Prussiya qirolligi
(
nemischa
:
Konigreich Preußen
) ? 1701-yildan 1918-yilgacha mavjud bo?lgan nemis qirolligi. 1871-yildan imperiya hududining uchdan ikki qismini boshqargan holda Prussiya German imperiyasining yetakchi davlati hisoblangan.
Brandenburgda
joylashgan
Berlin
uning asosiy shahri bo?lsada, qirollik o?z nomini
Prussiya
tarixiy viloyatidan olgan.
1701: Brandenburgning yangi bosqichga o?tishi
[
tahrir
|
manbasini tahrirlash
]
Brandenburg-Prussiyaning
Buyuk kurfyursti
Fridrix Vilgelm I
1688-yilda vafot etadi. Uning mulklari Prussiya qiroli Fridrix Iga (1701-1713) aylangan o?g?li
Fridrix IIIga
o?tadi.
Prussiya gersogligini hisobga olmaganda Brandenburgning barcha yerlari nomiga
Gabsburglar
humronligi ostida bo?lgan Muqaddas Rim imperiyasining tarkibiga kirgan. Imperiyada faqat bitta nemislar qiroli mavjud bo?lishi sababli Fridrixga imperator Leopold Ining qaroriga muvofiq (ispan vorisligi uchun urushda Fransiyaga qarshi ittifoq evaziga) 1701-yil 18-yanvarda imperiya tarkibiga kirmagan yerlarda ?Prussiya qiroli“ sifatida toj kiydirildi. Imperiyada faqat bitta ?nemislar qiroli“ mavjud bo?la olishi sababli 1772-yilgacha prussiya monarxlari ?Prussiya
dagi
qirol“ unvoniga ega bo?lishgan. Yangi paydo bo?lgan qirollik 1713-yilda
Utrext bitimiga
ko?ra boshqa davlatlar tomonidan tan olindi.
Qirollikning hududlari 1200 km masofada bo?linib yotardi. Uning hududlari Boltiq dengizining janubi-sharqidagi Prussiya knyazligi, Brandenburg,
Reynlanddagi
Mark va Ravensburg
ekskavlaridan
iborat edi. Yangi Prussiya qirolligi juda qambag?al edi ? O?ttiz yillik urushdan so?ng qayta tiklash ishlari borayotgan edi. 1708-yilda qirollik aholisining uchdan biri o?lat qurboni bo?ldi. 1710-yilda o?lat kasalligi poytaxt ?
Berlindan
80 km uzoqlikdagi
Prenslau
shaxrida to?xtadi.
Shvetsiya Rossiya, Saksoniya, Rech Pospolita (Polsha), Daniya-Norvegiya, Gannover va Prussiyaga qarshi Shimoliy urushda (1700-1721) mag?lub bo?lib, Boltiq dengizining janubiy qirg?og?idagi yerlarini yo?qotdi.
Stokgolmda
1720-yilning yanvarida imzolangan rus-shved bitimiga muvofiq Prussiya
Shtettin
va Shvetsiyaning Pomeraniyadagi boshqa hududlariga ega chiqdi.
1740-yilda Fridrix II taxtni egalladi. U 1537-yilgi shartnomani bahona qilib, Sileziyaga bostirib kirib,
Avstriya vorisligi uchun urushni
boshladi. Bu shartnomaga ko?ra Sileziya hukmdorlari Pyastlar sulolasida davomchi tugasa bu hudud Brandenburgga o?tishi kerak edi. Sileziyaning tezda egallanishidan so?ng Prussiya Avstriya ersgersogi Mariya Tereziya bilan ittifoq tuzish harakatiga tushib, buning evaziga Sileziyani talab qildi. Taklif rad etildi, lekin Avstriya ko?plab yangi raqiblarga duch kelganligi sababli 1742-yilgi Berlin bitimiga binoan Sileziya Prussiyaga o?tdi.
Avstriya ko?pchilikni hayratda qoldirib, urushni yangiladi. 1744-yilda Fridrix Bogemiyaga bostirib kirdi. U muvaffaqiyatsizlikka uchradi, Buyuk Britaniya va Fransiyaning Avstriyaga bosimi sababli 1748-yilda
Ikkinchi Axen bitimi
imzolandi. Bunga ko?ra Sileziyaning katta qismi Prussiyaga berilishidan tashqari hech qanday hududiy o?zgarishlar ro?y bermadi.
Urushda obro?sini yo?qotgan Avstriya Fransiya va Rossiya bilan ittifoq tuzish harakatiga tushdi. Prussiya esa Buyuk Britaniya bilan ittifoq tuzishda bir qancha muammolarga duch keldi.
1756-1757-yillarda Fridrixning ikkinchi marta Saksoniya va Bogemiyada bostirib kirishi
Yetti yillik urush
boshlanishiga sabab bo?ldi. Prussiya armiyasi bu urushda Yevropaning ko?plab buyuk davlatlari armiyalariga qarshi urushib katta obro? topdi. Bu urushda Rossiya, Fransiya, Avstriya va Shvetsiya ittifoqiga qarshi Prussiya, Buyuk Britaniya va Gannover ittifoqi qarshi kurashdi. 1760-yilning oktabrida ruslar vaqtinchalik Berlin va
Kengsbergni
egallashganda Fridrix o?z hududlariga bo?lgan jiddiy bosqin xavfini oldini oldi. Vaziyat qirollik uchun yomonlashishda davom etdi, lekin rus imperatori Yelizaveta Petrovna vafotidan so?ng vaziyat tezda o?zgardi. Ittifoqga Pyotr III boshchiligida Rossiya qo?shilgach sharqiy xatarning oldi olindi. Xuddi o?sha paytda urushdan Shvetsiya chiqdi.
Prussiya
Burkersdorfdagi jangda
Avstriya armiyasini mag?lub etgach, qit?ada tinchlik o?rnatildi. Bu natija Prussiyani nemis davlatlari orasida yetakchi qilib, qirollikni Yevropaning buyuk davlatlaridan biriga aylantirdi. Qirollikning qariyb yo?q bo?lib ketishi xavfini ko?rgan Fridrix shundan so?ng bironta ham urush boshlamadi.
Prussiya armiyasi
Prussiya armiyasining asosini
mushketyorlar
, shuningdek
grenaderlar
,
fuzilerlar
va
nayzachilar
tashkil etgan, kavaleriya
kirasirlar
,
dragunlar
va
gusarlardan
tashkil topgan.
1772-, 1793-, 1795-yillar: Rech Pospolitaning bo?lib olinishlari
[
tahrir
|
manbasini tahrirlash
]
Prussiyaning janubida va sharqida XVIII-asr davomida inqirozga yuz tutgan Rech Pospolita (Polsha) joylashgan edi. Rossiyaning polyak siyosatiga ta?siri kuchayuvi va hududi kengayishidan xavotirlangan Fridrix 1772-yilda Rossiya, Prussiya va Avstriya o?rtasidagi Rech Pospolitaning birinchi bo?linishida qatnashdi. Prussiya qirolligi Polshaning katta qismini shu jumladan Varmiyani bosib oldi. Kelgusi yili bosib olingan hududlardan
G?arbiy Prussiya
provinsiyasi tuzildi. Bosib olingan yangi hududlar qirollikning sharqiy va g?arbiy qismlarini birlashtirdi.
1786-yilda Fridrix vafotidan so?ng Fridrix Vilgelm II Polsha bo?linishini davom ettirdi va 1793-yilda Prussiya Polsha g?arbining katta qismini bosib oldi.
1795-yilda Rech Pospolita yo?q bo?ldi va G?arbiy Prussiyaning janubidagi katta hududlar (shu jumladan, Varshava) Prussiya hududiga aylandi. Bu yangi hududlardan
Yangi Sileziya
,
Janubiy Prussiya
va
Yangi G?arbiy Prussiya
provinsiyalari tuzildi.
Muqaddas Rim imperiyasi 1806-yilda Napoleonning Avstriya ustidan g?alabalari tufayli tugatild. Brandenburgning
kurfyurst
(saylovchi knyaz) unvoni bema?no bo?lib qoldi va bekor qilindi. Bu vaqtda
Gogentsollernlarning
ko?plab unvonlari bor edi: kurfyurst, buyuk knyaz, turli hududlar gersogligi va boshqalar. 1806-yildan so?ng u faqatgina
Prussiya qiroli
unvoniga ega bo?lib qoldi.
Prussiyaning 1806-yilda
Yena va Auershtadtdagi jangdagi
mag?lubiyati sababli qirol Fridrix Vilgelm III vaqtinchalik
Memelni
tark etishga majbur bo?ldi. 1807-yilgi Tilzit sulhiga ko?ra Prussiya Polshaning ikkinchi va uchinchi bo?linishida olingan hududlar va
Elba
daryosining g?arbidagi barcha hududlarni, ya?ni, o?z hududining yarmini yo?qotdi. Qirollikning qolgan barcha qismi fransuz askarlari tomonidan okkupatsiya qilinib, qirol Fransiya bilan ittifoq tuzishga va Kontinental blokadaga qo?shilishga majbur bo?ldi.
Napoleon Rossiyada mag?lubiyatga uchragach Prussiya ittifoqdan chiqib fransuz okkupatsiyasiga qarshi ?ozodlik urushlari“ (
nemischa
:
Befreiungskriege
) davomidagi
Oltinchi koalitsiya
urushida qatnashdi. Marshal
Gebhard Leberext fon Blyuxer
boshchiligidagi pruss askarlari 1815-yilda Vaterloodagi asosiy jangda qatnashib g?alabga o?z hissalarini qo?shishdi.
1807-1871-yillardagi Prussiya ekspansiyasi
G?laba qo?shgan hissalari uchun Prussiya Vena kongressiga chaqirildi va Saksoniyaning 40 %, shuningdek, Reynlandning katta qismiga ega chiqdi. Prussiyaga Polshaning uchinchi bo?linishida o?tgan katta hududlar Rossiya imperiyasidagi Polsha qirolligiga qo?shib berildi.
Prussiyadagi bu o?zgarishlar tufayli qirollik o?nta viloyatga bo?lindi. G?arbiy Prussiya, Sharqiy Prussiya va Poznan tarkibida bo?lmagan qirollikning katta qismi Muqaddas Rim imperiyasi o?rniga kelgan olmon ittifoqi qismiga aylandi.
1848-yilgi revolyutsiya tufayli
Gogentsollern-Zigmaringen
va
Gogentsollern-Hehingen
1850-yilda Prussiyaga qo?shib olindi.
1848?1871: Germaniyani birlashtirish uchun urushlar
[
tahrir
|
manbasini tahrirlash
]
Prussiya
Avstro-pruss urushidan
so?ng (1866)
Vena kongressidan ellik yil o?tgach Nemis ittifoqida yagona nemis davlati tuzish va kichik nemis qirolliklari tuzumini saqlab qolish tarafdorlari o?rtasida muammo kelib chiqdi. 1834-yilda Avstriya imperiyasi kiritilmagan Germaniya bojxona ittifoqining tuzilishi (
nemischa
:
Zollverein
), a?zo davlatlarda Prussiya ta?sirini kuchaytirdi. 1848-yilgi inqilob natijasida Frankfurt parlamenti qirol Fridrix Vilgelm IVga Germaniyani Prussiya atrofida birlashtirish taklifini berdi. Fridrix VIlgelm inqilobchilar qirollik tojini taklif qilishga huquqlari yo?q deya bu taklifdan voz kechdi. Lekin bu inkorning boshqa sababi bor edi: o?sha vaqtlarda Avstriya va Prussiya o?rtasidagi ichki kurash davom etayotgandi. Germaniyaning tuzilishi Prussiyani Avstriya bilan urushtirib qo?yardi.
1848-yilda Daniyaning Shlezvig va Golshteyn gersogliklaridagi kekin boshqaruvi Daniya va nemis ittifoqi o?rtasidagi Birinchi Shlezvig urushiga (1848-1851) sabab bo?ldi. Urushda Daniya mag?lub etildi, lekin Prussiya tashqi bosim ostida ikkala gersoglikdan voz kechishga majbur bo?ldi.
1862-yilda Otto fon Bismark qirol Vilgelm I tomonidan Prussiya bosh vaziri etib saylandi. Bismark german davlatlarini Prussiya qo?l ostida birlashtirishga qat?iy ahd qilgandi va bu maqsadga yetishtirgan uch urush davomida Prussiyani boshqardi.
Bu uch urushdan birinchisi 1864-yilda Avstriya yordamida Prussiya tomonidan boshlangan
Ikkinchi Shlezvig urushi
edi. Daniya mag?lubiyatga uchrab Shlezvig va Golshteynni mos ravishda, Prussiya va Avstriyaga berdi.
Shlezvig va Golshteynni bo?lishishdagi muammolar Prussiya va Avstriya o?rtasidagi yetti haftalik
urushga
(1866-yil) olib keldi. Bu urushda Prussiya Italiya qirolligi va ko?plik shimoliy-german davlatlarini bilan ittifoqda Avstriya imperiyasiga qarshi urushdi. Avstriya ittifoqi mag?lub etilib,
Gannover qirolligi
,
Gessen buyuk gersogligi
,
Nassau gersogligi
va
Frankfurt erkin shahri
kabi nemis davlatlari Prussiyaga qo?shib olindi. Bu g?alabaning eng muhim natijasi Prussiyaning Reyndagi hududlari qirollikning asosiy qismi bilan birlashtirilganligi bo?ldi. Urushga sabab bo?lgan Shlezvig va Golshteyn Prussiya boshqaruvi ostiga o?tdi. Ayni shu paytda Prussiya o?zining eng katta holatiga yetib, Germaniyaning uchdan ikki qismini egalladi va shu chegaralarda
1918-yilgacha
qoldi.
Urush natijalariga ko?ra Olmon ittifoqi tugatilib, uning o?rniga Prussiya 1867-yilda Mayn daryosining shimolidagi 21ta davlatni birlashtirgan
Shimoliy Germaniya ittifoqini
tuzdi.
Bu yangi davlatda Prussiya yetakchi bo?lib, uning hududlarining beshdan to?rt qismiga ega edi. Uning yetakchiligi Bismark tomonidan tuzilgan konstitutsiyada mustahkamlangan edi. Ijro hokimiyati prezidentlikka yuklatilib, nomiga pruss qiroliga tegishli edi. Kansler faqat qirolgagina hisobot berardi. Shuningdek, ikki palatali parlament ham tuzildi. Quyi palata, yoki
Reyxstag
umumxalq erkaklar ovozlari bilan saylanardi. Yuqori palata, yoki
Bundesrat
hukumat tomonidan tayinlanardi. Bundesrat Reyxstagdan kuchliroq hisonlanardi. Prussiya ittifoqdagi 43 ovozdan 17tasiga ega bo?lib, ittifoqda yetakchi kuch edi. Janubiy olmon davlatlari (Avstriyadan tashqari) Prussiya bilan harbiy ittifoq tuzishga majbur bo?lishdi. Bismark bu yo?lni Germaniyani birlashtirishning oson yo?li deb hisobladi. Qirol Vilgelm Avstriyani egallashga ahd qilgan bo?lib, Bismark uni bu fikrdan qaytardi. Bismark Avstriya kelajakda nemis ishlariga aralashishini xohlamagandi. Shuningdek, u Avstriyani kelajakda kerakli ittifoqdosh bo?ladi deb hisobladi.
Germaniyaning birlashtirishning ohirgi bosqichi Bismark boshchiligida Prussiya imperator Napoleon III boshchiligidagi Fransiyaga qarshi e?lon qilingan
Fransiya-Prussiya urushi
(1870-yil) bo?ldi. Avstriya-Prussiya urushidan so?ng kelisha olish qobiliyatlari kuchaygan olmon davlatlari birgalikda o?z askarlarini tezda to?plab, Fransiyani mag?lub etishdi. Bu pruss g?alabasi tufayli Parij yaqinidagi Versal qasrida Vilgelm 18-yanvar 1871-yilda (birinchi pruss qiroli Fridrix Iga toj kiydirilganidan roppa-rosa 170 yil o?tgach) fransuz poytaxti qamal qilinayotgan bir paytda German imperiyasi imperatori deb e?lon qilindi.
Prussiya Germaniya imperiyasi tarkibida (1871?1918-yillar)
Bismark tuzgan imperiya kontinental Yevropaning eng kuchli davlatlaridan biriga aylandi. Shimoliy German ittifoqidagiga o?hshab Prussiya imperiya tarkibida ham mutlaq hukmron edi. Prussiya imperiya hududining beshdan uchiga va aholisining uchdan ikkisiga ega edi. Imperatorlik toji Gogentsollernlar sulolasiga tegishli bo?lib qoldi.
Lekin bo?lajak muammolarning ildizi imperiya va pruss tizimlari orasidagi katta farqlarda edi. Imperiyada 25 yoshdan katta erkaklar umumiy teng huquqli ovoz berish huquqiga ega edilar. Xuddi shu paytda Prussiyada cheklangan uch tabaqali ovoz berish tizimi mavjud edi va aholining 17,5 %i hayotning barcha sferalari boshqarar edi. Prussiya bosh vaziri ikki davrni (1873-yil yanvar ? noyabr va 1892-1894-yillar) hisobga olmaganda bir vaqtda imperiya kansleri ham hisoblanardi. Bu esa imperiya mavjud bo?lgan davrning katta qismida qirol/imperator va bosh vazir/kanslerga ikki mutlaq bir-biridan farq qiladigan qonunchilik va saylov tizimlarida ishlashga to?g?ri kelgan.
Bismark qolgan Yevropa yangi reyxning kuchidan xavfsirab, imperiyani yoqtirmasligini tushunib Berlin kongressiga o?xshash bitimlar bilan tinchlikni saqlashga intilgan.
Vilgelm I 1888-yilda vafot etadi va uning o?rniga
Fridrix III
taxt o?tiradi. Yangi imperator inglizlarni yoqtirardi va keng qamrovli liberal islohotlarni o?tkazishni rejalashtirgandi. Lekin u taxtga o?tirganidan atigi 99 kun o?tib, vafot etadi. Uning o?g?li 29 yoshli
Vilgelm II
taxtga o?tiradi.
Tajribasiz imperator liberal islohotlarni to?xtatib, imperiyani Bismarkka topshirib qo?yadi. Lekin shu paytda u Bismark bilan kelisha olmaydi. Yangi kayzer o?zining qarindoshlari sanalmish britan va rus qirollik oilalari bilan munosabatlarni yomonlashtirib, boshida ularning raqibiga va so?ngra, dushmaniga aylanadi. Vilgelm II 1890-yilda Bismark o?z vazifasidan chetlashtirib, tashqi siyosatda Germaniyani yakkalashtirishga olib kelgan militarizatsiya va avantyurizm yo?lidan boradi.
Avstro-Vengriyaning Serbiya bilan muammosi paytida kayzer dam olishga ketib qoladi va imperiyadagi davlatlarning o?z askarlarini safarbar etishlari Birinchi Jaxon Urushiga (1914-1918) olib keladi. Bolsheviklar urushdan chiqish uchun 1918-yilgi
Brest bitimiga
ko?ra Prussiyaga chegaradosh bo?lgan Rossiyaning g?arbidagi katta hududlarni nemislarga topshirishga rozi bo?lishadi. Bu hududlar ustidagi nemis boshqaruvi atigi bir necha oy davom etadi va urushdagi mag?lubiyat, shuningdek, kayzerni taxtdan voz kechishga majbur qilgan inqilob tufayli tugaydi.
Urushdan keyingi
Versal shartnomasi
Germaniyani urush uchun javobgarlikni o?z bo?yniga olishga majbur qiladi. Shartnoma nemislar imperiyani e?lon qilgan Versal qasrida imzolanadi.
Urush tugamasidan Germaniyada Vilgelm IIni 1918-yil 9-noyabrida qirollik va imperiya taxtidan voz kechishga majburlagan
Noyabr inqilobi
boshlanadi. Prussiya qirolligining nomi
Prussiya ozod davlatiga
o?zgartiriladi.
Prussiya qirolligining asosiy hududlari
Brandenburg-Prussiyani
tashkil etuvchi Friul Brandenburgi va
Prussiya gersogligi
edi.
Pomeraniya
Prussiyaga 1648-yilda qo?shib olindi.
1720-yilda Shvetsiyadan tortib olingan hududlar bilan birga bu yer Pomeraniya provinsiyasiga aylanadi.
Prussiyaning Sileziya urushlaridagi muvaffaqiyatlari 1740-yilda Sileziya provinsiyasi tuzilishiga olib keladi.
1772-yilda Polshadan tortib olingan Qirollik Prussiyasi va
Varmiya
G?arbiy Prussiya
provinsiyasiga aylandi, Prussiya gersogligi esa Varmiyaning bir qismi bilan
Sharqiy Prussiya
provinsiyasiga aylandi.
Netze daryosi bo?ylab olingan hududlardan
Notez
okrugi tuziladi. 193-1795-yillarda Polshadan tortib olingan hududlarda
Yangi Sileziya
,
Janubiy Prussiya
va
Yangi Sharqiy Prussiya
provinsiyalari tuziladi. Bu uch provinsiyaning qariyb barchasi (Janubiy Prussiyaning g?arbidan tashqari) 1815-yilda Vena kongressiga binoan Netze okrugi bilan birga Rossiyaga beriladi.
Vena kongressidan keyin g?arbda Prussiya tomonidan olingan yirik hududlarda o?nta provinsiya tuziladi. Bu provinsiyalar:
1822-yilda Julich-Cleves-Berg va Quyi Reyn Reyn provinsiyasiga birlashtirildi. 1829-yilda Sharqiy va G?arbiy Prussiya Prussiya provinsiyasiga aylantirildi, lekin 1878-yilda yana boshqatdan bo?lindi. Gogentsollern-Zigmaringen va Gogentsollern-Hehingen knyazliklari 1850-yilda
Gogentsollern provinsiyasiga
aylantirildi.
1866-yilda Avstro-pruss urushidagi g?alabalardan so?ng Prussiyaga o?tgan hududlardan
Gannover
,
Gessen-Nassau
va
Shlezvig-Golshteyn
provinsiyalari tuzildi.