Khong ro v? ngu?n g?c c?a ten g?i La Ma Hispania do thi?u b?ng ch?ng, ten g?i nay đ??c chuy?n hoa thanh Espana hi?n nay. Tuy nhien, co ghi chep r?ng ng??i Phoenicia va Carthago dung Spania đ? ch? khu v?c, do v?y ngu?n g?c đ??c ch?p thu?n ph? bi?n nh?t la t? ti?ng Semit-Phoenicia. ^{[14] [17]}

Ten g?i trong ti?ng Vi?t c?a Tay Ban Nha b?t ngu?n t? ti?ng Trung Qu?c . T? qu?c hi?u "Espana" , ng??i Trung Qu?c b? ch? E đi, con l?i "spana" đ??c phien am b?ng ti?ng Trung la "X? b?n ya" va vi?t b?ng ch? Han la "西班牙" (Tay Ban Nha). ^{[18] [19]} T?i Vi?t Nam th?i nha Nguy?n, Tay Ban Nha con đ??c g?i la Y Pha Nho ( ch? Han : 衣坡儒). ^[20]

Ti?n La Ma s?a

Nghien c?u kh?o c? h?c t?i Atapuerca cho th?y ban đ?o Iberia co H? Ng??i c? tru t? 1,2 tri?u n?m tr??c. ^[21] Trong cac hoa th?ch Atapuerca, phat hi?n đ??c Tong Ng??i s?m nh?t đ??c bi?t đ?n t?i chau Au, đo la Homo antecessor . Ng??i tinh khon l?n đ?u đ?n Iberia t? phia B?c b?ng đ??ng b?, vao kho?ng 35.000 n?m tr??c. Cac đ? t?o tac đ??c bi?t đ?n nhi?u nh?t trong cac khu đ?nh c? c?a ng??i ti?n s? la cac b?c ho? n?i ti?ng trong hang Altamira t?i Cantabria thu?c mi?n b?c Iberia, chung đ??c ng??i Cro-Magnon t?o ra t? 35.600 đ?n 13.500 TCN. ^{[22] [23]} B?ng ch?ng kh?o c? va di truy?n cho th?y r?ng ban đ?o Iberia gi? vai tro la m?t trong vai x? lanh n?n chinh, t? đay con ng??i khoi ph?c c? tru t?i mi?n b?c chau Au sau khi k?t thuc k? b?ng ha cu?i .

Cac nhom c? dan l?n nh?t c? tru t?i ban đ?o Iberia tr??c khi ng??i La Ma đ?n chinh ph?c la ng??i Iberia va ng??i Celt . Ng??i Iberia sinh s?ng ? khu v?c ven đ?a Trung H?i c?a ban đ?o, t? đong b?c đ?n đong nam. Ng??i Celt c? tru tren ph?n l?n khu v?c n?i đ?a va ven đ?i Tay D??ng c?a ban đ?o, t? Tay B?c đ?n Tay Nam. Ng??i Basque chi?m gi? ph?n phia Tay c?a day nui Pyrenees /Pirineos va cac vung lan c?n, v?n hoa Tartessos ch?u ?nh h??ng c?a Phoenicia h?ng th?nh t?i phia Tay Nam, con ng??i Lusitania va ng??i Vettones chi?m gi? cac khu v?c t?i trung Tay. M?t s? thanh ph? đ??c ng??i Phoenicia thanh l?p d?c b? bi?n, va ng??i Hy L?p l?p ra cac cac ti?n đ?n m?u d?ch cung thu?c đ?a c?a h? t?i phia đong B?c. Cu?i cung, ng??i Carthago g?c Phoenicia banh tr??ng đ?n n?i l?c, chinh ph?c kho?ng h?n m?t n?a Tay Ban Nha hi?n nay.

đ? qu?c La Ma va V??ng qu?c Goth s?a

Trong Chi?n tranh Punic l?n th? hai , vao giai đo?n kho?ng t? gi?a n?m 210 đ?n n?m 205?TCN, C?ng hoa La Ma (Roma) trong qua trinh banh tr??ng đa chi?m đ??c cac thu?c đ?a m?u d?ch c?a ng??i Carthago d?c b? bi?n đ?a Trung H?i. M?c du ng??i La Ma m?t g?n hai th? k? đ? chinh ph?c hoan toan ban đ?o Iberia, song h? duy tri quy?n ki?m soat n?i đay trong sau th? k?. S? cai tr? c?a ng??i La Ma con đi kem v?i phap lu?t, ngon ng? va đ??ng La Ma . ^[24]

Cac n?n v?n hoa c?a ng??i Celt va ng??i Iberia d?n b? La Ma hoa (Latinh hoa) ? cac m?c đ? khac nhau tu? theo t?ng vung c?a Hispania, con cac th? l?nh đ?a ph??ng đ??c ti?p nh?n vao t?ng l?p quy t?c La Ma. ^[25] Hispania gi? vai tro la v?a lua cho th? tr??ng La Ma, va cac c?ng t?i đay xu?t kh?u vang, len, d?u o liu va r??u vang. S?n ph?m nong nghi?p gia t?ng khi th?c hi?n cac k? ho?ch t??i tieu, m?t vai trong s? đo v?n con l?i đ?n ngay nay. Cac hoang đ? Hadrianus , Traianus , Theodosius I , va tri?t gia Seneca sinh ra t?i Hispania. C? đ?c giao đ??c truy?n ba t?i Hispania vao th? k? I va tr? nen ph? bi?n t?i cac thanh ph? trong th? k? II. ^[25] H?u h?t ngon ng? va ton giao hi?n t?i c?a Tay Ban Nha, va c? s? lu?t phap, chinh la b?t ngu?n t? giai đo?n nay. ^[24]

Quy?n l?c c?a đ? qu?c Tay La Ma suy y?u t?i Hispania t? n?m 409, khi cac b? l?c German la Suebi va Vandal , cung v?i ng??i Alan thu?c nhom Sarmatia ti?n vao ban đ?o theo l?i m?i t? m?t v? vua ti?m v? c?a La Ma. Cac b? l?c nay v??t song Rhine vao đ?u n?m 407 va c??p pha Gallia (Phap). Ng??i Suebi l?p ra m?t v??ng qu?c t?i Galicia va mi?n b?c B? đao Nha hi?n nay, con ng??i Vandal thi?t l?p ch? đ?ng t?i mi?n nam Tay Ban Nha đ?n n?m 420 tr??c khi v??t sang B?c Phi vao n?m 429 va chi?m Carthago vao n?m 439. Do s? tan ra c?a đ? qu?c Tay La Ma, c? s? xa h?i va kinh t? tr? nen gi?n đ?n hoa, song ngay c? khi thay đ?i hinh th?c thi cac ch? đ? k? t?c v?n duy tri nhi?u th? ch? va phap lu?t c?a La Ma, nh? C? đ?c giao va đ?ng hoa vao v?n hoa La Ma đang ti?n hoa.

Ng??i đong La Ma (Byzantine) thi?t l?p m?t t?nh phia tay g?i la Spania n?m ? phia nam ban đ?o v?i y đ?nh khoi ph?c l?i quy?n th?ng tr? La Ma tren kh?p Iberia. Tuy nhien, cu?i cung Hispania l?i đ??c th?ng nh?t d??i quy?n cai tr? c?a ng??i Visigoth .

T?ng giam m?c Sevilla la Isidoro sinh t?i Murcia , ong la m?t giao s? va tri?t gia co ?nh h??ng va co nhi?u nghien c?u vao th?i Trung c? t?i chau Au. Cac h?c thuy?t c?a ong c?ng co vai tro quan tr?ng trong vi?c c?i đ?o V??ng qu?c Visigoth t? m?t lanh đ?a c?a giao phai Aria sang m?t lanh đ?a Cong giao t?i Cong đ?ng Toledo. V??ng qu?c c?a ng??i Goth (thu?c nhom German) nay la v??ng qu?c C? đ?c giao đ?c l?p đ?u tien cai tr? tren ban đ?o Iberia, va trong Reconquista th? k? XV, ten g?i nay đ??c dung đ? noi v? nh?ng v??ng qu?c khac nhau chi?n đ?u ch?ng l?i quy?n cai tr? c?a ng??i H?i giao.

Th?i k? H?i giao s?a

Trong th? k? VIII, g?n nh? toan b? ban đ?o Iberia b? chinh ph?c (711?718) b?i m?t đ?i quan g?m ph?n l?n la ng??i H?i giao Moor t? B?c Phi. Cu?c chinh ph?c n?m trong ti?n trinh banh tr??ng c?a đ? qu?c Umayyad . Ch? con m?t khu v?c nh? t?i ph?n tay b?c nhi?u nui c?a ban đ?o tim đ??c cach khang c? cu?c xam l?ng ban đ?u nay. Theo lu?t H?i giao , cac tin đ? C? đ?c giao va Do Thai giao đ??c c?p v? th? l? thu?c dhimmi . V? th? nay cho phep h? hanh l? ton giao c?a minh v?i t? cach Dan t?c c?a Sach song b? yeu c?u tr? m?t kho?n thu? đ?c bi?t, va co cac quy?n l?i phap ly va xa h?i th?p h?n ng??i H?i giao. ^{[26] [27]} Vi?c c?i đ?o sang H?i giao di?n ra v?i t?c đ? ngay cang nhanh, muladies (ng??i H?i giao g?c Iberia) đ??c cho la chi?m đa s? dan s? Al-Andalus vao cu?i th? k? X. ^{[28] [29]}

C?ng đ?ng H?i giao tren ban đ?o Iberia c?ng đa d?ng va co xung đ?t xa h?i trong n?i b?. Ng??i Berber đ?n t? B?c Phi đong gop ph?n l?n cho đ?i quan xam l?ng, h? xung đ?t v?i t?ng l?p th? l?nh ng??i ? R?p đ?n t? Trung đong . Th?i gian troi qua, cac c?ng đ?ng Moor quy mo l?n đ??c thanh l?p, đ?c bi?t la t?i thung l?ng song Guadalquivir , đ?ng b?ng ven bi?n Valencia , thung l?ng song Ebro va (v? phia cu?i giai đo?n) vung nui c?a Granada . ^[29]

Cordoba la th? đo c?a qu?c gia H?i giao Al-Andalus t? th?i Abd-ar-Rahman III , đay la thanh ph? l?n nh?t, giau co nh?t va tinh t? nh?t Tay Au đ??ng th?i. Trao đ?i m?u d?ch va v?n hoa đ?a Trung H?i phat tri?n m?nh. Ng??i H?i giao đ?a đ?n truy?n th?ng tri th?c phong phu t? Trung đong va B?c Phi. Cac h?c gi? H?i giao va Do Thai giao gi? m?t vai tro quan tr?ng trong ph?c h?i va truy?n ba Hy L?p h?c t?i Tay Au. M?t s? tri?t gia quan tr?ng trong th?i k? nay la Averroes , Ibn Arabi va Maimonides . V?n hoa La Ma hoa c?a ban đ?o Iberia t??ng tac v?i v?n hoa H?i giao va Do Thai giao theo cac cach th?c ph?c t?p, t?o cho khu v?c m?t n?n v?n hoa đ?c tr?ng. ^[29] đ?i đa s? c? dan s?ng ben ngoai cac thanh ph?, t?i đay h? th?ng s? h?u đ?t đai t? th?i La Ma ph?n l?n v?n đ??c duy tri vi cac th? l?nh H?i giao hi?m khi t??c quy?n s? h?u c?a đ?a ch?, va h? đ?a đ?n cac cay tr?ng va k? thu?t m?i khi?n nong nghi?p đ??c phat tri?n.

Trong th? k? XI, vung đ?t c?a ng??i H?i giao b? tan v? thanh cac v??ng qu?c Taifa kinh đ?ch, t?o đi?u ki?n cho cac nha n??c C? đ?c giao nh? co c? h?i m? r?ng lanh th? them r?t nhi?u. ^[29] Cac phai cai tr? H?i giao t? B?c Phi la Al-Murabitun va Al-Muwa??idun (trung tam t?i Maroc) sau đo đa ph?c h?i th?ng nh?t trong cac vung đ?t c?a ng??i H?i giao. H?i giao đ??c ap d?ng nghiem ng?t va it khoan dung h?n, ng??i H?i giao co m?t giai đo?n h?i sinh th?nh v??ng. Nha n??c H?i giao tai th?ng nh?t nay tr?i qua h?n m?t th? k? thanh cong, ph?n nao lam đ?o ng??c b??c ti?n c?a C? đ?c giao.

đ? ch? H?i giao s?p đ?, Tay Ban Nha th?ng nh?t s?a

Reconquista (tai chinh ph?c) la giai đo?n keo dai nhi?u th? k? khi quy?n cai tr? c?a ng??i C? đ?c giao đ??c tai l?p tren ban đ?o Iberia. Reconquista đ??c nhin nh?n la b?t đ?u t? tr?n Covadonga v?i ph?n th?ng c?a Don Pelayo vao n?m 722, va di?n ra đ?ng th?i v?i giai đo?n ng??i H?i giao cai tr? ban đ?o. Th?ng l?i c?a đ?i quan C? đ?c giao tr??c l?c l??ng H?i giao d?n đ?n thanh l?p V??ng qu?c Asturias theo C? đ?c giao d?c theo day nui duyen h?i tay b?c. đ?n n?m 739, quan H?i giao b? đ?y kh?i Galicia , khu v?c nay cu?i cung s? h?u m?t trong cac đ?a đi?m linh thieng nh?t chau Au th?i Trung c? la Santiago de Compostela , va đ??c h?p nh?t vao v??ng qu?c C? đ?c giao m?i. V??ng qu?c Leon (h?u than c?a Asturias) la v??ng qu?c C? đ?c giao m?nh nh?t trong nhi?u th? k?. đ?n n?m 1188, phien h?p ngh? vi?n hi?n đ?i đ?u tien t?i chau Au di?n ra t?i Leon (Cortes de Leon). V??ng qu?c Castilla đ??c thanh l?p t? lanh th? Leon, ti?p t?c la v??ng qu?c m?nh nh?t. Cac qu?c v??ng va gi?i quy t?c đ?u tranh vi quy?n l?c va ?nh h??ng trong giai đo?n nay. Quan ch? mu?n co ?nh h??ng chinh tr? nh? cac hoang đ? La Ma x?a kia, con gi?i quy t?c mu?n h??ng l?i t? ch? đ? phong ki?n phan quy?n.

Cac đ?i quan H?i giao c?ng di chuy?n v? phia b?c Pyrenees song h? th?t b?i tr??c quan Frank trong tr?n Poitiers , Frankia va b? đ?y kh?i vung c?c nam c?a Phap vao th?p nien 760. Sau đo, quan Frank thi?t l?p cac qu?c gia C? đ?c giao tren s??n nam c?a day Pyrenees. Cac khu v?c nay phat tri?n thanh cac v??ng qu?c Navarra va Aragon . ^[30] Trong vai th? k?, bien gi?i thay đ?i th?t th??ng gi?a cac khu v?c ki?m soat c?a ng??i H?i giao va C? đ?c giao t?i Iberia, d?c cac thung lung l?ng song Ebro va Douro . Ba qu?c Barcelona va V??ng qu?c Aragon tham gia m?t lien minh tri?u đ?i, gianh đ??c lanh th? va quy?n l?c t?i đ?a Trung H?i. N?m 1229, đ?o Majorca b? chinh ph?c, ti?p đ?n la Valencia vao n?m 1238.

S? ki?n Al-Andalus tan ra thanh cac v??ng qu?c taifa ganh đua nhau giup cho cac v??ng qu?c C? đ?c giao t?i Iberia gianh th? ch? đ?ng. Thanh ph? trung tam chi?n l??c Toledo b? chi?m vao n?m 1085, đanh d?u m?t chuy?n bi?n quan tr?ng v? can b?ng quy?n l?c sang h??ng co l?i cho cac v??ng qu?c C? đ?c giao. Sau m?t giai đo?n ng??i H?i giao khoi ph?c m?nh m? trong th? k? XII, thi sang th? k? XIII cac thanh tri l?n c?a ng??i Moor t?i phia nam th?t th? tr??c quan C? đ?c giao, Cordoba vao n?m 1236 va Sevilla vao n?m 1248. Trong cac th? k? XIII va XIV, tri?u đ?i Al Mariniyun c?a Maroc xam chi?m va thanh l?p m?t s? lanh th? bi?t l?p tren b? bi?n mi?n nam, song th?t b?i trong n? l?c tai l?p quy?n cai tr? c?a B?c Phi t?i Iberia va nhanh chong b? đ?y lui. Sau 800 n?m ng??i H?i giao hi?n di?n t?i Tay Ban Nha, no k?t thuc cung sultan nha Nasr cu?i cung c?a Granada , qu?c gia tri?u c?ng nay cu?i cung đ?u hang vao n?m 1492 tr??c cac quan ch? C? đ?c giao la N? v??ng Isabel I c?a Castilla ^[31] va Qu?c v??ng Fernando II c?a Aragon . ^{[32] [33] [34]}

T? gi?a th? k? XIII, v?n h?c va tri?t h?c b?t đ?u phat tri?n m?nh tr? l?i t?i cac v??ng qu?c C? đ?c giao tren ban đ?o, d?a theo cac truy?n th?ng La Ma va Goth. M?t tri?t gia quan tr?ng t? th?i k? nay la Ramon Llull . Qu?c v??ng Alfonso X c?a Castilla t?p trung vao c?ng c? qua kh? La Ma va Goth nay, va đ?ng th?i lien k?t cac v??ng qu?c C? đ?c giao Iberia v?i ph?n con l?i c?a th? gi?i C? đ?c giao chau Au th?i Trung c?. Tr??ng phai d?ch gi? Toledo g?m nhom h?c gi? lam vi?c cung nhau t?i thanh ph? Toledo trong cac th? k? XII va XIII, h? d?ch nhi?u tac ph?m tri?t h?c va khoa h?c t? ti?ng ? R?p c? đi?n, ti?ng Hy L?p c? đ?i va ti?ng Hebrew c? đ?i. Vi?c truy?n l?i cac tac ph?m kinh đi?n la đong gop chinh c?a ng??i H?i giao cho chau Au th?i Trung c?. Ti?ng Castilla ti?n hoa t? ti?ng Latinh binh dan gi?ng nh? cac ngon ng? Roman khac t?i Tay Ban Nha, no tr? thanh ngon ng? qu?c gia va ngon ng? chung c?a Tay Ban Nha.

Trong th? k? XIII, V??ng qu?c Lien hi?p Aragon co trung tam t?i đong b?c Tay Ban Nha đa banh tr??ng đ?n cac đ?o t?i đ?a Trung H?i, nh? Sicilia va th?m chi la đ?n Athens . ^[35] Trong kho?ng th?i gian nay, cac tr??ng đ?i h?c Palencia (1212/1263) va Salamanca (1218/1254) đ??c thanh l?p. đ?i d?ch Cai ch?t đen 1348-1349 tan pha Tay Ban Nha. ^[36]

Th?i k? đ? qu?c s?a

N?m 1469, cac v??ng qu?c lien hi?p C? đ?c giao la Castilla va Aragon đ??c th?ng nh?t nh? cu?c hon nhan gi?a Isabel I c?a Castilla va Ferrando II c?a Aragon . N?m 1478, Tay Ban Nha hoan thanh chinh ph?c qu?n đ?o Canaria va đ?n n?m 1492, lien quan Castilla va Aragon chi?m đ??c Ti?u v??ng qu?c Granada t? Muhammad XII , k?t thuc tan d? cu?i cung c?a th?i k? 781 n?m ng??i H?i giao cai tr? Iberia. Trong cung n?m, ng??i Do Thai Tay Ban Nha nh?n l?nh c?i đ?o sang Cong giao La Ma ho?c ph?i đ?i di?n v?i tr?c xu?t, đo la th?i k? Toa an d? giao Tay Ban Nha. ^[37] Hi?p đ?nh Granada đ?m b?o khoan dung ton giao đ?i v?i ng??i H?i giao, ^[38] trong vai n?m tr??c khi H?i giao b? đ?t ra ngoai vong phap lu?t vao n?m 1502 t?i Castilla vao n?m 1527 t?i Aragon, khi?n cac tin đ? H?i giao t?i Tay Ban Nha tr? thanh ng??i Morisco theo C? đ?c giao tren danh ngh?a. M?t vai th?p nien sau cu?c n?i d?y c?a ng??i Morisco t?i Granada vao n?m 1568-1571, m?t ph?n đang k? cac c?u tin đ? H?i giao t?i Tay Ban Nha b? tr?c xu?t, h? ch? y?u đ?nh c? t?i B?c Phi ^[39]

C?ng trong n?m 1492, Cristoforo Colombo đ?n đ??c Tan Th? gi?i trong m?t hanh trinh do Isabella tai tr?. Hanh trinh đ?u tien c?a Colombo v??t đ?i Tay D??ng va đ?n đ??c qu?n đ?o Caribe , b?t đ?u th?i k? ng??i chau Au kham pha va chinh ph?c chau M?. Qua trinh thu?c đ?a hoa chau M? b?t đ?u, v?i cac conquistador (nha chinh ph?c) nh? Hernan Cortes va Francisco Pizarro . Hon nhan d? ch?ng di?n ra gi?a ng??i b?n đ?a va Tay Ban Nha, đi?u t??ng t? di?n ra trong v?n hoa.

La cac quan ch? m?i c?a th?i Ph?c h?ng, Isabel va Fernando t?p trung quy?n l?c hoang gia, khi?n gi?i quy t?c đ?a ph??ng b? t?n h?i. T? Espana co g?c t? ten g?i c? Hispania b?t đ?u đ??c s? d?ng ph? bi?n đ? ch? ten toan b? hai v??ng qu?c. ^[39] V?i cac c?i cach chinh tr?, t? phap, ton giao va quan s? tren ph?m vi r?ng, Tay Ban Nha n?i len thanh c??ng qu?c quy mo th? gi?i đ?u tien. Vi?c th?ng nh?t hai v??ng qu?c lien hi?p Aragon va Castilla đ?t n?n t?ng cho Tay Ban Nha va đ? qu?c Tay Ban Nha, song m?i v??ng qu?c duy tri la m?t qu?c gia rieng bi?t v? xa h?i, chinh tr?, phap lu?t, ti?n t? va ngon ng?. ^{[40] [41]}

Tay Ban Nha la c??ng qu?c d?n đ?u chau Au trong su?t th? k? XVI va h?u h?t th? k? XVII, v? th? nay đ??c c?ng c? b?ng m?u d?ch va c?a c?i đ?n t? cac thu?c đ?a th?c dan, va Tay Ban Nha tr? thanh c??ng qu?c hang h?i d?n đ?u th? gi?i. đ? qu?c đ?t c?c th?nh trong th?i gian cai tr? c?a hai v? quan ch? đ?u tien c?a Nha Habsburg Tay Ban Nha ? Carlos I (1516?1556) va Felipe II (1556?1598). Trong giai đo?n nay di?n ra Cac cu?c chi?n tranh Y , Kh?i ngh?a Comuneros , Cach m?ng Ha Lan , Kh?i ngh?a Morisco , xung đ?t v?i Ottoman , chi?n tranh v?i Anh va cac cu?c chi?n v?i Phap. ^[42]

Thong qua kham pha va chinh ph?c, lien minh hon nhan hoang th?t va th?a k?, đ? qu?c Tay Ban Nha banh tr??ng ra cac khu v?c r?ng l?n t?i chau M?, cac đ?o t?i khu v?c chau A-Thai Binh D??ng, cac khu v?c c?a Y, cac thanh ph? t?i B?c Phi, c?ng nh? nhi?u b? ph?n nay thu?c Phap, đ?c, B?, Luxembourg va Ha Lan . Chuy?n du hanh vong quanh th? gi?i l?n đ?u tien đ??c ti?n hanh vao n?m 1519?1521. Tay Ban Nha la đ? qu?c đ?u tien đ??c t? la "m?t tr?i khong bao gi? l?n". Trong th?i đ?i Kham pha co cac cu?c tham hi?m tao b?o b?ng đ??ng bi?n va đ??ng b?, m? ra cac tuy?n giao th??ng m?i xuyen đ?i d??ng, chinh ph?c va kh?i đ?u ch? ngh?a th?c dan chau Au. Cac nha tham hi?m Tay Ban Nha mang v? cac kim lo?i quy, gia v?, xa x? ph?m, va cac lo?i th?c v?t ch?a đ??c bi?t đ?n tr??c đo, va gi? vai tro hang đ?u trong thay đ?i hi?u bi?t c?a ng??i chau Au v? toan c?u. ^[43] N? r? v? v?n hoa di?n ra trong giai đo?n nay, hi?n nay g?i la Th?i đ?i hoang kim Tay Ban Nha . S? tr?i d?y c?a ch? ngh?a nhan b?n, ph?n c?i cach, va cac kham pha đ?a ly va chinh ph?c m?i d?n đ?n n?i len Tr??ng phai Salamanca , phat tri?n cac thuy?t hi?n đ?i đ?u tien c?a lu?t phap qu?c t? va nhan quy?n hi?n nay.

đ?n cu?i th? k? XVI va n?a đ?u th? k? XVII, Tay Ban Nha ph?i đ?i di?n v?i cac thach th?c khong ng?ng t? m?i phia. H?i t?c Barbary nh?n b?o tr? t? đ? qu?c Ottoman , h? ti?n hanh cac cu?c t?p kich s?n no l? lam pha v? đ?i s?ng t?i nhi?u khu v?c ven bi?n, va lam h?i sinh m?i đe do? v? m?t cu?c xam l?ng H?i giao. Trong th?i gian nay, Tay Ban Nha c?ng th??ng xuyen co chi?n tranh v?i Phap. C?i cach Tin Lanh keo Tay Ban Nha vao r?t sau trong v?ng l?y chi?n tranh ton giao . K?t qu? la qu?c gia bu?c ph?i m? r?ng cac n? l?c quan s? ra kh?p chau Au va t?i đ?a Trung H?i. ^[44] Cac xung đ?t nay lam tieu hao ngu?n l?c va lam suy y?u kinh t? noi chung. Tay Ban Nha c? g?ng n?m gi? h?u h?t đ? qu?c Habsburg phan tan, va giup cac l?c l??ng đ? qu?c c?a La Ma Th?n thanh đ?o ng??c c?c b? b??c ti?n c?a l?c l??ng Tin Lanh, song cu?i cung Tay Ban Nha bu?c ph?i cong nh?n B? đao Nha ly khai (hai qu?c gia th?ng nh?t trong m?t lien minh ca nhan t? n?m 1580 đ?n n?m 1640) c?ng nh? Ha Lan , va cu?i cung ch?u m?t s? th?t b?i quan s? nghiem tr?ng tr??c Phap trong Chi?n tranh Ba m??i n?m . ^[45]

đ?n n?a cu?i th? k? XVII, Tay Ban Nha b??c vao giai đo?n d?n suy thoai, ph?i giao m?t vai lanh th? nh? cho Phap va Ha Lan, song v?n duy tri va m? r?ng đ? qu?c h?i ngo?i r?ng l?n cho đ?n đ?u th? k? XIX. Suy thoai len đ?n c?c đ? trong tranh ch?p k? v? vao nh?ng n?m đ?u th? k? XVIII. Chi?n tranh K? v? Tay Ban Nha la m?t xung đ?t qu?c t? k?t h?p n?i chi?n, k?t qu? la Tay Ban Nha m?t cac thu?c đ?a t?i chau Au va m?t v? th? la m?t trong cac c??ng qu?c hang đ?u chau l?c. ^[46] Trong chi?n tranh, m?t tri?u đ?i m?i co ngu?n g?c t?i Phap la Nha Bourbon đ??c thi?t l?p. Qu?c v??ng Bourbon đ?u tien la Felipe V th?ng nh?t hai v??ng qu?c lien hi?p Castilla va Aragon thanh m?t nha n??c duy nh?t, bai b? nhi?u đ?c quy?n va phap lu?t khu v?c c?. ^[47]

Trong th? k? XVIII co m?t giai đo?n d?n khoi ph?c va gia t?ng th?nh v??ng h?u kh?p đ? qu?c. Ch? đ? Bourbon m?i ap d?ng h? th?ng hi?n đ?i hoa c?a Phap v? hanh chinh va kinh t?. Cac t? t??ng khai sang b?t đ?u co đ??c ch? đ?ng trong m?t s? thanh ph?n tinh hoa va quan ch? c?a v??ng qu?c. Tay Ban Nha giup đ? chi?n tranh gianh đ?c l?p c?a cac thu?c đ?a B?c M? thu?c Anh, giup c?i thi?n v? th? qu?c t? c?a v??ng qu?c. ^[48]

Ch? ngh?a t? do va qu?c gia dan t?c s?a

N?m 1793, Tay Ban Nha tham gia m?t lien minh ch?ng l?i chinh quy?n cach m?ng C?ng hoa Phap m?i thanh l?p. Chi?n tranh Pyrenees sau đo phan c?c qu?c gia khi xu?t hi?n ph?n ?ng ch?ng l?i t?ng l?p tinh hoa Phap hoa, hoa binh v?i Phap đ?t đ??c vao n?m 1795 theo hoa ??c Basel , k?t qu? la Tay Ban Nha m?t hai ph?n ba lanh th? tren đ?o Hispaniola . Th? t??ng n??c nay la Manuel Godoy sau đo cam k?t lien minh v?i Phap trong Chi?n tranh Lien minh th? ba , v?i k?t thuc th?ng l?i c?a ng??i Anh trong tr?n Trafalgar vao n?m 1805. N?m 1807, m?t hi?p đ?nh bi m?t gi?a Napoleon va Godoy (đa m?t đi s? ?ng h? c?a nhan dan) l?i d?n đ?n tuyen chi?n v?i Anh va B? đao Nha. Khi quan đ?i c?a Napoleon ti?n vao v??ng qu?c đ? xam chi?m B? đao Nha, h? l?i chi?m gi? cac cong s? chinh c?a Tay Ban Nha. Qu?c v??ng Tay Ban Nha b? nh?o bang, ong thoai v? đ? nh??ng l?i cho anh trai c?a Napoleon la Joseph Bonaparte .

Joseph Bonaparte đ??c cho la m?t quan ch? bu nhin, b? ng??i Tay Ban Nha khinh mi?t. Cach m?ng ngay 2 thang 5 n?m 1808 la m?t trong nhi?u cu?c kh?i ngh?a dan t?c tren kh?p đ?t n??c nh?m ch?ng l?i ch? đ? Bonaparte. ^[49] Nh?ng cu?c kh?i ngh?a nay đanh d?u kh?i đ?u chi?n tranh đ?c l?p ch?ng l?i ch? đ? Napoleon. ^[50] Napoleon bu?c ph?i đich than can thi?p, đanh b?i m?t s? đ?i quan Tay Ban Nha va bu?c m?t đ?i quan Anh ph?i tri?t thoai. Tuy nhien, cac hanh đ?ng quan s? ti?p theo c?a ng??i Tay Ban Nha va quan Anh-B? đao Nha, c?ng v?i th?t b?i th?m h?i c?a quan Phap t?i Nga, k?t qu? la quan đ?i Phap b? h?t kh?i Tay Ban Nha vao n?m 1814, Qu?c v??ng Fernando VII ph?c v?. ^[51]

Trong Chi?n tranh Napoleon , m?t th? ch? cach m?ng mang ten Ngh? vi?n Cadiz đ??c t?p h?p vao n?m 1810 nh?m ph?i h?p trong n? l?c ch?ng ch? đ? Bonaparte va chu?n b? m?t hi?n phap. ^[52] Cac thanh vien c?a th? ch? đ?i di?n cho toan th? đ? qu?c. ^[53] N?m 1812, m?t hi?n phap đ??c cong b?, theo đo quy đ?nh quy?n đ?i di?n ph? thong d??i ch? đ? quan ch? l?p hi?n, tuy nhien sau khi ch? đ? Bonaparte s?p đ? thi Fernando VII gi?i tan Qu?c h?i va cai tr? chuyen ch?. Cac s? ki?n nay bao tr??c xung đ?t gi?a l?c l??ng b?o th? va t? do trong th? k? XIX va đ?u th? k? XX.

S? ki?n Phap chinh ph?c Tay Ban Nha t?o thu?n l?i cho l?c l??ng ch?ng th?c dan t?i M? Latinh, h? b?t man tr??c chinh sach c?a chinh ph? Tay Ban Nha la ?u đai cac cong dan sinh t?i Tay Ban Nha h?n la cong dan sinh t?i h?i ngo?i (Criollo). B?t đ?u t? n?m 1809, cac thu?c đ?a c?a Tay Ban Nha t?i chau M? x?y ra m?t lo?t cu?c cach m?ng va tuyen b? đ?c l?p. Qu?c v??ng Fernando VII n? l?c tai l?p ki?m soat song vo ich tr??c ch?ng đ?i t? c? thu?c đ?a l?n t?i Tay Ban Nha, theo sau la cac cu?c kh?i ngh?a quan đ?i do cac quan ch?c theo ch? ngh?a t? do lanh đ?o. đ?n n?m 1826, thu?c đ?a c?a Tay Ban Nha t?i chau M? ch? con l?i Cuba va Puerto Rico .

Chi?n tranh Napoleon khi?n kinh t? Tay Ban Nha b? hu? ho?i, phan chia sau s?c va b?t ?n chinh tr?. Trong cac th?p nien 1830 va 1840, l?c l??ng ch?ng t? do mang ten Carlismo đ?u tranh ch?ng l?c l??ng t? do trong Chi?n tranh Carlistas. L?c l??ng t? do th?ng l?i, song xung đ?t gi?a nh?ng ng??i t? do c?p ti?n va b?o th? bung phat va k?t thuc b?ng m?t giai đo?n hi?n phap y?u kem vao th?i gian đ?u. Sau Cach m?ng Vinh quang n?m 1868 va đ? Nh?t C?ng hoa Tay Ban Nha đo?n m?nh, b?t đ?u m?t giai đo?n quan ch? ?n đ?nh h?n v?i đ?c tr?ng la thi hanh turnismo (luan phien c?m quy?n gi?a l?c l??ng t? do c?p ti?n va t? do b?o th?).

Vao cu?i th? k? XIX, cac phong trao dan t?c ch? ngh?a tr?i d?y t?i Philippines va Cuba. đ?n n?m 1895 va 1896 Chi?n tranh đ?c l?p Cuba va Cach m?ng Philippines bung phat va Hoa K? can thi?p. Chi?n tranh Tay Ban Nha?M? bung phat vao mua xuan n?m 1898 va k?t qu? la Tay Ban Nha m?t toan b? cac thu?c đ?a ben ngoai chau Phi. Cu?c chi?n t?o them đ?ng l?c cho "Th? h? 98" đang ti?n hanh phan tich v? đ?t n??c.

Giai đo?n chuy?n giao sang th? k? XX la m?t th?i k? gia t?ng th?nh v??ng, song Tay Ban Nha l?i khong co nhi?u hoa binh. Tay Ban Nha đong m?t vai tro nh? trong Tranh gianh chau Phi , h? thu?c đ?a hoa Tay Sahara , Maroc thu?c Tay Ban Nha va Guinea Xich đ?o . Tay Ban Nha duy tri trung l?p trong Chi?n tranh th? gi?i th? nh?t . T?n th?t n?ng trong Chi?n tranh Rif t?i Maroc khi?n chinh ph? b? m?t tin nhi?m va xoi mon ch? đ? quan ch?. M?t giai đo?n cai tr? đ?c tai d??i quy?n T??ng quan Miguel Primo de Rivera (1923?1931) k?t thuc khi thanh l?p đ? Nh? C?ng hoa Tay Ban Nha . Ch? đ? m?i c?p quy?n t? tr? chinh tr? cho cac khu v?c co khac bi?t v? ngon ng? la Basque , Cataluna va Galicia , va c?p quy?n b?u c? cho ph? n?. Trong giai đo?n nay di?n ra cu?c đinh cong c?a cac th? m? Asturias vao n?m 1934, khi?n kho?ng 2.000 ng??i thi?t m?ng.

Th?i k? Franco s?a

N?i chi?n Tay Ban Nha bung phat vao n?m 1936. L?c l??ng Qu?c gia d??i quy?n T??ng quan Francisco Franco đ??c ?ng h? t? n??c đ?c Qu?c xa va n??c Y phat xit , h? chi?n đ?u v?i phe C?ng hoa đ??c h? tr? t? Lien Xo , Mexico va L? đoan Qu?c t? c?a Qu?c t? c?ng s?n . N?i chi?n di?n ra kh?c li?t va cac ben đ?u co cac hanh đ?ng tan b?o, k?t qu? la tren 500.000 ng??i thi?t m?ng va khi?n n?a tri?u cong dan đao thoat ra n??c ngoai. ^{[54] [55]} N?m 1939, T??ng quan Franco gianh chi?n th?ng va tr? thanh nha cai tr? đ?c tai.

Nha n??c do Franco l?p nen quy?t đ?nh trung l?p tren danh ngh?a trong Chi?n tranh th? gi?i th? hai , song đ?ng c?m v?i phe Tr?c . Chinh đ?ng h?p phap duy nh?t d??i ch? đ? Franco la Falange Espanola Tradicionalista y de las JONS , thanh l?p vao n?m 1937; đ?ng nay nh?n m?nh ch? ngh?a falange, m?t d?ng c?a ch? ngh?a phat xit đ? cao ch?ng c?ng s?n, dan t?c ch? ngh?a va Cong giao La Ma. Do Franco ph?n đ?i vi?c co cac chinh đ?ng c?nh tranh, nen đ?ng nay đ??c đ?i ten thanh M?t tr?n Qu?c gia ( Movimiento Nacional ) vao n?m 1949.

Sau Chi?n tranh th? gi?i th? hai, Tay Ban Nha b? co l?p v? chinh tr? va kinh t?, va n?m ngoai Lien H?p Qu?c . Tinh th? thay đ?i vao n?m 1955 trong giai đo?n Chi?n tranh l?nh , khi qu?c gia nay tr? nen quan tr?ng chi?n l??c đ?i v?i Hoa K?, trong vi?c thi?t l?p hi?n di?n quan s? nh?m đ? phong kh? n?ng Lien Xo co đ?ng thai t?i b?n đ?a đ?a Trung H?i. Trong th?p nien 1960, Tay Ban Nha đ?t đ??c t?c đ? t?ng tr??ng kinh t? ch?a t?ng th?y, đ??c thuc đ?y nh? cong nghi?p hoa, di c? hang lo?t t? cac khu v?c nong thon ra thanh ph? va t?o ra nganh du l?ch đ?i chung. Quy?n cai tr? c?a Franco co đ?c đi?m la đ?c tai, xuc ti?n b?n s?c qu?c gia th?ng nh?t, ?ng h? m?t hinh th?c r?t b?o th? c?a Cong giao La Ma g?i la Cong giao Qu?c gia, va chinh sach ngon ng? k? th?.

Khoi ph?c dan ch? s?a

đ?n khi Franco m?t vao thang 11 n?m 1975, Juan Carlos k? t?c vai tro qu?c v??ng Tay Ban Nha va nguyen th? qu?c gia theo phap lu?t t? th?i Franco. Hi?n phap Tay Ban Nha 1978 đ??c phe chu?n va ch? đ? dan ch? đ??c khoi ph?c, nha n??c phan nhi?u quy?n h?n cho cac vung va l?p ra cac t? ch?c n?i b? d?a tren cac c?ng đ?ng t? tr? . Lu?t An xa 1977 c?a Tay Ban Nha cho phep ng??i thu?c ch? đ? Franco ti?p t?c tham gia cac th? ch?.

T?i x? Basque, ch? ngh?a dan t?c Basque cung t?n t?i v?i m?t phong trao dan t?c c?p ti?n d??i quy?n lanh đ?o c?a t? ch?c kh?ng b? v? trang ETA . ^[56] Nhom nay đ??c thanh l?p vao n?m 1959 th?i ch? đ? Franco, song ti?p t?c ti?n hanh chi?n d?ch b?o l?c sau khi Tay Ban Nha khoi ph?c ch? đ? dan ch? va c?p quy?n t? tr? m?c đ? l?n cho cac vung. Ngay 23 thang 2 n?m 1981, cac thanh ph?n n?i lo?n trong l?c l??ng an ninh chi?m gi? Qu?c h?i nh?m l?p m?t chinh ph? do quan đ?i ?ng h?. Qu?c v??ng Juan Carlos s? d?ng quy?n ch? huy quan đ?i va ra l?nh thanh cong cho nh?ng ng??i đ?o chinh ph?i đ?u hang.

Trong th?p nien 1980, khoi ph?c dan ch? khi?n cho xa h?i Tay Ban Nha ngay cang c?i m?, xu?t hi?n cac phong trao v?n hoa m?i co n?n t?ng t? do. Ngay 30 thang 5 n?m 1982, Tay Ban Nha gia nh?p NATO sau m?t cu?c tr?ng c?u dan y. Trong cung n?m, đ?ng Cong nhan Xa h?i ch? ngh?a Tay Ban Nha (PSOE) len n?m quy?n, l?p ra chinh ph? canh t? đ?u tien trong vong 43 n?m. N?m 1986, Tay Ban Nha gia nh?p C?ng đ?ng Kinh t? chau Au , ti?n than c?a Lien minh chau Au . đ?ng Dan ch? (BP) len n?m quy?n vao n?m 1996 sau cac be b?i xung quanh vi?c chinh ph? c?a Felipe Gonzalez tham gia vao cu?c chi?n b?n th?u ch?ng ETA.

T? n?m 2002, Tay Ban Nha cho l?u hanh hoan toan đ?ng euro , va qu?c gia nay tr?i qua t?ng tr??ng kinh t? m?nh m?, h?n nhi?u m?c trung binh c?a Lien minh chau Au vao đ?u th?p nien 2000. Tuy nhien, nhi?u nha phan tich kinh t? c?nh bao gia b?t đ?ng s?n cao b?t th??ng va tham h?t ngo?i th??ng cao co th? s? khi?n kinh t? s?p đ?. ^[57]

N?m 2003, Jose Maria Aznar ?ng h? T?ng th?ng Hoa K? George W. Bush trong Chi?n tranh Iraq , va m?t phong trao ph?n chi?n m?nh m? n? ra trong xa h?i Tay Ban Nha. Ngay 11 thang 3 n?m 2004, m?t t? ch?c kh?ng b? H?i giao ti?n hanh đanh bom tau ho? t?i Madrid, khi?n 191 ng??i thi?t m?ng. ^[58] Do s? ki?n di?n ra g?n t?ng tuy?n c? 2004, v?n đ? trach nhi?m tr? thanh m?t tranh lu?n chinh tr?. ^[59] Cu?c b?u c? k?t thuc v?i chi?n th?ng c?a PSOE, d??i quy?n Jose Luis Rodriguez Zapatero .

T? l? c? dan Tay Ban Nha sinh t?i n??c ngoai gia t?ng nhanh chong khi kinh t? bung n? vao đ?u th?p nien 2000, song sau đo suy gi?m do kh?ng ho?ng tai chinh. ^[60] N?m 2005, chinh ph? Tay Ban Nha h?p phap hoa hon nhan cung gi?i . Qua trinh phan quy?n g?p ph?i nhi?u ch?ng đ?i t? Toa an Hi?n phap va phe đ?i l?p b?o th?. Chinh ph? đam phan v?i ETA, va nhom nay tuyen b? đinh ch? b?o l?c v?nh vi?n vao n?m 2010.

Bong bong b?t đ?ng s?n Tay Ban Nha n? tung vao n?m 2008 d?n đ?n kh?ng ho?ng tai chinh 2008-2016 t?i n??c nay. Do m?c đ? th?t nghi?p cao, c?t gi?m chi tieu chinh ph?, tham nh?ng c?a hoang gia va đ?ng Nhan dan, d?n đ?n cac cu?c khang ngh? vao n?m 2011-2012 t?i Tay Ban Nha. Phong trao Cataluna đ?c l?p c?ng tr?i d?y. N?m 2011, đ?ng Nhan dan co t? t??ng b?o th? c?a Mariano Rajoy gianh th?ng l?i trong b?u c? va Rajoy tr? thanh th? t??ng, v?i m?t ch??ng trinh c?t gi?m chi tieu xa h?i. Ngay 19 thang 6 n?m 2014, Qu?c v??ng Juan Carlos thoai v?, con trai ong tr? thanh Qu?c v??ng Felipe VI .

Tay Ban Nha n?m t?i mi?n tay nam chau Au, chi?m h?u h?t (85%) ban đ?o Iberia , va con bao g?m qu?n đ?o Baleares t?i đ?a Trung H?i, qu?n đ?o Canaria t?i đ?i Tay D??ng , va n?m đ?a ph??ng co ch? quy?n ( Plazas de soberania ) n?m tren ho?c ngoai kh?i b? bi?n tay b?c chau Phi: Ceuta , Melilla , Islas Chafarinas , Penon de Alhucemas , va Penon de Velez de la Gomera . đ?i l?c Tay Ban Nha v? phia đong va nam g?n nh? hoan toan giap v?i đ?a Trung H?i (tr? m?t đo?n nh? bien gi?i tren b? v?i Gibraltar ); v? phia b?c giap Phap , Andorra va v?nh Biscay ; v? phia tay giap đ?i Tay D??ng va B? đao Nha . Tay Ban Nha co di?n tich 504.030?km², la qu?c gia l?n th? t? t?i chau Au, va co đ? cao trung binh la 650 m. Trong đo, 499.542?km² la m?t đ?t va 5.240?km² la m?t n??c. ^[61]

Tay Ban Nha n?m gi?a 36° va 44° v? B?c, gi?a 19° kinh Tay va 5° kinh đong. Tay Ban Nha v? m?t đ?a ly n?m trong mui gi? UTC±0:00 do co kinh tuy?n Greenwich đi qua lanh th?. Tuy nhien, k? t? n?m 1940 Tay Ban Nha s? d?ng mui gi? UTC+1:00 hay con g?i la mui gi? Trung Au, rieng qu?n đ?o Canaria dung mui gi? UTC±0:00. Tay Ban Nha s? d?ng mui gi? mua he. B? bi?n đ?i Tay D??ng c?a Tay Ban Nha dai 710?km. Day nui Pyrenees tr?i dai 435?km t? đ?a Trung H?i đ?n v?nh Biscay. T?i c?c nam c?a Tay Ban Nha la eo bi?n Gibraltar , no chia tach ban đ?o Iberia va chau Au v?i Maroc t?i B?c Phi; đi?m h?p nh?t c?a eo bi?n ch? r?ng 13?km. Tai nguyen thien nhien c?a Tay Ban Nha g?m co than đa, than non, qu?ng s?t, uran, th?y ngan, pyrit, fluorspar, th?ch cao, k?m, chi, wolfram, đ?ng, kaolin, potash, sepiolit.

Meseta Central chi?m ph?n l?n khu v?c đ?i l?c c?a Tay Ban Nha, no la m?t cao nguyen vung cao b? cac day nui vay quanh va chia c?t. Cac đ?a hinh khac g?m cac đ?ng b?ng h?p ven bi?n va m?t s? thung l?ng song vung th?p, đang chu y nh?t la đ?ng b?ng Andalucia t?i tay nam. Qu?c gia co th? đ??c chia thanh m??i vung ho?c phan vung t? nhien: Meseta Central chi ph?i, day nui Cantabrica (Cordillera Cantabrica) va vung tay b?c, vung Iberico , Pyrenees, vung Penibetico t?i đong nam, đ?ng b?ng Andalucia , b?n đ?a Ebro , cac đ?ng b?ng ven bi?n, qu?n đ?o Baleares , va qu?n đ?o Canaria . Chung th??ng đ??c nhom thanh b?n lo?i hinh: Meseta Central va cac day nui lien k?t, cac vung nui khac, cac vung đ?t th?p, va cac đ?o.

Vung nui s?a

Meseta Central ("cao nguyen n?i l?c") la m?t cao nguyen l?n n?m t?i trung tam c?a đ?i l?c Tay Ban Nha, co đ? cao t? 640 m đ?n 760 m. Cao nguyen co cac day nui bao quanh, d?c nh? v? phia tay va đ?n hang lo?t song t?o thanh m?t s? đo?n bien gi?i v?i B? đao Nha. H? th?ng day nui Sistema Central đ??c mieu t? la "c?t s?ng" c?a Meseta Central, no chia Meseta thanh cac phan vung phia b?c va phia nam, ph?n phia b?c cao h?n va nh? h?n ph?n phia nam. Sistema Central bao quanh th? đo Madrid v?i cac đ?nh nui cao đ?n 2.400?m v? phia b?c thanh ph?. Phia tay Madrid, Sistema Central co đ?nh cao nh?t la Pico Almanzor v?i 2.592?m. Cac nui c?a Sistema Central co m?t s? đ?c đi?m b?ng ha: Ph?n cao nh?t c?a cac đ?nh co tuy?t ph? trong h?u h?t n?m. M?c du co đ? cao l?n, song h? th?ng nui nay khong t?o ch??ng ng?i l?n gi?a cac ph?n mi?n b?c va mi?n nam c?a Meseta Central do co nhi?u đeo t?o đi?u ki?n cho giao thong đ??ng b? va đ??ng s?t đ?n tay b?c va đong b?c.

Ph?n phia nam c?a Meseta ( ti?ng Tay Ban Nha : Submeseta Sur ) l?i đ??c phan chia b?i day nui đoi, Montes de Toledo ch?y sang phia đong cung v?i Sierra de Guadalupe ch?y v? phia tay. Cac đ?nh c?a chung khong v??t qua 1.500 m. Chung co nhi?u đeo d? v??t qua, trong đo co đeo n?i Meseta v?i đ?ng b?ng Andalucia, Montes de Toledo khong ph?i la tr? ng?i cho giao thong va thong tin. Chu?i nay g?m cac day nui th?p tach bi?t kh?i Sistema Central v? phia b?c qua song Tagus dai nh?t ban đ?o.

Cac vung nui bao quanh Meseta Central va g?n li?n v?i no la Sierra Morena , Cordillera Cantabrica , va Sistema Iberico . Sierra Morena t?o thanh ria nam c?a Meseta Central, t?i phia đong no h?p nh?t v?i ph?n m? r?ng v? phia nam c?a Sistema Iberico, va v??n v? phia tay d?c ria b?c c?a thung l?ng song Guadalquivir đ? h?p cung cac day nui t?i mi?n nam B? đao Nha. Kh?i nui Sierra Morena keo dai v? phia b?c đ?n song Guadiana , song nay tach no kh?i Sistema Central. M?c du co đ? cao t??ng đ?i th?p, hi?m khi v??t qua 1.300 m, song day nui Sierra Morena co đ?a hinh g? gh? t?i ria nam. Cordillera Cantabrica la m?t thanh h? đa voi, ch?y song song va n?m g?n b? bi?n phia b?c, g?n v?nh Biscay. đ?nh cao nh?t c?a no la Picos de Europa , v??t 2.600?m. Cordillera Cantabrica tr?i dai 182?km va đ?t ng?t d?c xu?ng g?n b? bi?n. V? phia tay la cac vung đ?i c?a vung tay b?c, va phia đong la day nui Basque lien k?t no v?i Pyrenees. Sistema Iberico tr?i dai t? Cordillera Cantabrica v? h??ng đong nam, g?n đ?a Trung H?i, tr?i dai t? song Ebro đ?n song Jucar . Cac s??n nui kho c?n va g? gh? c?a day nui nay co di?n tich g?n 21.000?km². Day nui v??t 2.000 m t?i ph?n mi?n b?c c?a no va đ?t đ? cao l?n nh?t tren 2.300 t?i phia đong đ?u ngu?n song Duero. Day nui co s??n c?c k? d?c, th??ng b? c?t x? thanh nh?ng h?m nui sau va h?p.

Day Pyrenees tr?i dai t? ria đong c?a Cordillera Cantabrica đ?n đ?a Trung H?i, t?o hanh m?t hang rao v?ng ch?c ng?n cach Tay Ban Nha va Phap, gi? vai tro la bien gi?i t? nhien trong su?t l?ch s?. Co th? đi l?i d? dang t?i đ?a hinh t??ng đ?i th?p t?i c?c đong va tay c?a day nui, t?i đo co cac tuy?n đ??ng s?t va đ??ng b? qu?c t? v??t bien gi?i. Tuy nhien, ph?n gi?a c?a day Pyrenees s? gay kho kh?n cho vi?c đi l?i. T?i m?t vai n?i, co cac đ?nh cao tren 3.000 m; đ?nh cao nh?t la Pico de Aneto v??t 3.400?m.

Sistema Penibetico tr?i dai t? c?c nam c?a Tay Ban Nha h??ng v? phia đong b?c, ch?y song song v?i b? bi?n cho đ?n khi h?p nh?t v?i ph?n keo dai v? phia nam c?a Sistema Iberico g?n song Jucar va v?i ph?n m? r?ng v? phia đong c?a Sierra Morena. Sierra Nevada la b? ph?n c?a Sistema Penibetico phia nam Granada , day nay co đ?nh cao nh?t ban đ?o va đ?i l?c Tay Ban Nha la Mulhacen v?i 3.479?m. Cac đ?nh cao khac c?a day c?ng v??t 3.000?m.

Vung th?p va h?i đ?o s?a

Cac vung th?p chinh la đ?ng b?ng Andalucia t?i phia tay nam, b?n đ?a Ebro t?i đong b?c, va cac đ?ng b?ng ven bi?n. đ?ng b?ng Andalucia v? c? b?n la m?t thung l?ng song r?ng, co song Guadalquivir ch?y qua. Song m? r?ng d?c theo dong ch?y, đ?t đ?n đi?m r?ng nh?t t?i v?nh Cadiz. Bao quanh đ?ng b?ng Andalucia ? phia b?c la Sierra Morena va ? phia nam la Sistema Penibetico; no tr?i dai đ?n m?t đ?nh ? phia đong n?i hai chu?i nui nay g?p nhau. B?n đ?a Ebro đ??c t?o thanh t? thung l?ng song Ebro, co cac day nui gi?i h?n t?i ba m?t?Sistema Iberico v? phia nam va tay, Pyrenees v? phia b?c va đong, va ph?n m? r?ng ven bi?n c?a no song song v?i b? phia đong. Cac thung l?ng song nh? t?i vung th?p g?n bien gi?i v?i B? đao Nha thu?c l?u v?c song Tagus va Guadiana.

Cac đ?ng b?ng ven bi?n la cac d?i h?p n?m gi?a cac day nui ven bi?n va bi?n c?. Chung r?ng nh?t la d?c v?nh Cadiz, t?i đay đ?ng b?ng ven bi?n li?n k? đ?ng b?ng Andalucia, va d?c cac b? bi?n phia nam va gi?a phia đong. đ?ng b?ng ven bi?n h?p nh?t ch?y d?c v?nh Biscay, t?i đay Cordillera Cantabrica k?t thuc g?n b? bi?n.

Khu v?c con l?i c?a Tay Ban Nha la qu?n đ?o Baleares t?i đ?a Trung H?i va qu?n đ?o Canaria t?i đ?i Tay D??ng. Qu?n đ?o Baleares co t?ng di?n tich 5.000?km², cach 80?km ngoai kh?i b? bi?n ph?n gi?a phia đong c?a Tay Ban Nha. Cac day nui v??n len t? đ?a Trung H?i t?o thanh cac đ?o nay, chung la ph?n m? r?ng c?a Sistema Penibetico. đi?m cao nh?t c?a qu?n đ?o co đ? cao 1.400 m, n?m t?i ph?n tay b?c c?a Mallorca , g?n b? bi?n. Ph?n trung tam c?a Majorca la m?t đ?ng b?ng, b? gi?i h?n v? phia đong va đong nam b?i cac vung đ?i đ?t đo?n. Qu?n đ?o Canaria n?m cach 90?km ngoai kh?i b? bi?n phia tay c?a chau Phi , chung co ngu?n g?c nui l?a. Tenerife va Gran Canaria la cac đ?o trung tam, co cac đ?nh cao nh?t. Pico de Las Nieves t?i Gran Canaria co chi?u cao 1.949?m, va Teide t?i Tenerife co chi?u cao 3.718?m. Teide la m?t nui l?a đa t?t, đay la đ?nh cao nh?t Tay Ban Nha va la nui l?a l?n th? ba th? gi?i tinh t? chan nui.

Th?y v?n s?a

Co kho?ng 1.800 song va dong ch?y t?i Tay Ban Nha, trong s? đo Tagus la song dai nh?t v?i 1.007?km, h?u h?t cac song co dong ch?y ng?n. Cac song ng?n nay mang l??ng n??c nh? va khong đ?u, va chung co long song kho theo mua; tuy nhien khi chung ch?y thi th??ng nhanh va cu?n cu?n. H?u h?t cac song kh?i ngu?n t? cac day nui bao quanh ho?c chia c?t Meseta Central va ch?y v? phia tay qua cao nguyen sang B? đao Nha r?i đ? vao đ?i Tay D??ng. M?t ngo?i l? đang chu y la song Ebro co dong ch?y d?i dao nh?t t?i Tay Ban Nha, no ch?y v? phia đong r?i đ? vao đ?a Trung H?i. Cac song t?i c?c tay b?c va t?i đ?ng b?ng ven bi?n phia b?c đ? tr?c ti?p vao đ?i Tay D??ng. B? bi?n tay b?c c?ng b? c?t x?.

Cac song l?n ch?y v? phia tay qua Meseta Central g?m co Duero , Tagus , Guadiana va Guadalquivir . Song Guadalquivir la m?t trong cac song quan tr?ng nh?t t?i Tay Ban Nha vi no t??i tieu cho m?t thung l?ng phi nhieu, t?o nen m?t vung nong nghi?p tru phu, va do tau thuy?n co th? thong hanh tren song vao n?i l?c, khi?n Sevilla la c?ng song n?i l?c duy nh?t co th? l?u thong đ??ng bi?n t?i Tay Ban Nha. Song chinh t?i vung tay b?c la Mino . đ?p El Atazar la m?t đ?p l?n đ??c xay g?n Madrid đ? cung c?p n??c.

Tinh tr?ng thi?u n??c t?o ra m?t m?i đe do? nghiem tr?ng cho Tay Ban Nha. Khan hi?m n??c la v?n đ? quan tr?ng t?i nhi?u khu v?c kh?p đ?t n??c va bi?n đ?i khi h?u co th? lam tr?m tr?ng them v?n đ?, v?i cac giai đo?n th?i ti?t kho h?n keo dai h?n. Cac v?n đ? cung c?p th??ng xuyen x?y ra t?i b?n đ?a Jucar vao mua he. T?i b?n đ?a Segura, khan hi?m n??c d?n đ?n vi?c t?ng gia n??c. V? t?ng th?, khu v?c phia đong nam c?a Tay Ban Nha đ?c bi?t d? b? t?n h?i do thi?u n??c. H?n n?a, cac khu v?c r?ng l?n ven đ?a Trung H?i đa b? tac đ?ng t? xam nh?p m?n.

Khi h?u s?a

Tay Ban Nha co th? đ??c tach thanh ba vung khi h?u chinh, d?a theo v? tri đ?a ly va đi?u ki?n đ?a hinh: ^{[62] [63] [64]}

• Khi h?u đ?a Trung H?i co đ?c đi?m la mua he ?m/nong va kho, ki?u khi h?u nay chi ph?i t?i ban đ?o. No co hai d?ng la Csa va Csb theo phan lo?i khi h?u Koppen .
  • đ?i Csa g?n v?i cac khu v?c co mua he nong. No chi ph?i t?i b? bi?n va n?i l?c đ?a Trung H?i va mi?n nam giap đ?i Tay D??ng su?t Andalucia , Extremadura va h?u h?t ph?n trung tam đ?t n??c. Csa g?m cac vung khi h?u co mua đong t??ng đ?i ?m l?n l?nh, v?n đ??c cho la c?c k? khac bi?t v?i nhau ? c?p đ? đ?a ph??ng, do đo phan lo?i Koppen th??ng b? b? qua t?i Tay Ban Nha. Cac b?n đ? khi h?u đ?a ph??ng th??ng chia vung đ?a Trung H?i (bao trum h?u h?t đ?t n??c) thanh cac vung mua đong ?m va mua đong l?nh, thay vi theo nhi?t đ? mua he.
  • đ?i Csb co mua he ?m thay vi nong, va m? r?ng them cac khu v?c co mua đong mat khong tieu bi?u cho khi h?u đ?a Trung H?i, nh? ph?n l?n mi?n trung va b?c-trung c?a Tay Ban Nha (mi?n tay Castilla?Leon , mi?n đong b?c Castilla-La Mancha va mi?n b?c Madrid ) va đ?n cac khu v?c m?a nhi?u h?n (đang chu y la Galicia ). Chu y la cac khu v?c co l??ng m?a t??ng đ?i cao nh? Galicia khong đ??c cho la co khi h?u đ?a Trung H?i theo phan lo?i đ?a ph??ng, ma đ??c phan lo?i la đ?i d??ng.
• Khi h?u ban kho h?n ( BSk , BSh ) chi ph?i t?i m?t ph?n t? đong nam c?a qu?c gia, song c?ng l?n r?ng t?i nhi?u khu v?c khac. No bao trum h?u h?t vung Murcia , mi?n nam Valencia va mi?n đong Andalucia, n?i nay c?ng t?n t?i khi h?u hoang m?c nong th?c s?. Xa v? phia b?c, no chi ph?i t?i th??ng du va trung du thung l?ng Ebro ch?y qua mi?n nam Navarra , mi?n trung Aragon va mi?n tay Cataluna. No c?ng t?n t?i ? Madrid, Extremadura, Castilla-La Mancha, va m?t s? đ?a đi?m thu?c mi?n tay Andalucia. Mua kho keo dai qua mua he va nhi?t đ? trung binh tu? thu?c vao cao đ? va v? đ?.
• Khi h?u đ?i d??ng ( Cfb ), n?m t?i m?t ph?n t? mi?n b?c c?a qu?c gia, đ?c bi?t la vung ven đ?i Tay D??ng ( X? Basque , Cantabria , Asturias , va m?t ph?n Galicia cung Castilla?Leon). Ngoai ra, no con hi?n di?n t?i mi?n b?c Navarra, t?i h?u h?t cac khu v?c vung cao d?c Sistema Iberico va trong cac thung l?ng Pyrenees- t?i đay c?ng t?n t?i m?t bi?n th? c?n nhi?t đ?i ?m ( Cfa ). Nhi?t đ? mua đong va mua he ch?u tac đ?ng t? bi?n, va khong b? h?n han theo mua.

Ngoai cac ki?u khi h?u chinh nay, con co cac ki?u ph? khac, nh? khi h?u nui cao va khi h?u l?c đ?a ( Dfc , Dfb / Dsc , Dsb ) tren day Pyrenees c?ng nh? nhi?u n?i t?i Cordillera Cantabrica , Sistema Central , Sierra Nevada va Sistema Iberico , va co m?t khi h?u hoang m?c đ?c tr?ng ( BWk , BWh ) t?i vung Almeria, Murcia va mi?n đong qu?n đ?o Canaria . Cac vung th?p c?a qu?n đ?o Canaria co nhi?t đ? trung binh tren 18,0?°C vao thang mua l?nh nh?t, do đo co khi h?u nhi?t đ?i.

đ?ng th?c v?t s?a

H? đ?ng v?t c?a Tay Ban Nha đa d?ng ? m?c cao, ph?n nhi?u la do v? tri đ?a ly thu?c ban đ?o Iberia gi?a đ?i Tay D??ng va đ?a Trung H?i, gi?a chau Phi va chau Au, va co s? đa d?ng l?n v? moi tr??ng s?ng va sinh c?nh nh? co nhi?u lo?i khi h?u va cac vung khac bi?t l?n. M?t s? loai b?n đ?a c?a Tay Ban Nha lan truy?n kh?p th? gi?i, nh? th? chau Au th?i c? đ?i, hay loai chim y?n đ?i Tay D??ng th?i hi?n đ?i. So v?i chau Au, Tay Ban Nha co m?c đ? đa d?ng sinh h?c cao, va co s? l??ng cac loai co x??ng s?ng l?n nh?t (kho?ng 570) trong s? cac qu?c gia chau Au.

T?i ban đ?o Iberia co th? tim th?y cac loai đa bi?n m?t t?i cac khu v?c khac c?a chau Au, đo la do trong qua kh? Tay Ban Nha la lanh th? co dan c? th?a th?t so v?i cac qu?c gia nh? đ?c, Anh hay Y. H?n n?a, Tay Ban Nha con cong nghi?p hoa mu?n, song c?ng gay ra suy gi?m s? l??ng cac loai va tuy?t ch?ng m?t s? loai khac trong su?t th? k? XX. Hi?n nay, co nhi?u loai hi?n di?n co ngu?n g?c t? đ?ng v?t chau Phi, nh? t?c ke hoa , rua c?n . Trong s? cac loai ?n th?t l?n, co hai loai đa bi?n m?t t?i ph?n l?n Tay Au: G?u nau s?ng sot tren day Cantabria va m?t s? vung co l?p tren day Pyrenees; cho soi Iberia la phan loai đ?c h?u c?a ban đ?o. Trong s? cac loai ?n th?t tieu bi?u nh?t, ch?c ch?n la co linh mieu Iberia , la loai thu?c h? Meo b? đe do? l?n nh?t t?i chau Au. De nui Iberia la m?t loai đ?c h?u, no phan b? r?i rac tren ban đ?o. S? l??ng cac loai chim t?i ban đ?o Iberia r?t cao so v?i cac h? đ?ng v?t chau Au khac, m?t ph?n la do cac loai chim t? B?c Au va chau Phi h? Sahara đ?n tru đong ho?c lam t? t?i đay. Qu?n đ?o Canaria c?ng co cac loai chim va thu đ?c h?u.

H? th?c v?t Tay Ban Nha ph? thu?c vao nhi?u y?u t? nh? đ?a hinh, khi h?u va v? đ?. Lanh th? Tay Ban Nha đ??c chia thanh cac vung đ?a ly th?c v?t khac nhau (vung c?c nui cao, chau Au-Siberia, đ?a Trung H?i, va Macaronesia t?i Canaria), m?i vung co cac đ?c đ?m th?c v?t rieng ph?n l?n la do t??ng tac gi?a cac nhan t? sinh h?c va phi sinh h?c khac nhau. Trong chau Au, Tay Ban Nha co s? l??ng loai th?c v?t l?n nh?t (7.600 loai th?c v?t co m?ch ). H? th?c v?t t?i qu?n đ?o Canaria co tinh đ?c h?u cao, v?i h?n 500 loai đ?c h?u.

Hi?n phap l?ch s? c?a Tay Ban Nha co t? n?m 1812. Hi?n phap Tay Ban Nha 1978 la đ?nh đi?m trong qua trinh chuy?n đ?i dan ch? t?i Tay Ban Nha. Do thi?u kien nh?n v?i ti?n trinh c?i cach chinh tr? dan ch? ch?m ch?p vao n?m 1976 va 1977, Qu?c v??ng Juan Carlos v?n co ca tinh m?nh đa quy?t đ?nh bai ch?c Carlos Arias Navarro va b? nhi?m nha c?i cach Adolfo Suarez lam th? t??ng. ^{[65] [66]} T?ng tuy?n c? n?m 1977 tri?u t?p Constituent Cortes (Ngh? vi?n Tay Ban Nha) nh?m m?c đich so?n th?o va phe chu?n hi?n phap n?m 1978. ^[67] Trong m?t cu?c tr?ng c?u dan y vao ngay 6 thang 12 n?m 1978, 88% c? tri phe chu?n hi?n phap m?i.

Theo hi?n phap, Tay Ban Nha hi?n g?m co 17 c?ng đ?ng t? tr? va hai thanh ph? t? tr? v?i cac m?c đ? t? tr? khac nhau, song hi?n phap quy đ?nh ro rang v? tinh th?ng nh?t khong th? chia c?t c?a qu?c gia Tay Ban Nha. Hi?n phap c?ng quy đ?nh r?ng Tay Ban Nha khong co qu?c giao, va m?i ng??i đ??c t? do hanh l? ho?c tin t??ng theo y nguy?n c?a b?n than.

Chinh quy?n Tay Ban Nha thong qua m?t đ?o lu?t vao n?m 2007 nh?m m?c tieu t?ng c??ng binh đ?ng gi?i trong sinh ho?t chinh tr? va kinh t? t?i Tay Ban Nha. ^{[68] [69]} đ?n thang 5 n?m 2017, co 140 trong s? 350 thanh vien H? ngh? vi?n la n? gi?i. ^[70] Con s? nay đ?a Tay Ban Nha x?p h?ng 12 v? t? l? n? gi?i trong h? ngh? vi?n. T?i Th??ng ngh? vi?n, co 101 n? ngh? s? trong t?ng s? 263 gh?, chi?m 38%. ^[71] Ch? s? vai tro c?a gi?i (GEM) t?i Tay Ban Nha trong bao cao phat tri?n con ng??i Lien H?p Qu?c la 0,794 trong giai đo?n 2007-2008, x?p th? 12 th? gi?i. ^[72]

Tay Ban Nha la m?t qu?c gia quan ch? l?p hi?n, co m?t quan ch? k? t?p va m?t qu?c h?i l??ng vi?n: Cortes Generales . Nhanh hanh phap g?m co H?i đ?ng B? tr??ng Tay Ban Nha, ch? tri la Th? t??ng, do qu?c v??ng ch? đ?nh va b? nhi?m va đ??c đ?i h?i đ?i bi?u xac nh?n sau b?u c? l?p phap. Theo t?p quan chinh tr? t? Hi?n phap 1978, ng??i đ??c qu?c v??ng b? nhi?m đ?u đ?n t? đ?ng chi?m đa s? gh? trong Ngh? vi?n. Nhanh l?p phap g?m co đ?i h?i đ?i bi?u ( Congreso de los Diputados ) v?i 350 thanh vien, đ??c b?u theo ph? thong đ?u phi?u đ?i di?n t? l? b?ng ph??ng phap D'Hondt, khu v?c b?u c? la cac t?nh, co nhi?m k? b?n n?m; va m?t Th??ng ngh? vi?n ( Senado ) g?m 259 gh?, 208 trong s? đo đ??c b?u tr?c ti?p t? phi?u ph? thong va 51 gh? do cac c? quan l?p phap c?p vung b? nhi?m, h? đ?u co nhi?m k? b?n n?m.

Tay Ban Nha co m?c đ? t? do vao hang cao nh?t th? gi?i đ?i v?i c?ng đ?ng LGBT . Trong s? cac qu?c gia đ??c Trung tam Nghien c?u Pew kh?o sat vao n?m 2013, Tay Ban Nha x?p h?ng nh?t v? ch?p nh?n tinh d?c đ?ng gi?i, v?i 88% xa h?i ?ng h? c?ng đ?ng đ?ng tinh nam so v?i 11% ng??c l?i. ^[73]

Hanh chinh s?a

Tay Ban Nha v? m?t k?t c?u t? ch?c đ??c g?i la Estado de las Autonomias ("nha n??c c?a cac vung t? tr?"); đay la m?t trong cac qu?c gia phan quy?n nh?t t?i chau Au, cung v?i Thu? S?, đ?c va B?. ^[74] Tay Ban Nha g?m co 17 c?ng đ?ng t? tr? va 2 thanh ph? t? tr?, chung la cac đ?n v? hanh chinh c?p m?t. Cac c?ng đ?ng t? tr? hinh thanh sau khi hi?n phap hi?n hanh co hi?u l?c vao n?m 1978, theo đo cong nh?n quy?n t? qu?n c?a "cac dan t?c va vung c?a Tay Ban Nha". Cac c?ng đ?ng t? tr? đ??c h?p thanh t? cac t?nh n?m li?n k? nhau, co cac đi?m chung v? l?ch s?, v?n hoa va kinh t?. Hai thanh ph? t? tr? Ceuta va Melilla n?m tren b? bi?n B?c Phi.

Lu?t t? ch?c c? b?n c?a m?i c?ng đ?ng t? tr? la Quy ch? t? tr?. Quy ch? t? tr? quy đ?nh ten g?i c?a c?ng đ?ng theo b?n s?c l?ch s? va đ??ng đ?i, va gi?i h?n v? lanh th?, ten g?i va t? ch?c c?a cac th? ch? chinh ph? va quy?n l?c ma h? đ??c h??ng theo hi?n phap. ^[75] Chinh quy?n t?t c? cac c?ng đ?ng t? tr? c?n ph?i d?a tren phan chia quy?n l?c, g?m m?t h?i đ?ng l?p phap v?i cac ngh? vien đ??c b?u theo ph? thong đ?u phi?u, m?t h?i đ?ng chinh ph? co cac ch?c n?ng hanh phap va hanh chinh do m?t ch? t?ch lanh đ?o (ng??i nay đ??c h?i đ?ng l?p phap b?u ra va do qu?c v??ng b? nhi?m), va m?t toa an t?i cao d??i th?m quy?n c?a toa an t?i cao Tay Ban Nha.

Cataluna, Galicia va x? Basque t? xac đ?nh la dan t?c , h? đ??c c?p quy?n t? qu?n thong qua m?t qua trinh nhanh chong. Andalucia c?ng l?y danh ngh?a nh? v?y trong Quy ch? t? tr? đ?u tien c?a h?, song c?ng đ?ng nay tuan theo m?t qua trinh dai h?n theo quy đ?nh c?a hi?n phap gi?ng nh? ph?n con l?i c?a qu?c gia. D?n d?n, cac c?ng đ?ng khac khi s?a đ?i Quy ch? t? tr? c?a minh c?ng l?y danh ngh?a nay n?m phu h?p v?i b?n s?c l?ch s? va hi?n đ?i c?a h?, nh? C?ng đ?ng Valencia, ^[76] qu?n đ?o Canaria, ^[77] qu?n đ?o Baleares, ^[78] va Aragon. ^[79]

Cac c?ng đ?ng t? tr? co quy?n t? tr? l?p phap va hanh phap r?ng rai. Phan b? quy?n l?c co th? khac bi?t gi?a cac c?ng đ?ng, d?a theo Quy ch? t? tr? c?a h?, do phan quy?n đ??c d? đ?nh la b?t đ?i x?ng. Ch? co hai c?ng đ?ng la X? Basque va Navarre co quy?n t? ch? tai chinh hoan toan. Ngoai t? ch? tai chinh, cac "dan t?c" Andalucia, X? Basque, Cataluna, va Galicia đ??c phan quy?n nhi?u h?n so v?i cac c?ng đ?ng khac, trong đo co kh? n?ng ch? t?ch vung gi?i th? ngh? vi?n va keu g?i b?u c?. Ngoai ra, X? Basque, Cataluna va Navarra co quan đoan c?nh sat rieng, l?n l??t la Ertzaintza, Mossos d'Esquadra va Policia Foral. Cac c?ng đ?ng khac co l?c l??ng h?n ch? h?n, ho?c khong co ^[80] . Tuy v?y, cac s?a đ?i g?n đay đa gi?m thi?u tinh b?t đ?i x?ng gi?a quy?n l?c trao cho cac "dan t?c" va cac vung con l?i.

Cac c?ng đ?ng t? tr? đ??c chia thanh cac t?nh , cac t?nh l?i đ??c chia thanh cac khu t? qu?n. S? t?n t?i c?a cac t?nh va khu t? qu?n đ??c hi?n phap b?o v?. Cac khu t? qu?n đ??c c?p quy?n t? qu?n v? cac v?n đ? n?i b?, va cac t?nh la đ?n v? lanh th? thi hanh ho?t đ?ng c?a nha n??c. ^[81] Phan chia c?p t?nh hi?n nay ch? y?u d?a vao phan chia lanh th? n?m 1833, theo đo lanh th? Tay Ban Nha đ??c chia thanh 50 t?nh. Cac c?ng đ?ng Asturias, Cantabria, La Rioja, qu?n đ?o Baleares, Madrid, Murcia va Navarra ch? g?m m?t t?nh duy nh?t, cung t?n t?i v?i c?ng đ?ng. Trong tr??ng h?p nay, cac th? ch? hanh chinh c?a t?nh b? thay th? b?ng cac th? ch? hanh chinh c?a c?ng đ?ng. T?i Cataluna, comarques (s? it comarca) la t?p h?p cac khu t? qu?n va vegueries (s? it vegueria) la t?p h?p cac comarques.

Ngo?i giao s?a

Sau khi khoi ph?c ch? đ? dan ch? t? n?m 1975, chinh sach ngo?i giao c?a Tay Ban Nha ?u tien pha v? co l?p ngo?i giao t? th?i k? Franco va m? r?ng quan h? ngo?i giao, gia nh?p C?ng đ?ng chau Au, va xac đ?nh quan h? an ninh v?i ph??ng Tay. Tay Ban Nha la m?t thanh vien NATO t? n?m 1982, va tham gia vao cac ho?t đ?ng an ninh qu?c t? đa ph??ng. Quy?n thanh vien trong Lien minh chau Au đong vai tro quan tr?ng trong chinh sach đ?i ngo?i c?a Tay Ban Nha. đ?i v?i cac v?n đ? ben ngoai Tay Au, Tay Ban Nha c?ng ?u tien ph?i h?p n? l?c v?i đ?i tac trong Lien minh chau Au thong qua c? ch? h?p tac chinh tr? chau Au. Vi?c Tay Ban Nha va B? đao Nha gia nh?p Lien minh chau Au giup gi?i quy?t m?t s? xung kh?c m?u d?ch đ?nh k? gi?a h?. H?p tac song ph??ng Tay Ban Nha-Phap đ??c t?ng c??ng do hanh đ?ng chung ch?ng l?i b?o l?c c?a ETA.

Tay Ban Nha duy tri g?n bo đ?c bi?t v?i cac qu?c gia noi ti?ng Tay Ban Nha. Chinh sach c?a qu?c gia nay nh?n m?nh v? khai ni?m m?t c?ng đ?ng Iberia-chau M? , tim cach lien k?t ban đ?o Iberia v?i cac qu?c gia noi ti?ng Tay Ban Nha t?i Trung M? va Nam M? thong qua ngon ng?, th??ng m?i, l?ch s? va v?n hoa. Tay Ban Nha la m?t hinh m?u co ?nh h??ng v? chuy?n đ?i t? ch? đ? đ?c tai sang dan ch? c?a khu v?c. Tay Ban Nha duy tri cac ch??ng trinh h?p tac kinh t? va k? thu?t cung trao đ?i v?n hoa v?i M? Latinh, c? song ph??ng l?n trong khuon kh? Lien minh chau Au.

Tay Ban Nha duy tri quan h? đ?c bi?t v?i cac qu?c gia trong b?n đ?a đ?a Trung H?i. N?m 1995, chinh ph? c?a Felipe Gonzalez đ? xu?t len Lien minh chau Au v? ti?n trinh Barcelona, k? ho?ch nay đ??c Phap tai kh?i đ?ng vao n?m 2008 b?ng Lien minh đ?a Trung H?i . Tay Ban Nha co quan h? thong hi?u v?i Algieria va Tunisia, song quan h? v?i Maroc l?i ph?c t?p h?n r?t nhi?u do cac v?n đ? nh? ng? nghi?p, nh?p c?, yeu sach ch? quy?n c?a Maroc đ?i v?i Ceuta va Melilla.

Trong khi đo, Tay Ban Nha b?t đ?u m? r?ng ti?p xuc v?i chau Phi h? Sahara, quan tam đ?c bi?t đ?n thu?c đ?a c? c?a minh la Guinea Xich đ?o va duy tri ch??ng trinh vi?n tr? l?n cho n??c nay. G?n đay, Tay Ban Nha tim cach co quan h? m?t thi?t h?n v?i Senegal, Mauritania, Mali va cac qu?c gia khac nh?m tim gi?i phap cho v?n đ? nh?p c? b?t h?p phap đ?n qu?n đ?o Canaria. Trong quan h? v?i th? gi?i ? R?p, Tay Ban Nha th??ng xuyen ?ng h? l?p tr??ng c?a kh?i ? R?p v? cac v?n đ? Trung đong. Cac qu?c gia ? R?p la m?t m?i quan tam ?u tien c?a Tay Ban Nha do la ngu?n cung d?u khi va m?t vai qu?c gia ? R?p co đ?u t? đang k? t?i Tay Ban Nha. Tay Ban Nha n?m trong s? cac qu?c gia chau Au cu?i cung cong nh?n Israel , va duy tri quan h? ngo?i giao t? n?m 1986. Du Philippines t?ng la thu?c đ?a c? c?a Tay Ban Nha, song quan h? song ph??ng con y?u, ph?n l?n t?p trung vao khia c?nh v?n hoa va cac ch??ng trinh h? tr? nhan đ?o.

Maroc tranh ch?p ch? quy?n v?i Tay Ban Nha v? plazas de soberania . Tay Ban Nha yeu sach ch? quy?n đ?i v?i lanh th? h?i ngo?i Gibraltar c?a Anh Qu?c ^{[82] [83]} , ph?n đ?i qu?n đ?o Selvagens c?a B? đao Nha co vung đ?c quy?n kinh t? ^{[84] [85]} , va tranh ch?p đ?o Perejil ngoai kh?i Maroc t?ng d?n đ?n xung đ?t v? trang vao n?m 2002. B? đao Nha khong cong nh?n ch? quy?n c?a Tay Ban Nha đ?i v?i Olivenza .

Quan s? s?a

Th? k? XVI va XVII đanh d?u đ?nh cao s?c m?nh c?a Tay Ban Nha, con đ??c g?i la Th?i k? hoang kim Tay Ban Nha. Tay Ban Nha gianh đ??c m?t đ? qu?c r?ng l?n khi đanh b?i cac nha n??c t?p quy?n t?i chau M?, va thu?c đ?a hoa Philippines. Cac đ?n v? "tercio" c?a Tay Ban Nha nh? co vang va b?c c?a đ? qu?c nen đa chi ph?i chau Au. S?c m?nh quan s? c?a Tay Ban Nha phai nh?t sau Chi?n tranh Ba m??i n?m , song nh? tai c?ng c? h?i quan nen qu?c gia nay v?n duy tri la m?t c??ng qu?c quan s? l?n trong su?t th? k? XVIII, c?nh tranh v?i Anh va Phap tren toan c?u. Chi?n tranh Napoleon lam thay đ?i đ?t ng?t l?ch s? quan s? Tay Ban Nha, cac thu?c đ?a t?i chau M? ti?n hanh chi?n tranh gianh đ?c l?p thanh cong, keo theo n?i chi?n trong n??c. Tan d? c?a đ? qu?c t?i chau M? va chau A s?p đ? vao n?m 1898 khi ph?i đ??ng đ?u v?i th? l?c đang len la Hoa K?. N?i chi?n Tay Ban Nha 1936-1939 la n?i th? nghi?m tr??c cac chi?n thu?t trong Chi?n tranh th? gi?i th? hai, nh? chi?n thu?t chi?n đ?u hang khong va xe b?c thep.

Tay Ban Nha tr? thanh m?t thanh vien c?a NATO t? n?m 1982, quy?t đ?nh nay đ??c thong qua trong m?t cu?c tr?ng c?u dan y vao n?m 1986. Cac đi?u ki?n la gi?m thi?u cac c?n c? quan s? c?a Hoa K?, khong tich h?p Tay Ban Nha vao c?u truc quan s? c?a lien minh đ?i Tay D??ng va c?m ch? đ?a v? khi h?t nhan đ?n Tay Ban Nha, tuy nhien hai đi?u ki?n đ?u ngay nay khong con đ??c l?u tam. Do chuy?n đ?i dan ch? va ti?p xuc tr?c ti?p v?i cac qu?c gia dan ch?, tham gia tich c?c cac v?n đ? qu?c t?, chuyen nghi?p hoa l?c l??ng v? trang va cac n? l?c kinh t? đa khi?n L?c l??ng v? trang Tay Ban Nha n?m vao hang đ??c chu?n b? cao nh?t.

L?c l??ng v? trang Tay Ban Nha ( Fuerzas Armadas Espanolas ) co t?ng t? l?nh theo hi?n phap la Qu?c v??ng Tay Ban Nha. ^[86] Tuy nhien, trong th?c ti?n vi?c ra quy?t đ?nh v? quan s? la trach nhi?m c?a th? t??ng, va con co cac quan ch?c dan s? khac ben d??i th? t??ng, nh? b? tr??ng qu?c phong. Ngoai ra, con co t?ng tham m?u tr??ng va cac t? l?nh cac binh ch?ng. L?c l??ng v? trang Tay Ban Nha la l?c l??ng chuyen nghi?p v?i 101.900 quan nhan t?i ng? va 4.770 quan nhan d? b? vao n?m 2017. Qu?c gia con co kho?ng 77.000 v? binh dan s? hung m?nh s? n?m d??i quy?n ki?m soat c?a B? Qu?c phong trong tinh tr?ng kh?n c?p qu?c gia. Ngan sach qu?c phong c?a Tay Ban Nha la 5,71 t? euro (7,2 t? USD) vao n?m 2015. ^[87]

L?c quan Tay Ban Nha g?m co 15 l? đoan va sau quan khu. B? binh hi?n đ?i co n?ng l?c đa d?ng va đi?u nay đ??c ph?n anh trong cac vai tro khac nhau ma h? đ??c giao. Cac ti?u đoan b? binh co th? th?c hi?n b?n vai tro tac chi?n: Khong kich, b? binh thi?t giap, b? binh c? gi?i, va b? binh nh?. L?c quan Tay Ban Nha co k? thu?t tan ti?n đ? b?o v? toan v?n lanh th? c?a V??ng qu?c Tay Ban Nha. ^[88]

B? t? l?nh h?i quan Tay Ban Nha (Armada) co tr? s? t?i Madrid , g?m b?n vung t? l?nh: Cantabria, Eo bi?n, đ?a Trung H?i va Qu?n đ?o Canaria. Soai h?m hi?n nay c?a H?i quan Tay Ban Nha la tau t?n cong đ? b? Juan Carlos 1 , c?ng đ??c s? d?ng lam m?t hang khong m?u h?m. Tinh đ?n n?m 2012, t?ng nhan s? c?a H?i quan Tay Ban Nha la 20.838 quan nhan. ^[89] Th?y quan l?c chi?n ( Infanteria de Marina ) la l?c l??ng b? binh c?a H?i quan Tay Ban Nha, thanh l?p t? n?m 1537 va la l?c l??ng th?y quan l?c chi?n lau đ?i nh?t th? gi?i.

Tay Ban Nha hi?n co kho?ng 10 phi đ?i chi?n đ?u, m?i phi đ?i co 18-24 may bay. Khong quan co 15 c?n c? hang khong ho?t đ?ng kh?p đ?t n??c. Khong quan v?n hanh nhi?u lo?i may bay, t? chi?n đ?u c? đ?n may bay ch? hanh va v?n chuy?n hanh khach b?ng tr?c th?ng, duy tri kho?ng 450 may bay cac lo?i. Khong quan Tay Ban Nha đang thay th? cac may bay c? b?ng cac lo?i may bay m?i h?n nh? Eurofighter Typhoon va Airbus A400M Atlas . Tay Ban Nha đ?u tham gia ch? t?o hai lo?i may bay nay. ^[90] Vao thang 7 n?m 2014, Khong quan Tay Ban Nha tham gia B? t? l?nh giao thong hang khong chau Au co tr? s? t?i Ha Lan. ^[91]

Tay Ban Nha co n?n kinh t? h?n h?p t? b?n ch? ngh?a, la n?n kinh t? l?n th? 14 th? gi?i theo GDP danh ngh?a vao n?m 2016, va c?ng n?m vao nhom l?n nh?t th? gi?i theo GDP PPP. Tay Ban Nha la m?t thanh vien c?a Lien minh chau Au, T? ch?c H?p tac va Phat tri?n Kinh t?, va T? ch?c Th??ng m?i Th? gi?i . Kinh t? Tay Ban Nha đ?ng th? n?m trong Lien minh chau Au, sau đ?c, Anh, Phap va Y xet theo GDP danh ngh?a. N?m 2012, Tay Ban Nha la n??c xu?t kh?u l?n th? 12 tren th? gi?i va la n??c nh?p kh?u l?n th? 16. Tay Ban Nha đ??c x?p h?ng 27 v? ch? s? phat tri?n con ng??i c?a Lien H?p Qu?c vao n?m 2015 va đ?ng th? 33 v? GDP PPP đ?u ng??i theo Ngan hang Th? gi?i vao n?m 2016, đ??c phan lo?i la m?t n?n kinh t? thu nh?p cao va n?m trong s? qu?c gia phat tri?n con ng??i r?t cao. Theo The Economist , Tay Ban Nha co ch?t l??ng sinh ho?t cao th? m??i th? gi?i vao n?m 2016. ^[92] Cac đi?m y?u kinh nien c?a kinh t? Tay Ban Nha g?m co kinh t? phi chinh th?c l?n, ^{[93] [94] [95]} va h? th?ng giao d?c b? OECD x?p vao h?ng kem nh?t trong cac qu?c gia phat tri?n. ^[96] Tay Ban Nha co m?c th?t nghi?p 18,6% trong quy 4 n?m 2016 ^[97] Cac th? tr??ng xu?t kh?u chinh c?a Tay Ban Nha vao n?m 2015 la Phap, đ?c, Y, Anh, B? đao Nha; ^[98] Tay Ban Nha nh?p kh?u nhi?u nh?t t? đ?c, Phap, Trung Qu?c, Y, Ha Lan trong cung n?m ^[99] .

Trong giai đo?n 1959-1974, Tay Ban Nha co t?c đ? t?ng tr??ng kinh t? nhanh th? hai th? gi?i sau Nh?t B?n. Bung n? kinh t? k?t thuc do kh?ng ho?ng d?u m? th?p nien 1970 va b?t ?n đ?nh chinh ph? trong qua trinh chuy?n giao sang ch? đ? dan ch? sau khi Franco m?t vao n?m 1975. đ?n gi?a th?p nien 1990, kinh t? Tay Ban Nha khoi ph?c t?ng tr??ng sau khi b? tan pha do kh?ng ho?ng toan c?u vao đ?u th?p nien 1990. T?ng tr??ng kinh t? m?nh m? giup chinh ph? gi?m n? cong xet theo t? l? GDP va t? l? th?t nghi?p cao c?a Tay Ban Nha b?t đ?u gi?m đ?u đ?n. Do ngan sach chinh ph? can b?ng va l?m phat đ??c ki?m soat, Tay Ban Nha đ??c nh?n vao Khu v?c đ?ng euro vao n?m 1999.

Sau kh?ng ho?ng tai chinh 2007?08 , kinh t? Tay Ban Nha lam vao suy thoai, b??c vao m?t chu k? kinh t? v? mo tieu c?c. So v?i m?c binh quan c?a Lien minh chau Au va Hoa K?, kinh t? Tay Ban Nha b??c vao suy thoai mu?n h?n (kinh t? v?n t?ng tr??ng đ?n n?m 2008), song th?i gian suy thoai lau h?n. Bung n? kinh t? trong th?p nien 2000 b? đ?o ng??c, khi?n h?n m?t ph?n t? l?c l??ng lao đ?ng th?t nghi?p vao n?m 2012. V? t?ng th?, GDP c?a Tay Ban Nha gi?m g?n 9% trong giai đo?n 2009-2013. ^[100] Tinh hinh kinh t? b?t đ?u c?i thi?n vao n?m 2013-2014, qu?c gia nay n? l?c đ?o ng??c m?c tham h?t th??ng m?i k? l?c x?y ra vao nh?ng n?m bung n? kinh t? ^[101] đ?t đ??c th?ng d? m?u d?ch vao n?m 2013 sau ba th?p k? tham h?t. ^[101] M?c th?ng d? đ??c t?ng c??ng trong cac n?m 2014 va 2015. ^[102] N?m 2015, GDP c?a Tay Ban Nha t?ng tr??ng 3,2%, m?c cao nh?t k? t? n?m 2007; ^[103] va la m?c cao nh?t trong n?m c?a cac n?n kinh t? l?n trong EU. ^[104] Ch? trong hai n?m (2014-2015), kinh t? Tay Ban Nha đa khoi ph?c 85% GDP b? m?t trong suy thoai 2009-2013, ^[105] khi?n m?t s? nha phan tich xem s? ph?c h?i hi?n t?i c?a Tay Ban Nha la n? l?c c?i cach c?u truc. ^[106] T?ng tr??ng kinh t? m?nh m? c?ng di?n ra vao n?m 2016, v?i m?c t?ng tr??ng cao g?p đoi so v?i trung binh c?a kh?i đ?ng ti?n chung euro. ^[107] Kinh t? Tay Ban Nha đ??c d? bao duy tri thanh tich t?t nh?t trong s? cac n?n kinh t? l?n c?a kh?i nay vao n?m 2017. ^[108]

K? t? th?p nien 1990, m?t s? cong ty Tay Ban Nha đ?t đ??c v? th? đa qu?c gia, th??ng m? r?ng ho?t đ?ng c?a h? t?i khu v?c M? Latinh v?n co quan h? m?t thi?t v? v?n hoa. Tay Ban Nha la nha đ?u t? n??c ngoai l?n nh?t t?i khu v?c nay vao n?m 2009, sau Hoa K?. Cac cong ty Tay Ban Nha c?ng m? r?ng sang chau A, đ?c bi?t la Trung Qu?c va ?n đ?. ^[109] Vi?c m? r?ng ra toan c?u t? s?m giup Tay Ban Nha co l?i th? c?nh tranh v?i cac đ?i th? va cac qu?c gia chau Au lan c?n. Nguyen nhan c?a vi?c m? r?ng t? s?m nay la bung n? quan tam v? ngon ng? va v?n hoa Tay Ban Nha t?i chau A va chau Phi, va v?n hoa doanh nghi?p Tay Ban Nha đa h?c đ??c cach ch?p nh?n r?i ro t?i cac th? tr??ng b?t ?n. Cac cong ty Tay Ban Nha đ?u t? vao cac l?nh v?c nh? th??ng m?i hoa n?ng l??ng tai t?o ( Iberdrola la nha khai thac n?ng l??ng tai t?o l?n nh?t th? gi?i ^[110] ), cac cong ty cong ngh? , đi?n t? nh? BQ , Telefonica , Abengoa , Mondragon Corporation , Movistar , Hisdesat , Indra , cac nha s?n xu?t tau ho? nh? CAF , Talgo , cac cong ty toan c?u nh? cong ty d?t may Inditex , xe h?i SEAT , cac cong ty d?u m? nh? Repsol , va sau trong s? m??i hang xay d?ng chuyen v? giao thong l?n nh?t th? gi?i vao n?m 2009 la c?a Tay Ban Nha, nh? Ferrovial , Acciona , ACS , OHL va FCC . ^[111]

Nong nghi?p s?a

Trong s? cac qu?c gia Lien minh chau Au, Tay Ban Nha x?p th? hai sau Phap v? t? l? đ?t danh cho m?c đich nong nghi?p. ^[112] Cac khu v?c tr?ng tr?t đ??c canh tac theo hai cach th?c đa d?ng cao đ?. Cac khu v?c d?a vao canh tac khong t??i n??c ( secano ) chi?m 85% toan b? di?n tich tr?ng tr?t, ch? d?a vao m?a lam ngu?n n??c. Chung g?m cac khu v?c ?m t?i mi?n b?c va tay b?c, c?ng nh? cac vung kho h?n r?ng l?n khong co h? th?ng t??i tieu. Cac khu v?c co n?ng su?t h?n nhi?u la canh tac co t??i n??c ( regadio ), chi?m kho?ng 3 tri?u ha vao n?m 1986, t?ng g?p đoi t? n?m 1950. đ?c bi?t đang chu y la phat tri?n t?i Almeria ?m?t trong cac t?nh kho h?n va hoang v?ng nh?t đ?t n??c, cac cay tr?ng rau qu? v? đong t?i đay hi?n đ??c xu?t kh?u sang chau Au. Tren m?t n?a di?n tich đ??c t??i n??c tr?ng ngo, cay ?n qu?, va cac lo?i rau. Cac nong s?n khac h??ng l?i t? h? th?ng t??i tieu la nho, bong, c? c?i đ??ng, khoai tay, đ?u, o liu, xoai, dau tay, ca chua va c? ch?n nuoi. Tu? theo tinh ch?t c?a cay tr?ng, co th? thu ho?ch hai v? lien ti?p trong m?t n?m. Cac lo?i qu? h? cam chanh la nong s?n xu?t kh?u hang đ?u c?a Tay Ban Nha. Do gia t?ng t?p trung vao ch?n nuoi, Tay Ban Nha tr? thanh qu?c gia nh?p kh?u thu?n v? l??ng th?c co h?t, đ? lam th?c ?n gia suc.

Du l?ch s?a

Du l?ch la m?t nganh co đong gop l?n cho kinh t? Tay Ban Nha, chi?m kho?ng 11% GDP . ^[113] K? t? th?p nien 1960 va 1970, Tay Ban Nha la m?t đi?m đ?n ph? bi?n trong cac ngay ngh? mua he, đ?c bi?t la co l??ng l?n du khach t? Anh, Phap, đ?c va cac qu?c gia Benelux . Nh? đo, nganh du l?ch Tay Ban Nha phat tri?n đ?n v? tri hang đ?u th? gi?i. ^[114] N?m 2016, Tay Ban Nha co l??ng du khach ngo?i qu?c đong th? ba th? gi?i, v?i 75,3 tri?u l??t, la n?m th? t? lien ti?p pha k? l?c. ^[115] Tay Ban Nha đ?ng h?ng nh?t trong s? 136 qu?c gia theo ch? s? c?nh tranh l? hanh va du l?ch n?m 2017 c?a Di?n đan Kinh t? Th? gi?i , ^[116] gi? v?ng th? h?ng t? n?m 2015. ^[117]

Cac khu ngh? d??ng va bai bi?n mua he la lo?i hinh du l?ch đ?u tien đ??c phat tri?n t?i Tay Ban Nha, va đ?n nay chung t?o ra thu nh?p l?n nh?t cho kinh t? qu?c gia. Khi h?u on hoa quanh n?m va cac bai bi?n cat tr?i dai ven đ?a Trung H?i va đ?i Tay D??ng, c?ng nh? hai qu?n đ?o Baleares va Canaria thu hut du khach phia b?c chau Au trong nhi?u th?p nien qua. Th? tr??ng hang đ?u c?a du l?ch bai bi?n Tay Ban Nha la Anh, đ?c va Phap. ^{[118] [119]} Cac bai bi?n n?i ti?ng nh?t t?i đ?i l?c Tay Ban Nha n?m ven đ?a Trung H?i. Costa Brava, Costa Daurada va Costa del Maresme, t?i Cataluna r?t ph? bi?n v?i du khach Phap va n?i đ?a Tay Ban Nha v?i cac khu ngh? d??ng n?i b?t la Salou va thanh ph? Barcelona . T?i Valencia co Costa Blanca, n?i nay c?c k? ph? bi?n đ?i v?i du khach Anh va đ?c, Benidorm la thanh ph? mua he hang đ?u t?i Tay Ban Nha. M?t s? đi?m đ?n mua he n?i ti?ng th? gi?i, nh? Marbella t?i t?nh Malaga va Sotogrande t?i t?nh Cadiz . Thanh ph? Malaga la m?t đi?m đ?n thu?c Costa del Sol va c?ng la m?t trong cac b?n c?ng l?n nh?t Tay Ban Nha, th??ng xuyen đon cac tau du l?ch. Qu?n đ?o Baleares t?i đ?a Trung H?i va qu?n đ?o Canaria t?i đ?i Tay D??ng c?ng la cac đi?m đ?n r?t ph? bi?n đ?i v?i ng??i Tay Ban Nha va chau Au. Ngoai du l?ch mua he, cac ph??ng th?c khac nh? du l?ch v?n hoa va k? ni?m hay th? thao gi?i tri c?ng đ??c phat tri?n t?i cac khu v?c nay, nh? cac thanh ph? n?i ti?ng Barcelona va Valencia .

Do la giao đi?m c?a nhi?u n?n v?n minh, Tay Ban Nha co nhi?u thanh th? l?ch s?, cac đi?m đ?n chinh tr??c h?t la hai thanh ph? l?n Madrid va Barcelona , c?ng la hai đi?m đ?n hang đ?u chau Au. 13 thanh ph? t?i Tay Ban Nha đa đ??c cong nh?n la di s?n th? gi?i UNESCO: ^[120] Alcala de Henares , Avila , Caceres , Cordoba , Cuenca , Ibiza , Merida , Salamanca , San Cristobal de La Laguna , Santiago de Compostela , Segovia , Tarragona va Toledo . đ?n n?m 2017, Tay Ban Nha co t?ng c?ng 46 di s?n th? gi?i, đ?ng th? ba sau Y va Trung Qu?c . ^[121] Cac đi?m đ?n h?ng nh?t khac la Sevilla , Granada , Santander , Oviedo , Gijon , Bilbao va San Sebastian .

Tay Ban Nha la đ?a ph??ng quan tr?ng đ?i v?i Cong giao La Ma, m?t s? thanh đ?a linh thieng nh?t c?a Giao h?i Cong giao n?m t?i Tay Ban Nha: Thanh ph? Santiago de Compostela t?i Galicia la đ?a đi?m linh thieng th? ba sau Thanh Vatican va Jerusalem . Thanh ph? c?ng la đi?m cu?i c?a Con đ??ng Thanh Jacobe . Santo Toribio de Liebana thu?c vung Cantabria va Caravaca de la Cruz thu?c vung Murcia c?ng la cac đ?a đi?m linh thieng c?a C? đ?c giao. Cac đ?a ph??ng nay thu hut ng??i hanh h??ng va du khach t? kh?p th? gi?i.

N?ng l??ng s?a

Theo The World Factbook , vao n?m 2011 Tay Ban Nha s?n xu?t 276,8 TWh đi?n, va tieu th? 249,7 TWh đi?n trong cung n?m. Trong nh?ng n?m g?n đay, Tay Ban Nha đ?u t? l?n vao nganh n?ng l??ng tai t?o v?i m?c tieu la m?c phat th?i cacbon b?ng khong tr??c n?m 2050. Theo REE, vao thang 3 n?m 2015 đ?i l?c Tay Ban Nha s?n xu?t 69% đi?n n?ng t? cac cong ngh? t?o ra phat th?i cacbon b?ng khong, g?m n?ng l??ng tai t?o cung v?i m?t s? n?ng l??ng h?t nhan. N?ng l??ng h?t nhan cung c?p 23,8% đi?n n?ng cho toan qu?c vao thang 3, con 47% đ?n t? cac ngu?n tai t?o. H?u h?t đi?n n?ng t? ngu?n tai t?o đ??c s?n xu?t t?i Tay Ban Nha la t? gio, va theo REE t? thang 1 đ?n thang 3 n?m 2015, n?ng l??ng gio chi?m 23,7% s?n xu?t đi?n n?ng trong khi n?ng l??ng h?t nhan chi?m 22,7%. ^[123]

Tay Ban Nha la m?t trong cac qu?c gia d?n đ?u th? gi?i v? phat tri?n va s?n xu?t n?ng l??ng tai t?o. N?m 2010, Tay Ban Nha đ?ng đ?u th? gi?i v? n?ng l??ng M?t tr?i khi v??t qua Hoa K? do co nha may n?ng l??ng kh?ng l? mang ten La Florida. ^{[124] [125]} Tay Ban Nha c?ng la n??c s?n xu?t n?ng l??ng gio ch? ch?t c?a chau Au, vao n?m 2010 cac tua bin gio t?i đay s?n xu?t 42,976 GWh đi?n, chi?m 16,4% t?ng l??ng đi?n n?ng s?n xu?t t?i Tay Ban Nha. ^{[126] [127] [128]} Ngay 9 thang 11 n?m 2010, n?ng l??ng gio đ?t đ?nh cao l?ch s? t?c th?i khi chi?m 53% nhu c?u đi?n n?ng c?a đ?i l?c Tay Ban Nha ^[129] va phat ra l??ng đi?n n?ng t??ng đ??ng v?i c?a 14 lo ph?n ?ng h?t nhan. ^[130] Cac ngu?n n?ng l??ng tai t?o khac t?i Tay Ban Nha la th?y đi?n, sinh kh?i va h?i d??ng. ^[131] Cac ngu?n n?ng l??ng khong tai t?o đ??c s? d?ng t?i Tay Ban Nha la h?t nhan (tam lo ph?n ?ng đang ho?t đ?ng), khi đ?t, than đa, d?u m?. Cac nhien li?u hoa th?ch s?n xu?t 58% l??ng đi?n n?ng c?a Tay Ban Nha vao n?m 2009, d??i m?c binh quan c?a OECD la 61%. ^[132]

Giao thong s?a

H? th?ng đ??ng b? Tay Ban Nha ch? y?u do trung ??ng qu?n ly, v?i sau đ??ng cao t?c lien k?t Madrid đ?n x? Basque, Cataluna, Valencia, Tay Andalucia, Extremadura va Galicia. Ngoai ra, con co cac đ??ng cao t?c d?c b? bi?n đ?i Tay D??ng (Ferrol đ?n Vigo), Cantabria ( Oviedo đ?n San Sebastian ) va đ?a Trung H?i ( Girona đ?n Cadiz ). Tay Ban Nha đ?t m?c tieu m?t tri?u o to đi?n tren đ??ng vao n?m 2014, n?m trong k? ho?ch c?a chinh ph? nh?m ti?t ki?m n?ng l??ng va t?ng hi?u qu? s? d?ng n?ng l??ng. ^[134]

Tay Ban Nha co m?ng l??i đ??ng s?t cao t?c quy mo nh?t t?i chau Au, va đ?ng th? hai th? gi?i sau Trung Qu?c. ^{[135] [136]} Tinh đ?n thang 10 n?m 2010, Tay Ban Nha co t?ng c?ng 3.500?km đ??ng ray cao t?c, lien k?t Malaga , Sevilla , Madrid , Barcelona , Valencia va Valladolid , v?i cac đoan tau đ?t t?c đ? len t?i 300?km/h. Tinh theo trung binh toan h? th?ng vao n?m 2010, đ??ng s?t cao t?c AVE c?a Tay Ban Nha nhanh nh?t th? gi?i, ti?p theo la Shinkansen c?a Nh?t B?n va TGV c?a Phap. ^[137] V? tinh đung gi?, đ??ng s?t cao t?c Tay Ban Nha x?p h?ng nhi th? gi?i sau Nh?t B?n. ^[138] N?u đ?t đ??c m?c tieu tham v?ng c?a ch??ng trinh AVE (đ??ng s?t cao t?c Tay Ban Nha), đ?n n?m 2020 Tay Ban Nha s? co 7.000?km đ??ng s?t cao t?c lien k?t h?u nh? toan b? cac thanh ph? c?p t?nh đ?n Madrid trong vong d??i ba ti?ng va đ?n Barcelona trong vong d??i b?n ti?ng.

Tay Ban Nha co 47 san bay cong c?ng, b?n r?n nh?t la Madrid-Barajas v?i h?n 50 tri?u hanh khach vao n?m 2016, đ?ng th? 25 th? gi?i va đ?ng th? 5 t?i chau Au. Barcelona-El Prat c?ng la m?t san bay quan tr?ng, ph?c v? h?n 44 tri?u l??t hanh khach vao n?m 2016, đ?ng th? 33 th? gi?i. Cac san bay quan tr?ng khac co tren 10 tri?u hanh khach n?m t?i Majorca , Malaga , Las Palmas (Gran Canaria) , Alicante , cac san bay khac co l??ng hanh khach t? 4-10 tri?u hanh khach. Ngoai ra, co tren 30 san bay co d??i 4 tri?u hanh khach.

Vi?n Th?ng ke qu?c gia ??c tinh dan s? Tay Ban Nha đ?t 46.507.760 ng??i vao ngay 1 thang 1 n?m 2014, ^[139] trong đo 41.831.739 ng??i co qu?c t?ch Tay Ban Nha va 4.676.022 ng??i n??c ngoai, chi?m 10,05%. Dan s? Tay Ban Nha đ?t đ?nh vao n?m 2012, sau đo dan s? suy gi?m do co nhi?u ng??i nh?p c? t?i Tay Ban Nha đa h?i h??ng do tac đ?ng c?a kh?ng ho?ng kinh t? va tai chinh. ^[140]

M?t đ? dan s? c?a Tay Ban Nha la 92,16 ng??i/km², th?p h?n so v?i h?u h?t cac qu?c gia Tay Au khac. Phan b? dan c? tren toan lanh th? r?t khong can b?ng, nh?ng n?i t?p trung đong dan c? nh?t n?m ven b? bi?n, thung l?ng song Guadalquivir (va ? m?t m?c đ? th?p h?n la Ebro) va vung đo th? c?a Madrid, trong khi ph?n n?i l?c con l?i r?t th?a dan. Dan s? Tay Ban Nha t?ng h?n g?p đoi k? t? m?c 18,6 tri?u vao n?m 1900, ch? y?u la do dan s? bung n? trong th?p nien 1960 va đ?u th?p nien 1970. ^[141]

Ng??i Tay Ban Nha b?n đ?a chi?m 88% t?ng dan s? Tay Ban Nha (2008). Sau khi t? su?t sinh gi?m sau trong th?p nien 1980 va t? l? t?ng tr??ng dan s? gi?m, dan s? Tay Ban Nha l?i co chi?u h??ng gia t?ng, ban đ?u la do lan song h?i h??ng c?a nh?ng ng??i Tay Ban Nha đa di c? sang cac qu?c gia chau Au khac trong th?p nien 1970, va g?n đay la do l??ng l?n ng??i nh?p c?. Ng??i nh?p c? t?i Tay Ban Nha ch? y?u đ?n t? M? Latinh, B?c Phi, đong Au, va chau Phi h? Sahara. ^[142]

N?m 2008, Tay Ban Nha c?p quy?n cong dan cho 84.170 ng??i, h?u h?t la ng??i đ?n t? Ecuador, Colombia va Maroc. ^[143] M?t t? l? đang k? c? dan ngo?i qu?c t?i Tay Ban Nha đ?n t? cac qu?c gia Tay va Trung Au khac, h? c? tru ch? y?u t?i b? bi?n đ?a Trung H?i va qu?n đ?o Baleares, nhi?u ng??i trong s? đo ch?n s?ng t?i Tay Ban Nha đ? ngh? h?u ho?c lam vi?c t? xa.

Co m?t l??ng đang k? h?u du? c?a nh?ng ng??i th?c dan va di dan Tay Ban Nha t?i cac n?i khac tren th? gi?i, nh?t la t?i M? Latinh. T? cu?i th? k? XV, co nhi?u ng??i th?c dan Iberia đa đ?nh c? t?i M? Latinh va đ?n nay h?u h?t ng??i da tr?ng M? Latinh co ngu?n g?c Tay Ban Nha ho?c B? đao Nha. Kho?ng 240.000 ng??i Tay Ban Nha di c? trong th? k? XVI, ch? y?u la đ?n Peru va Mexico . ^[144] Co them 450.000 ng??i r?i đi trong th? k? XVII. ^[145] T? n?m 1846 đ?n n?m 1932 theo ??c tinh co g?n 5 tri?u ng??i Tay Ban Nha di c? sang chau M?, đ?c bi?t la sang Argentina va Brasil . ^[146] Kho?ng hai tri?u ng??i Tay Ban Nha di c? sang cac qu?c gia Tay Au khac t? n?m 1960 đ?n n?m 1975. Trong cung giai đo?n nay, co th? 300.000 ng??i đa sang M? Latinh. ^[147]

Giao d?c qu?c dan t?i Tay Ban Nha đ??c mi?n phi va b?t bu?c đ?i v?i thi?u nien t? sau đ?n 16 tu?i. H? th?ng giao d?c hi?n hanh đ??c quy đ?nh theo lu?t giao d?c n?m 2006. ^[148] N?m 2014, lu?t giao d?c đ??c s?a đ?i m?t ph?n. ^[149] T? n?m 1970 đ?n n?m 2014, Tay Ban Nha t?ng co b?y lu?t giao d?c khac nhau (LGE, LOECE, LODE, LOGSE, LOPEG, LOE va LOMCE). ^[150] H? th?ng y t? t?i Tay Ban Nha đ??c cho la thu?c vao hang t?t nh?t th? gi?i, đ?ng th? b?y trong x?p h?ng c?a T? ch?c Y t? th? gi?i vao n?m 2000. ^[151] Ch?m soc y t? la l?nh v?c cong c?ng, ph? quat va mi?n phi cho toan th? cong dan h?p phap c?a Tay Ban Nha. ^[152]

đo th? s?a

Cac vung đo th?

Ngu?n: " Areas urbanas +50 ", B? Cong trinh cong c?ng va Giao thong (2013) ^[156]

Dan t?c s?a

Hi?n phap 1978 cong nh?n m?t vai th?c th? đ??ng đ?i ? dan t?c ? va khu v?c, trong b?i c?nh qu?c gia Tay Ban Nha. Tay Ban Nha tren th?c t? la m?t nha n??c đa dan t?c. ^{[161] [162]} B?n s?c Tay Ban Nha thay vao đo tich lu? t? x?p t?ng cac b?n s?c lanh th? va dan t?c-ngon ng? khac nhau thay vi m?t b?n s?c Tay Ban Nha đ?n nh?t. Trong m?t s? tr??ng h?p, b?n s?c lanh th? co th? xung đ?t v?i v?n hoa chi ph?i Tay Ban Nha. Cac b?n s?c truy?n th?ng rieng bi?t c?a Tay Ban Nha g?m co ng??i Basque , ng??i Catalan , ng??i Galicia , ng??i Andalucia va ng??i Valencia, ^[163] m?c du v?y trong m?c đ? nh?t đ?nh toan b? 17 c?ng đ?ng t? tr? co th? tuyen b? m?t b?n s?c đ?a ph??ng rieng bi?t.

Tay Ban Nha co m?t s? h?u du? c?a c? dan đ?n t? cac thu?c đ?a c?, đ?c bi?t la M? Latinh va B?c Phi. M?t l??ng nh? di dan đ?n t? m?t vai qu?c gia chau Phi h? Sahara đ?n đ?nh c? t?i Tay Ban Nha trong th?i gian g?n đay. Ngoai ra, con co s? l??ng đang k? cac di dan chau A, h?u h?t la ng??i g?c Trung đong, Nam A va Trung Qu?c. Nhom di dan l?n nh?t la ng??i chau Au, v?i s? l??ng l?n nh?t la ng??i Romania, Anh, đ?c, Phap. ^[164] Ng??i gitanos thu?c nhom Di-gan b?t đ?u đ?n Tay Ban Nha trong th? k? XVI; ??c tinh s? ng??i Di-gan t?i Tay Ban Nha dao đ?ng t? 750.000 đ?n m?t tri?u. ^{[165] [166] [167] [168] [169]} Trong qua kh?, ng??i Do Thai Sephardi va ng??i Morisco la cac nhom thi?u s? chinh co ngu?n g?c t?i Tay Ban Nha va co đong gop cho v?n hoa Tay Ban Nha. ^[170]

Theo chinh ph? Tay Ban Nha, co 5,7?tri?u c? dan n??c ngoai s?ng t?i Tay Ban Nha vao n?m 2011, chi?m 12% t?ng dan s?. Theo d? li?u c?p phep c? tru vao n?m 2011, co tren 860.000 ng??i Romania, kho?ng 770.000 ng??i Maroc, kho?ng 390.000 ng??i Anh, va 360.000 ng??i Ecuador. ^[171] Cac c?ng đ?ng n??c ngoai đong đ?o khac la ng??i Colombia, ng??i Bolivia, ng??i đ?c, ng??i Y, ng??i Bulgaria va ng??i Hoa. Co tren 200.000 di dan t? chau Phi h? Sahara s?ng t?i Tay Ban Nha, ch? y?u la ng??i Senegal va ng??i Nigeria . ^[172] Kh?ng ho?ng kinh t? keo dai n?m 2010-2011 ki?n r?t nhi?u ng??i nh?p c? r?i kh?i Tay Ban Nha do thi?u vi?c lam, ch? rieng n?m 2011 co tren n?a tri?u ng??i r?i kh?i Tay Ban Nha. ^[173]

Ngon ng? s?a

Tay Ban Nha la qu?c gia đa ngon ng? cong khai, ^[174] va hi?n phap quy đ?nh r?ng qu?c gia s? b?o v? "toan th? ng??i Tay Ban Nha va cac dan t?c c?a Tay Ban Nha trong vi?c th?c thi nhan quy?n, v?n hoa va truy?n th?ng, ngon ng? va cac th? ch? c?a h?. ^[175] Ti?ng Tay Ban Nha ( espanol ) đ??c cong nh?n chinh th?c trong hi?n phap v?i ten g?i ti?ng Castilla ( castellano ), la ngon ng? chinh th?c c?a toan th? qu?c gia, va m?i ng??i Tay Ban Nha co quy?n va ngh?a v? bi?t ngon ng? nay. Hi?n phap c?ng quy đ?nh r?ng "m?i ngon ng? Tay Ban Nha khac" c?ng s? co v? th? chinh th?c t?i cac c?ng đ?ng t? tr? t??ng ?ng c?a chung, phu h?p v?i cac quy ch? t? tr? c?a đ?a ph??ng, phap lu?t c?p khu v?c. ^[176]

Cac ngon ng? co đ?a v? đ?ng chinh th?c cung ti?ng Tay Ban Nha la: Ti?ng Basque ( euskara ) t?i X? Basque va Navarra . Ti?ng Catalan ( catala ) co v? th? chinh th?c t?i Cataluna , qu?n đ?o Baleares , va t?i C?ng đ?ng Valencia v?i ten g?i chinh th?c la ti?ng Valencia ( valencia ). Ti?ng Galicia ( galego ) co v? th? chinh th?c t?i Galicia . Xet theo t? l? t?ng dan s?, ti?ng Basque đ??c noi b?i 2%, Catalan/Valencia b?i 17%, va ti?ng Galicia b?i 7%. ^[177] T?i Cataluna , ti?ng Aran ( aranes ), m?t d?ng đ?a ph??ng c?a ti?ng Occitan , đ??c tuyen b? la ngon ng? đ?ng chinh th?c cung v?i ti?ng Catalan va ti?ng Tay Ban Nha t? n?m 2006. Cac ngon ng? thi?u s? Roman khac m?c du khong co đ?a v? chinh th?c, song đ??c cong nh?n đ?c bi?t nh? nhom Astur-Leon ( Asturias ? asturianu , con g?i la bable ? t?i Asturias ^[178] va Leon ? lliones ? t?i Castilla va Leon ) va ti?ng Aragon ( aragones ) t?i Aragon . T?i thanh ph? t? tr? Melilla tren b? bi?n B?c Phi, m?t ph?n đang k? dan chung noi ti?ng Berber Riff . T?i cac khu v?c b? bi?n đ?a Trung H?i, ti?ng Anh va ti?ng đ?c đ??c noi r?ng rai b?i du khach, ngo?i ki?u va lao đ?ng du l?ch. ^[179]

Ton giao s?a

Cong giao La Ma t? lau đa la ton giao chinh t?i Tay Ban Nha, va m?c du khong con co v? th? chinh th?c theo phap lu?t, song trong toan b? cac tr??ng h?c cong l?p t?i Tay Ban Nha h?c sinh s? l?a ch?n m?t l?p ton giao ho?c dan t?c. Cong giao La Ma la ton giao đ??c gi?ng d?y nhi?u nh?t, song vi?c gi?ng d?y v? H?i giao, ^[181] Do Thai giao, ^[182] va Tin Lanh ^[183] c?ng đ??c phap lu?t cong nh?n. Theo m?t nghien c?u vao thang 6 n?m 2016 c?a Trung tam Nghien c?u Xa h?i h?c Tay Ban Nha, co kho?ng 68% ng??i Tay Ban Nha t? xac đ?nh la tin đ? Cong giao La Ma, 2% tin theo cac giao phai khac, va kho?ng 27% t? nh?n la khong ton giao. H?u h?t ng??i Tay Ban Nha khong th??ng xuyen tham d? cac nghi th?c ton giao. Nghien c?u nay c?ng cho th?y r?ng trong nh?ng ng??i Tay Ban Nha t? xac đ?nh theo m?t ton giao, 59% h?u nh? khong ho?c khong bao gi? đ?n nha th?, 16% đi nha th? vai l?n m?t n?m, 9% đi vai l?n m?i thang va 15% đi vao m?i Ch? nh?t ho?c nhi?u l?n m?t tu?n. ^[180] Cac cu?c th?m do va kh?o sat g?n đay cho th?y r?ng nh?ng ng??i vo th?n va b?t kh? tri chi?m t? 20% đ?n 27% dan s? Tay Ban Nha. ^{[180] [184] [185]} Tay Ban Nha c?ng la qu?c gia co s? dan theo đ?o Cong giao l?n th? 4 chau Au (sau Y , Phap va Ba Lan ).

M?c du xa h?i Tay Ban Nha tr? nen th? t?c h?n đang k? trong nh?ng th?p nien g?n đay, song dong di dan M? La tinh co xu h??ng hanh đ?o m?nh m?, do đo giup Giao h?i Cong giao khoi ph?c. Co b?n giao hoang la ng??i Tay Ban Nha: Damaso I , Calixto III , Alejandro VI va Benedicto XIII . Ch? ngh?a th?n bi Tay Ban Nha la ngu?n tri th?c quan tr?ng đ? ch?ng l?i Tin Lanh, do n? tu c?i cach Teresa thanh Jesus d?n đ?u. Dong Ten do Ignacio de Loyola va Francisco Javier thanh l?p. Trong th?p nien 1960, cac tu s? Dong Ten la Pedro Arrupe va Ignacio Ellacuria n?m trong phong trao Th?n h?c gi?i phong .

Cac giao h?i Tin Lanh co kho?ng 1,2 tri?u thanh vien. ^[186] Co kho?ng 105.000 tin đ? Nhan ch?ng Jehovah . Giao h?i cac Thanh h?u Ngay sau c?a Chua Gie Su Ky To co kho?ng 46.000 tin đ? trong 133 giao đoan kh?p cac vung trong n??c va co m?t đ?n th? t?i qu?n Moratalaz c?a Madrid. ^[187]

M?t nghien c?u c?a Lien hi?p cac c?ng đ?ng H?i giao Tay Ban Nha cho th?y co kho?ng 1,7 tri?u c? dan co ngu?n g?c H?i giao s?ng t?i Tay Ban Nha tinh đ?n n?m 2012, chi?m 3-4% t?ng dan s? Tay Ban Nha. đ?i đa s? la nh?ng di dan va h?u du? c?a nh?ng ng??i co ngu?n g?c t? Maroc va cac qu?c gia chau Phi khac. Co tren 514.000 (30%) ng??i trong s? h? co qu?c t?ch Tay Ban Nha. ^[188]

Cac lan song di dan g?n đay keo theo gia t?ng s? l??ng cac tin đ? ?n đ? giao, Ph?t giao, Sikh giao va H?i giao. Sau Reconquista vao n?m 1492, ng??i H?i giao khong con s?ng t?i Tay Ban Nha trong nhi?u th? k?. đ?n cu?i th? k? XIX, Tay Ban Nha banh tr??ng t?i mi?n tay b?c chau Phi, va trao quy?n cong dan đ?y đ? cho m?t s? c? dan t?i Maroc thu?c Tay Ban Nha va Tay Sahara. Do Thai giao th?c t? khong t?n t?i ? Tay Ban Nha t? sau s? ki?n tr?c xu?t vao n?m 1492 cho đ?n th? k? XIX, sau đo ng??i Do Thai l?i đ??c phep nh?p c?nh. Hi?n nay co kho?ng 62.000 tin đ? Do Thai giao t?i Tay Ban Nha, h?u h?t đ?n trong th? k? qua. Kho?ng 80.000 ng??i Do Thai đ??c cho la s?ng ? Tay Ban Nha tr??c n?m 1492. ^[189]

V? ph??ng di?n v?n hoa , Tay Ban Nha la m?t qu?c gia ph??ng Tay, h?u nh? m?i khia c?nh c?a đ?i s?ng Tay Ban Nha đ?u mang di s?n La Ma, do đo Tay Ban Nha la m?t trong cac qu?c gia Latinh l?n c?a chau Au. V?n hoa Tay Ban Nha co d?u ?n la lien h? l?ch s? m?nh m? v?i Cong giao La Ma, ton giao nay gi? vai tro ch? ch?t trong vi?c hinh thanh qu?c gia va sau đo la gay d?ng b?n s?c. Ngh? thu?t, ki?n truc, ?m th?c Tay Ban Nha đ??c đ?nh hinh t? cac lan song xam l?ng k? ti?p nhau, cung v?i khi h?u va đ?a ly đ?a Trung H?i. Th?i k? th?c dan keo dai nhi?u th? k? đa toan c?u hoa ngon ng? va v?n hoa Tay Ban Nha, Tay Ban Nha c?ng ti?p nh?n cac y?u t? v?n hoa va th??ng m?i t? đ? qu?c đa d?ng c?a minh.

Tinh đ?n n?m 2017, Tay Ban Nha co 46 di s?n th? gi?i , nhi?u th? ba th? gi?i, sau Y va Trung Qu?c. Trong đo, co 40 di s?n v?n hoa, 4 di s?n t? nhien va hai di s?n h?n h?p ^[121] Ngoai ra, Tay Ban Nha con co 16 di s?n v?n hoa phi v?t th?, x?p th? nh?t t?i chau Au. ^[190]

V?n h?c s?a

Trong Reconquista , s? thi Cantar de Mio Cid vi?t v? m?t nhan v?t th?c, v?i cac tr?n chi?n, chinh ph?c va cu?c s?ng hang ngay. Cac tac ph?m khac t? th?i k? Trung c? la Mester de Juglaria , Mester de Clerecia , Coplas por la muerte de su padre hay El Libro de buen amor . đ?n th?i Ph?c h?ng, cac tac ph?m l?n la La Celestina va El Lazarillo de Tormes , trong khi v?n h?c ton giao đ??c hinh thanh v?i cac nha th? nh? Luis de Leon , San Juan de la Cruz , Santa Teresa de Jesus .

Baroque la giai đo?n quan tr?ng nh?t đ?i v?i v?n hoa Tay Ban Nha, do đay c?ng la th?i k? đ? qu?c Tay Ban Nha h?ng th?nh. Tac ph?m n?i ti?ng Don Quijote x? La Mancha c?a Miguel de Cervantes đ??c vi?t trong th?i k? nay. Cac nha v?n khac vao th?i baroque la Francisco de Quevedo , Lope de Vega , Calderon de la Barca hay Tirso de Molina . Trong Th?i k? Khai sang , n?i len cac ten tu?i nh? Leandro Fernandez de Moratin , Benito Jeronimo Feijoo , Gaspar Melchor de Jovellanos hay Leandro Fernandez de Moratin . đ?n th?i k? lang m?n , Jose Zorrilla sang t?o ra m?t trong nh?ng nhan v?t đi?n hinh nh?t c?a v?n h?c chau Au la Don Juan Tenorio. Cac nha v?n khac trong th?i lang m?n la Gustavo Adolfo Becquer , Jose de Espronceda , Rosalia de Castro hay Mariano Jose de Larra . đ?n th?i k? hi?n th?c , n?i len cac ten tu?i nh? Benito Perez Galdos , Emilia Pardo Bazan , Leopoldo Alas (Clarin), Concepcion Arenal, Vicente Blasco Ibanez va Menendez Pelayo . Ch? ngh?a hi?n th?c mieu t? sinh ho?t va xa h?i đ??ng đ?i m?t cach th?c t?. Trong tinh th?n "ch? ngh?a hi?n th?c" noi chung, cac tac gi? hi?n th?c ch?n mieu t? cac ho?t đ?ng va tr?i nghi?m th??ng nh?t va t?m th??ng, thay vi lang m?n hoa ho?c cach đi?u hoa.

M?t nhom nha v?n g?i la Th? h? 1898 đ??c đ?t theo s? ki?n Hoa K? tieu di?t h?m đ?i c?a Tay Ban Nha t?i Cuba vao n?m 1898, s? ki?n gay ra m?t cu?c kh?ng ho?ng v?n hoa t?i Tay Ban Nha. Th?t b?i vao n?m 1898 d?n đ?n hinh thanh cac nha v?n tim ki?m cac gi?i phap th?c ti?n v? chinh tr?, kinh t? va xa h?i v?i cac bai ti?u lu?n, chung đ??c g?p thanh nhom v?n h?c Regeneracionismo . đay la m?t nhom nha v?n tr?, trong s? đo co Miguel de Unamuno , Pio Baroja va Jose Martinez Ruiz (Azorin), th?t b?i tr??c Hoa K? va h?u qu? v?n hoa c?a no d?n đ?n thay đ?i sau s?c va c?p ti?n h?n trong v?n h?c, tac đ?ng đ?n c? hinh th?c va n?i dung. Cac nha v?n nay cung v?i Ramon del Valle-Inclan , Antonio Machado , Ramiro de Maeztu , va Angel Ganivet, đ??c g?i la Th? h? '98.

Th? h? 1914 hay Novecentismo la nhom k? ti?p, l?y ten theo n?m bung phat Chi?n tranh th? gi?i th? nh?t, va la n?m phat hanh tac ph?m l?n đ?u tay c?a ti?ng noi hang đ?u trong th? h? la Jose Ortega y Gasset . M?t s? nha v?n kha tr? đa t?o ch? đ?ng cho minh trong v?n hoa Tay Ban Nha. Cac ti?ng noi hang đ?u g?m co Juan Ramon Jimenez , cac vi?n s? han lam va nha v?n ti?u lu?n Ramon Menendez Pidal , Gregorio Maranon, Manuel Azana , Maria Zambrano , Eugeni d'Ors, Clara Campoamor va Ortega y Gasset, va cac ti?u thuy?t gia Gabriel Miro, Ramon Perez de Ayala, va Ramon Gomez de la Serna. Du v?n đ??c thuc đ?y t? cac v?n đ? qu?c dan va t?n t?i c?a th? h? '98, song h? ti?p c?n cac ch? đ? nay v?i t?m nhin xa h?n va khach quan h?n. Salvador de Madariaga c?ng la m?t tri th?c va nha v?n n?i b?t, ong la m?t trong nh?ng ng??i l?p ra đ?i h?c chau Au (College of Europe) va la so?n gi? c?a b?n tuyen ngon thanh l?p Qu?c t? T? do .

Th? h? 1927 g?m cac nha v?n nh? Pedro Salinas, Jorge Guillen , Federico Garcia Lorca , Vicente Aleixandre , Damaso Alonso . H? đ?u la cac h?c gi? v? di s?n v?n hoa dan t?c, l?i la m?t ch?ng c? v? tac đ?ng c?a nh?ng l?i keu g?i regeneracionistas va th? h? 1898 đ?i v?i gi?i tri th?c Tay Ban Nha v? vi?c chuy?n sang h??ng n?i, it nh?t la m?t ph?n.

Hai nha v?n l?n vao n?a sau th? k? XX va t?ng đ?t gi?i Nobel la Camilo Jose Cela va Miguel Delibes thu?c Th? h? 36. Tay Ban Nha la m?t trong cac qu?c gia co s? l??ng l?n nh?t cong dan đ?t gi?i Nobel v?n h?c, h? cung v?i nh?ng ng??i đ?t gi?i đ?n t? M? Latinh khi?n cho v?n h?c ti?ng Tay Ban Nha n?m vao hang đ??c gi?i nhi?u nh?t. Cac nha v?n Tay Ban Nha la Jose Echegaray , Jacinto Benavente , Juan Ramon Jimenez , Vicente Aleixandre va Camilo Jose Cela . Nha v?n Jose Saramago c?ng đ??c trao gi?i Nobel, ong s?ng nhi?u n?m t?i Tay Ban Nha va c?ng n?i ti?ng v?i cac t? t??ng Iberia. Th? h? 50 co danh x?ng la nh?ng đ?a con c?a n?i chi?n, v?i cac nha v?n Rosa Chacel , Gloria Fuertes, Jaime Gil de Biedma, Juan Goytisolo , Carmen Martin Gaite, Ana Maria Matute , Juan Marse , Blas de Otero, Gabriel Celaya , Antonio Gamoneda , Rafael Sanchez Ferlosio hay Ignacio Aldecoa.

H?i h?a s?a

H?i h?a Tay Ban Nha la m?t thanh ph?n khong th? thi?u c?a h?i h?a chau Au va co t?m ?nh h??ng r?t l?n. Do s? đa d?ng v? l?ch s?, đ?a ly, v?n hoa, h?i h?a Tay Ban Nha c?ng ch?u ?nh h??ng c?a r?t nhi?u nh?ng n?n h?i h?a khac nhau nh? Phap , Y . đ?t n??c nay la que h??ng c?a r?t nhi?u h?a s? n?i ti?ng toan th? gi?i trong hai tr??ng phai Baroque va hi?n đ?i.

Trong tr??ng phai h?i h?a baroque, Tay Ban Nha co hai h?a s? r?t n?i ti?ng la Diego Velazquez (1599-1660) va Francisco Goya (1746-1828). Diego Velazquez la h?a s? hang đ?u d??i tri?u vua Felipe IV . Ong la m?t h?a s? theo ch? ngh?a ca nhan, ngoai nh?ng tac ph?m v? nh?ng b?i c?nh l?ch s? va v?n hoa, ong con v? v? cac gia đinh hoang t?c c?a Tay Ban Nha va nh?ng ng??i binh dan. Con Francisco Goya la m?t h?a s? chuyen v? nh?ng tranh chan dung v? cac v? vua c?a Tay Ban Nha va gia đinh hoang t?c c?a cac vua Carlos IV va vua Fernando VII . Ong con v? tranh v? cac d?p l? h?i, phac th?o tranh cham bi?m, nh?ng c?nh chi?n tranh va cac tr?n đanh. Ong c?ng t?ng tham gia cach m?ng Tay Ban Nha.

Trong th? k? XX , m?t trong nh?ng h?a s? n?i ti?ng nh?t toan th? gi?i c?a Tay Ban Nha la danh h?a Pablo Picasso (1881-1973). Cung v?i Georges Braque, ong đ??c coi la ng??i đ?ng sang l?p c?a tr??ng phai h?i h?a l?p th?. C?ng khong th? khong nh?c t?i Salvador Dali (1904-1989), m?t h?a s? l?n khac c?a Tay Ban Nha theo ch? ngh?a sieu th?c. Ong con la m?t nha đieu kh?c, nhi?p ?nh va s?n xu?t phim va t?ng đo?t gi?i Oscar v?i b? phim ho?t hinh Destiny . N?m 1982, ong đ??c vua Tay Ban Nha Juan Carlos phong ch?c h?u t??c va đ??c trao t?ng huan ch??ng Isabella.

Ki?n truc s?a

Ki?n truc Tay Ban Nha, c?ng nh? cac m?t khac c?a n?n v?n hoa nay c?ng tr?i qua nhi?u giai đo?n va ch?u ?nh h??ng c?a nhi?u phong cach ki?n truc khac nhau, đ?ng th?i c?ng co ?nh h??ng l?n đ?n ki?n truc c?a m?t s? qu?c gia khac. D??i đ? ch? H?i giao, ma c? th? la v??ng tri?u Umayyad , thanh ph? Cordoba đ??c thanh l?p va tr? thanh m?t th? đo v?n hoa c?a ng??i H?i giao . Phong cach ki?n truc H?i giao đ??c du nh?p vao Tay Ban Nha va đ? l?i r?t nhi?u cong trinh ki?n truc n?i ti?ng, tieu bi?u la cung đi?n Alhambra . đ?ng th?i, nh?ng v??ng qu?c Cong giao ? Tay Ban Nha c?ng hinh thanh phong cach ngh? thu?t c?a rieng h?, ban đ?u kha cach bi?t v?i nh?ng phong cach ki?n truc chau Au nh?ng v? sau đa hoa nh?p vao cac dong ki?n truc La Ma va Gothic va đ?t đ?n đ?nh cao ngh? thu?t. Phong cach ki?n truc Mudejar t? th? k? XII đ?n th? k? XVII la k?t qu? c?a s? hoa tr?n gi?a cac ?nh h??ng v?n hoa c?a chau Au va ? R?p .

Vao đ?u th? k? XX , phong cach ki?n truc tan th?i đa đ??c hinh thanh b?i m?t s? ki?n truc s? tai danh nh? Antoni Gaudi . Nh?ng phong cach ki?n truc hi?n đ?i c?a qu?c t? ngay cang phat tri?n. Tay Ban Nha đa co m?t cu?c cach m?ng trong l?nh v?c ki?n truc, đ??c xay d?ng nen b?i hang lo?t nh?ng ki?n truc s? n?i ti?ng nh? Rafael Moneo , Santiago Calatrava , Ricardo Bofill va r?t nhi?u ng??i khac đa lam nen nh?ng cong trinh ki?n truc c?a th? gi?i hi?n đ?i ngay nay.

đi?n ?nh s?a

đi?n ?nh Tay Ban Nha đ?t đ??c m?t s? thanh cong qu?c t?, nh? m?t s? gi?i Oscar cho cac b? phim g?n đay nh? El laberinto del fauno (Me cung c?a Pan) va Volver . ^[191] Trong l?ch s? lau dai c?a đi?n ?nh Tay Ban Nha, nha lam phim v? đ?i Luis Bunuel la ng??i đ?u tien đ??c th? gi?i cong nh?n, ti?p đ?n la Pedro Almodovar trong th?p nien 1980 v?i phong trao ph?n v?n hoa La Movida Madrilena. Mario Camus va Pilar Miro lam vi?c cung nhau trong Curro Jimenez .

đi?n ?nh Tay Ban Nha c?ng đ?t đ??c thanh cong qu?c t? trong nh?ng n?m qua v?i cac phim c?a cac đ?o di?n nh? Segundo de Chomon , Florian Rey, Luis Garcia Berlanga , Carlos Saura , Julio Medem , Isabel Coixet , Alejandro Amenabar , Iciar Bollain va anh em David Trueba va Fernando Trueba . Cac di?n vien Sara Montiel , Penelope Cruz hay Antonio Banderas n?m trong s? nh?ng ng??i tr? thanh ngoi sao Hollywood .

Am nh?c va v? đ?o s?a

Am nh?c Tay Ban Nha th??ng đ??c ben ngoai nhin nh?n la đ?ng ngh?a v?i flamenco , đay la m?t th? lo?i am nh?c Tay Andalucia va khong ph? bi?n ? ben ngoai vung nay. Cac phong cach am nh?c dan gian vung mi?n khac phong phu t?i Aragon, Cataluna, Valencia, Castile, X? Basque, Galicia, Cantabria va Asturias. Pop, rock, hip hop va heavy metal c?ng ph? bi?n.

Trong l?nh v?c am nh?c c? đi?n, Tay Ban Nha s?n sinh m?t s? nha so?n nh?c đ??c chu y nh? Isaac Albeniz , Manuel de Falla va Enrique Granados cung cac ca s? va ngh? s? trinh di?n nh? Placido Domingo , Jose Carreras , Montserrat Caballe , Alicia de Larrocha , Alfredo Kraus , Pablo Casals , Ricardo Vines, Jose Iturbi, Pablo de Sarasate , Jordi Savall va Teresa Berganza . T?i Tay Ban Nha, co tren b?n m??i dan nh?c chuyen nghi?p, trong đo co Dan nh?c giao h??ng Barcelona, Dan nh?c Qu?c gia Tay Ban Nha va Dan nh?c giao h??ng Madrid. Cac nha hat opera l?n g?m co Teatro Real , Gran Teatre del Liceu , Teatro Arriaga va El Palau de les Arts Reina Sofia .

Hang nghin ng??i ham m? am nh?c đ?n Tay Ban Nha m?i n?m đ? tham d? nh?c h?i mua he Sonar đ??c cong nh?n qu?c t?, th??ng co cac ngh? s? pop va techno hang đ?u ho?c co tri?n v?ng, con Benicassim co xu h??ng gi?i thi?u cac ngh? s? alternative rock va dance. ^[192] Hai l? h?i am nh?c th? hi?n Tay Ban Nha hi?n di?n trong am nh?c qu?c t? va ph?n anh th? hi?u c?a thanh nien Tay Ban Nha.

Nh?c c? truy?n th?ng ph? bi?n nh?t th? gi?i la guitar co ngu?n g?c t?i Tay Ban Nha. ^[193] đi?n hinh c?a mi?n b?c la ken tui truy?n th?ng g?i la gaiteros , ch? y?u la t?i Asturias va Galicia.

?m th?c s?a

?m th?c Tay Ban Nha r?t đa d?ng v? cac mon ?n, b?t ngu?n t? khac bi?t v? đ?a ly, v?n hoa va khi h?u. No ch?u ?nh h??ng m?nh c?a h?i s?n d?i dao t?i vung bi?n xung quanh Tay Ban Nha, va ph?n anh c?i ngu?n đ?a Trung H?i sau s?c t?i đay. L?ch s? quy mo c?a Tay Ban Nha cung nhi?u ?nh h??ng v?n hoa co k?t qu? la m?t n?n ?m th?c đ?c đao. đ?c bi?t, co th? d? dang xac đ?nh ba khu v?c: Tay Ban Nha đ?a Trung H?i g?m cac khu v?c ven bi?n t? Cataluna đ?n Andalucia, đ?c đi?m la dung nhi?u h?i s?n nh? pescaito frito (ca chien); m?t vai lo?i sup l?nh nh? gazpacho ; va nhi?u mon ?n t? g?o nh? paella t? Valencia ^[194] va arros negre (c?m đen) t? Cataluna. ^[195] Tay Ban Nha n?i đ?a ? Castilla, đ?c tr?ng la cac mon sup nong va đ?c nh? "sup Castilla" lam t? banh mi va t?i, cung cac mon h?m nh? cocido madrileno . Th?c ph?m đ??c b?o qu?n theo cach truy?n th?ng la ??p mu?i nh? Jamon Iberico , ho?c ngam trong d?u o liu nh? pho mat Manchego . Tay Ban Nha đ?i Tay D??ng la vung b? bi?n mi?n b?c, g?m Asturias, Basque, Cantabria va Galicia, co đ?c tr?ng la cac mon h?m t? rau va ca nh? caldo gallego va marmitako , c?ng nh? mon gi?m bong lacon . Cac mon n?i ti?ng nh?t c?a ?m th?c cac vung mi?n b?c th??ng d?a vao h?i s?n, nh? cac mon theo phong cach Basque la ca tuy?t , ca ng? ho?c ca tr?ng va t?i Galicia la mon polbo a feira t? m?c va cac mon tom cua.

Th? thao s?a

Nhi?u ki?u bong đa đ??c ch?i t?i Tay Ban Nha t? th?i La Ma, bong đa ki?u Anh chi ph?i th? thao Tay Ban Nha k? t? đ?u th? k? XX. Real Madrid CF va FC Barcelona n?m trong s? cac cau l?c b? bong đa thanh cong nh?t tren th? gi?i. đ?i tuy?n bong đa qu?c gia Tay Ban Nha gianh ch?c vo đ?ch chau Au vao n?m 1964 , 2008 va 2012 , va vo đ?ch th? gi?i n?m 2010 , va la đ?i tuy?n đ?u tien ba l?n lien ti?p vo đ?ch cac gi?i qu?c t? l?n.

Bong r? , qu?n v?t , đua xe đ?p , bong nem , bong đa trong nha , đua mo to, va v? sau la Cong th?c m?t c?ng quan tr?ng do co cac quan quan ng??i Tay Ban Nha trong t?t c? cac mon nay. Ngay nay, Tay Ban Nha la m?t c??ng qu?c th? thao th? gi?i, đ?c bi?t la sau Th? v?n h?i Mua he 1992 đ??c t? ch?c t?i Barcelona , s? ki?n nay khuy?n khich m?i ng??i quan tam nhi?u đ?n th? thao trong n??c. Nganh du l?ch c?ng keo theo c?i ti?n trong c? s? h? t?ng th? thao, đ?c bi?t la đ?i v?i cac mon th? thao d??i n??c, golf va tr??t tuy?t. Rafael Nadal la v?n đ?ng vien qu?n v?t hang đ?u c?a Tay Ban Nha va gianh đ??c r?t nhi?u danh hi?u Grand Slam . T?i phia b?c Tay Ban Nha, tro ch?i pelota r?t đ??c ?a thich, Alberto Contador la v?n đ?ng vien đua xe đ?p hang đ?u Tay Ban Nha va th?ng nhi?u danh hi?u Grand Tour trong đo co Tour de France .

L? h?i s?a

Cac ngay l? cong c?ng đ??c c? hanh t?i Tay Ban Nha g?m c? cac d?p k? ni?m ton giao (Cong giao La Ma), qu?c gia va khu v?c. M?i khu t? qu?n đ??c phep tuyen b? t?i đa 14 ngay l? cong c?ng m?i n?m; chin trong s? đo do chinh ph? trung ??ng l?a ch?n va it nh?t hai ngay do đ?a ph??ng l?a ch?n. ^[196] Ngay Qu?c khanh Tay Ban Nha ( Fiesta Nacional de Espana ) la 12 thang 10, k? ni?m s? ki?n kham pha chau M? va t??ng nh? l? thanh đ?c M? C?t Tr? , la n? thanh b?o tr? c?a Aragon va kh?p Tay Ban Nha.

Tay Ban Nha co nhi?u l? h?i, m?t s? n?i ti?ng th? gi?i, va m?i n?m co hang tri?u ng??i t? kh?p n?i đ?n Tay Ban Nha đ? tr?i nghi?m m?t trong cac l? h?i nay. M?t trong cac l? h?i n?i ti?ng nh?t la San Fermin t?i Pamplona . S? ki?n n?i ti?ng nh?t trong l? h?i la encierro hay ch?y đua bo tot, di?n ra t? ngay 7 đ?n 14 thang 7, ngoai ra trong tu?n nay l? h?i con co nhi?u s? ki?n truy?n th?ng va dan gian khac. M?i n?m co tren m?t tri?u ng??i tham gia l? h?i nay. Cac l? h?i khac g?m co cac carnival t?i qu?n đ?o Canaria , Falles t?i Valencia hay Tu?n Thanh t?i Andalucia va Castilla va Leon

• L?ch s? Tay Ban Nha
• V?n hoa Tay Ban Nha
• V?n h?c Tay Ban Nha
• ?m th?c Tay Ban Nha
• đ? qu?c Tay Ban Nha
• Khai sang Tay Ban Nha
• Th? t??ng Tay Ban Nha
• Danh sach vua Tay Ban Nha

• La Moncloa.es ? website chinh th?c c?a chinh ph?
• administracion.es ? c?ng e-government
• Casa Real ? Hoang gia Tay Ban Nha
• Congreso de los Diputados ? H? Ngh? vi?n
• El Senado ? Th??ng Ngh? vi?n
• Ministerio de Asuntos Exteriores ? B? Ngo?i giao
• INEBase c? s? d? li?u c?a Vi?n Thong tin Qu?c t?
• SpainMaster.com
• D? bao th?i ti?t ^{[ lien k?t h?ng ]}