皇妃). Th?y hi?u c?a ba la
Chieu T? Hoang thai h?u
(昭慈皇太后).
- đ? nh? cung phi
Nguy?n Th? La
, sinh ngay m?ng 7 thang 3 n?m Binh D?n 1266, que quan ? ?p D??ng Phuc nay la thon D??ng Phu, xa Chinh Ngh?a, huy?n Kim đ?ng, t?nh H?ng Yen. Hi?n nay ? que quan con mi?u th? va khu l?ng m? c?a ba.
- đ? Tam phi
Nguy?n Nguy?t ?nh, sinh n?m 1280, m?t ngay 14 thang 4 n?m M?u Tu?t, Que t?i Trang Quang Lang nay la thon Trang Lang đong xa Th?y H?i, huy?n Thai Th?y, t?nh Thai Binh trong m?t gia đinh lam ngh? mu?i. T? nh? ba la ng??i co tai m?o khac th??ng, h?c r?ng, bi?t nhi?u, nhan s?c h?n ng??i,
- T?nh Hu? Th? phi
h? Ph?m (?惠妃), con gai
Ph?m Ng? Lao
, khong con, xu?t gia n?m
1309
.
- Giao Chau Th? phi
, co t? tinh v?i
đoan Nh? Hai
, tri?u đinh lu?n an chem c?, nh?ng đ??c
Hu? Tuc Phu nhan
Hoang Chu Linh (phi t?n c?a Tr?n Thai Tong) xin tha t?i,sau đ??c tac h?p v?i đoan Nh? Hai.
- Cung phi
đa La Thanh
(德妃
), con gai s? ng??i H? la
Du Chi Ba Lam
.
- Cung t?n
Tr?n Th? Thai Binh
(賢妃陳太平) m? sinh c?a
Huy Chan Cong chua
, tinh tinh tham lam, t?ng chi?m ru?ng đ?t c?a dan.
- N? quan h? V??ng (女官王氏) m? sinh c?a
Hu? Chan cong chua
, đ??c yeu quy ma co thai, B?o T? Hoang h?u cho Song H??ng đ??ng (phong ng? c?a minh) lam n?i đ?. Ti?c r?ng V??ng th? b? b?nh h?u s?n ma qua đ?i. Co
Cung nhan
tau rieng v?i Anh Tong V??ng th? la do Hoang h?u h?i ch?t, Anh Tong v?n bi?t tinh Hoang h?u, n?i gi?n l?y roi đanh ng??i Cung nhan ?y, Hoang h?u c?ng b? qua khong đ? long.
- N? quan
Nguy?n Th? Dien
. Anh Tong co y xu?t gia nen sai cung nhan ?n chay. Cac cung nhan đ?u ng?n ng?i, duy co n? quan Nguy?n Th? Dien ch?t ngon tay đem dang. Th??ng hoang ng?i khen, ban cho 40 m?u ru?ng lam l??ng ?n tu hanh ngay sau. R?i Th? Dien qu? nhien đi tu cho đ?n luc m?t, Ph?t hi?u la T?nh Quang.
Danh sach hoang t?
STT
|
Danh hi?u
|
Ten huy
|
Sinh m?t
|
M?
|
Ghi chu
|
1
|
Hoang tr??ng t?
|
|
|
|
Ch?t y?u.
|
2
|
Hoang nh? t?
|
|
|
|
Ch?t y?u.
|
3
|
Hoang tam t?
|
|
|
|
Ch?t y?u.
|
4
|
Tr?n Minh Tong
(陳明宗)
|
Tr?n M?nh
(陳?)
|
1300-1357
|
Chieu T? Hoang h?u
(昭慈皇后)
|
|
- ^
V? ly do ong khong đ??c l?p ngay lam đong cung Thai t?, co l? la vi cai ch?t c?a ong c? n?i (
Tr?n Thai Tong
m?t n?m
1277
) va ong n?i (
Tr?n Thanh Tong
m?t n?m
1290
) lien ti?p x?y ra. Th?c ra,
đ?i Vi?t s? ky toan th?
co noi: "...皇長孫?七遠?生立?皇太孫未幾立?東?皇太子";
...hoang tr??ng ton Thuyen sinh, l?p lam Hoang thai ton, it lau sau l?p lam đong cung Hoang thai t?
. Tuy nhien v? sau l?i ghi l?p
đong cung Thai t? Thuyen lam Hoang thai t?
, r?t mau thu?n. Theo l? đ? tang thong th??ng it nh?t 3 n?m. Tuy nhien đay v?n ch? la gi? thi?t suy đoan t?m th?i, vi đang l? vi?c l?p
Thai t?
ph?i b? qua l? đ? tang thong th??ng.
- ^
đ?u tri?u Tr?n, quan s? đ?u x?m hinh r?ng ? b?ng, ? l?ng va hai b?p đui, g?i la "thai long".Vi khach buon ng??i T?ng th?y dan Vi?t ta x?m hinh r?ng, l? g?p gio bao thuy?n đ?m, thu?ng lu?ng khong dam ph?m t?i, cho nen g?i la "thai long". Nha Tr?n v?n xu?t than t? ngh? chai l??i, nen cac đ?i vua đ?u đ?u gi? t?c x?m r?ng ? đui, ch? đ?n th?i Anh Tong vi ng?i đau ma b?.
- ^
Sach
Thanh đ?ng ng? l?c
k? r?ng th??ng hoang đa đam đ?o v?i Phap Loa ngay tr??c khi m?t:
[41]
- "N?m
Canh Than
nien hi?u đ?i Khanh th? b?y (
1320
) vua b?nh, ra chi?u m?i Ton gi?
Ph? Tu?
đ?n g?p va h?i:
- -
B? tat
lam nh?ng h?nh nghi?p gi đ? vao l?i tr?n lao, đ? thoat cho chung sanh?
- Ph? Tu? đap:
- - Ng??i x?a sau khi đ??c chanh ki?n r?i, h?ng ngay nh?i thanh m?t m?nh, nen hay l?y sanh t? lam n?i du hi, qua l?i ch?ng ng?i, than tuy theo y sanh, tuy ch? t?m ga. Kinh Vien Giac noi: “B? tat tr? l?i tr?n lao, ch?ng ph?i do ai lam g?c”.
- Vua h?i them:
- - Th? nao la d?ng tam ch?t th?ng?
- Ph? Tu? đap:
- - Nhan Tong đi?u Ng? co noi: “Buong xu?ng! Buong xu?ng! Buong ch?ng xu?ng, li?n chinh la k? ?y”. L?i, ng??i x?a noi: “M?t ni?m ch?ng sanh t?c Ph?t nh? nh?”.
- Ngay hom sau, vua l?i m?i ngai Ph? Tu? vao noi v? đ?o ly “Buong xu?ng”. Ph? Tu? d?n ch? ch?t th?ng c?a ng??i x?a, vua m?m c??i, noi: “đ? t? đ?i v?i l? nay r?t co s? đ?c, th?t ch?ng d?i v?y!”
- Ph? Tu? b?o:
- - D?ng! D?ng! Ch?ng c?n noi, vi?c t?t ch?ng b?ng khong.
- Vua m?m c??i, tr? minh n?m l?i, li?n th?ng ha, h??ng 45 tu?i đ?i."
- Ngo S? Lien
(1993).
đ?i Vi?t s? ky toan th?
. N?i cac quan b?n. Ha N?i: Nha Xu?t b?n Khoa h?c Xa h?i.
- Ngo Thi S?
(1991).
Vi?t s? tieu an
. Nha Xu?t b?n V?n S?.
- Le Quy đon
(1959).
Ph? bien t?p l?c
. Khoa Xa h?i - Tr??ng đ?i h?c T?ng h?p Ha N?i.
- Le T?c
(1961).
An Nam chi l??c
. Vi?n đ?i h?c Hu?.
- Qu?c s? quan tri?u Nguy?n
(1998),
Kham đ?nh Vi?t s? Thong giam c??ng m?c
, Ha N?i: Nha Xu?t b?n Giao d?c
- Tr?n Tr?ng Kim
(1971),
Vi?t Nam s? l??c
, Sai Gon: Trung tam H?c li?u Xu?t b?n thu?c B? Giao d?c
- Nguy?n Lang
(1979).
Vi?t Nam Ph?t giao s? lu?n
.
1
. Ha N?i: Nha Xu?t b?n V?n h?c.
- Nguy?n Hu? Chi; Tr?n Th? B?ng Thanh; đ? V?n H?; Tr?n Tu Chau (1988).
Th? v?n Ly Tr?n
(PDF)
. II?Quy?n th??ng. Ha N?i: Nha Xu?t b?n Khoa h?c Xa h?i.
Qu?n ly CS1: nhi?u ten: danh sach tac gi? (
lien k?t
)
- Nguy?n Tai Th? (1988),
L?ch s? Ph?t giao Vi?t Nam
, Ha N?i: Nha Xu?t b?n Khoa h?c Xa h?i,
ISBN
1565180984
- Le M?nh That
(1999).
Tr?n Nhan Tong: Con ng??i va tac ph?m
. Nha Xu?t b?n Thanh ph? H? Chi Minh.
- Nguy?n Hi?n đ?c (1973).
L?ch s? Ph?t giao đang Ngoai
. đ?i h?c V?n khoa Sai Gon.
- Chapuis, Oscar (1995),
A history of Vietnam: from Hong Bang to Tu Duc
, Greenwood Publishing Group,
ISBN
0-313-29622-7
- Maspero, Georges (2002),
The Champa Kingdom: The History of an Extinct Vietnamese Culture
, White Lotus Press,
ISBN
9747534991
Qu?n ly CS1: ref trung m?c đ?nh (
lien k?t
)
- T? Ng?c Li?n (2012).
77 chan dung v?n hoa trong l?ch s? Vi?t Nam
. Nha xu?t b?n Thanh Nien.
|
---|
Quan ch?
| |
---|
S? ki?n
| |
---|
Cac l?nh v?c
| |
---|
Di tich
| |
---|
Hi?n v?t
| |
---|
|