L'
alpinismo
(l'
etimołozia
de ła paroła ła remanda a łe
Alpe
e a primi tenti de scałada de łe so pi alte
sime
) ła ze na
disiplina
sportiva
bazada sol sorpasamento de łe deficulta catae inte el ndar de ła scałada de na
montagna
(pendio e/o
parete
), co ła scałada che ła połe avegnere su
rocia
,
neve
,
jaso
o perimenti smisiai, doparando anca tecneghe de
ranpegada
su
rocia
o
su jaso
.
Mont Aiguille
(2085
m s.l.m.
) inte łe
Prealpe del Delfinato
Cervin
, versante svisaro del cuało ła ze stada fata ła prima escałasion
L'anbiente alpin el ze stapopola finmente da ła preistoria e ła prezensa umana a cuote belche superiori al
fondovałe
ła ze testimoniada da oservasion archeolozeghe (
Omo del Mondeval
intra
San Vito de Cador
e
Selva de Cador
,
Omo del Similaun
inte ła zona del
Meranezo
). La motivasion che ła ga spenzesto i primi abitanti de łe
Alpe
a ndar-su oltre i boschi e łe
boarie
ła zera racuanto probabilmente ligada a ła cacia o a riti rełijozi.
Za
Erodoto
,
Salustio
e
Livio
i ghea descrivesto łe inpreze del pasa.
Se ga notisie de racuante scalae za inte el
XIV secoło
; el 26 de apriłe del
1336
di de ła scałada del
Mont Ventoux
(1909
m s.l.m.
in
Provensa
) da parte de
Francesco Petrarca
e del fradeło Gherardo. Pochi ani dopo, el 1º de setenbre del
1358
,
Bonifacio Rotario d'Asti
el rivava za a ła sima del
Rocciamelone
montagna alta belche 3538
m s.l.m.
Intra łe inpreze de ła “preistoria alpinistega” se ga da recordar l'escałasion del
Mont Aiguille
(2085
m s.l.m.
) inte ła rejon franseza del
Vercors
. Eła ła ze stada fata el 26 de zugno del
1492
, su ordene de
Carlo VIII
, da
Antoine de Ville
co na scuadra de esperti costrutori de ceze. Inte l'escałasion, capitanada da un esperto miłitare, ghea partesipa anca rełijozi e maestranse locałi che inte ła sima i ghea trato-su tre croze e na picenina capeła votiva. Al de la de sti pochi avegniminti, fin a ła fin del
sete-zento
łe alte montagne alpine łe ndazea vanti a esar un teritorio sensa resorse de intarese, pericułante e frecuenta solche dai caciadori e dai viajatori. Un anbiente in granda parte sconosesto e par sta motivasion anca credesto popoła da creadure małevułi e soranaturałi
La scałada de łe prinsipałi sime de łe Alpe
[
canbia
|
canbia el codaxe
]
Monte Pelmo
Parete SW de ła
Marmolada
De tradision, ła nasita de l'alpinismo ła vien ponesta l'8 de agosto del
1786
, di de ła prima escałasion del
Monte Bianco
. Cheło che se ga spenzesto a far ła scałada el zera sta un siensia zinevrin (
Horace-Benedict de Saussure
), ma sta inpreza ła zera stada za fata da un medego (
Michel Gabriel Paccard
) e da un caciador e sercator de
crestałi
(
Jacques Balmat
) de
Chamonix
.
In sta prima faze l'asion ła ze promovesta da apartegnenti de łe clase benestanti e no rezidenti in montagna ma ła ze fata anca grasie a ła partecipasion de rezidenti del posto, conosidori de l'anbiente montan (łe
guide alpine
).
In prinsipio ła motivasion de rivare a ła sima de łe prinsipali ponte ła zera de poder far mezurasion de
presion
e
tenperatura
oltre che de esplorasionar l'anbiente jasałe oncora desconosesto. Par ezenpio prima de ła scałada al Monte Bianco se pensava che na sola note fata su un
jasaro
a alte cuote el podese esar cauza de morte.
L'escałasion de łe sime alpine e la so descuerta ła ze devegnesta da suito un gusto zontivo al tradisionałe
turismo
alpin, fato partegołarmente da inglezi e todeschi inte łe Alpe. Inte ła prima meta de l'
oto-sento
łe ze stae escałae par ła prima volta tute łe prinsipałi sime de łe Alpe, intra ste cua:
Sto periodo el finise idealmente el 14 de lujo del
1865
, co ła prima scałada del Cervin. Se ła scałada del Monte Bianco ła zera gavesta da l'intarese sientifego e da ła descuerta, ła inpreza de l'inglezo
Edward Whymper
ła detegneva łe motivasion de l'alpinismo del futuro:
- ła sfida cofa fine de eła stesa e co na montagna de granda atrasion estetega (nisun barometro el zera sta porta sora del Servin),
- ła conpetision intra difarenti cordae e nasionałita (ła prima scałada ła zera stada fata contro de na cordada italiana),
- ła trazedia de un insidente mortałe (inte ła całada verso zo i zera moresti cuatro dei sete alpinisti)
- łe połemeghe e debatiminti gavesti drioman.
|
Par saverghene de pi, vardarse ła voxe
Club alpin
.
|
Inte el isteso periodo, łe se zera drio far-su łe prime asociasion alpinisteghe: l'
Alpine Club
inglezo inte el
1857
, l'
Osterreichischer Alpenverein
austriago inte el
1862
, el
Club Alpino Italiano
(C.A.I) inte el
1863
, el
Deutscher Alpenverein
inte el
1869
, la
Societa dei Alpinisti Tridentini
(S.A.T.) inte el
1872
, el
Club Alpin Fransezo
e la
Societa Alpina Furlana
(S.A.F.) inte el
1874
.