Konfutsiy
(
xitoycha
孔子,
Mil. av. 551
?
479-yil
) ?
Xitoy
faylasufi
,
konfutsiychilik
asoschisi va siyosiy arbob bo?lgan. Uning saboqlari va faylasufligi
Xitoy
,
Koreya
,
Yaponiya
va
Vetnam
xalqlarining o?y-fikri va hayotiga chuqur ta?sir ko?rsatgan.
Konfutsiy miloddan avvalgi 551-yil
28-sentyabrda
kambag?allashib qolgan zodagon va harbiylar oilasida tavallud topgan
. Konfutsiy zodagon Kun oilasining avlodidan edi. Uning nasl-nasabi
Chjou
sulolasi imperatori Chen-vanning sodiq izdoshi Vey-Tszuga borib taqaladi, unga sodiqligi va jasorati uchun Chjou Xou unvoni va Song merosi (shohligi) berilgan. Biroq avlodlar o?tishi bilan Konfutsiylar oilasi o?zining avvalgi ta?sirini yo?qotib, qashshoqlashdi. Uning ajdodlaridan biri Mu Jingfu ismli bir ona o?z knyazligidan begona yurtga qochib,
Lu
qirolligida yashab qolishga majbur bo?ldi
. Kichkina oila qashshoqlikda yashagani uchun Konfutsiy bolaligidanoq qattiq mehnat qildi. Biroq, uning onasi Yan Zhengzai ajdodlariga ibodat qilib (bu
Xitoyda
hamma joyda mavjud bo?lgan ajdodlar urf-odatlarga ega bo?lgan diniy tizimining zaruriy qismi edi) o?g?liga otasi va ajdodlarining buyuk ishlari haqida gapirib berardi. Shunday qilib, Konfutsiy o?z ajdodiga munosib avlod bo?lishi zarurligini yanada chuqurroq anglab yetdi, shuning uchun u o?zini o?zi tarbiyalashga, birinchi navbatda, o?sha davrda Xitoydagi har bir
aristokratga
zarur bo?lgan san?atni o?rganishga kirishdi. Kuchli mashg?ulotlar o?z samarasini berdi va Konfutsiy dastlab Lu qirolligining Ji urug?iga (
Sharqiy Xitoy
, zamonaviy
Shandun viloyati
) ombor mudiri (don qabul qilish va berish uchun mas’ul mansabdor shaxs), so?ngra chorvachilikka mas’ul amaldor etib tayinlandi
.
22 yoshida ta?lim berish bilan shug?ullanib,
Xitoyning
eng mashhur o?qituvchisi sifatida shuhrat qozondi. Konfutsiy o?zi ochgan maktabida 4 ta fan:
axloq
,
til
,
siyosat
va
adabiyot
o?qitilgan. Konfutsiy 50 yoshida siyosiy faoliyatini boshlab, Lu davlatida yuqori amaldori bo?lib xizmat qiladi. Fitnalar natijasida xizmat faoliyatidan ketadi, 13 yil mobaynida Xitoyning turli o?lkalariga boradi, biroq u joylarda o?z g?oyalarini qo?llay olmagach, miloddan avvalgi
484-yilda
Luga qaytib keladi. Ta?lim berishdan tashqari qadimiy Xitoyning 5 ta mumtoz asari ?
?Shudzin“
,
?Shidzin“
,
?Idzin“
,
?Yuedzin“
va
?Lidzi“larni
to?plash, tahrir qilish, tarqatish bilan shug?ullanadi.
Konfutsiy ta?limoti
uning ?Lun yuy“ (?Suhbatlar va mulohazalar“) kitobida bayon etilgan. Bu kitob aslida Konfutsiyning fikrlari, suhbatlari asosida shogirdlari va izdoshlari tomonidan yaratilgan. Konfutsiy o?zi, avlodlari va yaqin shogirdlari uchun alohida ajratilgan qabristonga dafn etilgan. Uning uyi
Konfutsiy ibodatxonasiga
aylantirilgan, bu joy ziyoratgoh bo?lib qolgan
[7]
.
Xitoydagi ilm-fan
taraqqiyotida
Konfutsiy va uning
maktabi
alohida ahamiyatga ega. Uning Xitoy
falsafasi
tarixida tutgan o?rnini
Suqrotning
yunon falsafasi
tarixidagi o?rnigagina qiyoslash mumkin. Uning butun dunyoda mashhur bo?lgan nomi ?kun“ va ?futszi“ so?zlari asosida yasalgan ?Kun“ hozirgi vaqtda familiyani anglatuvchi so?z bo?lsa, ?fu“
faylasuf
, ?szi“
o?qituvchi
ma?nolarini ifodalovchi so?zlardir. Ya?ni Konfutsiy ?falsafa o?qituvchisi“ degan so?zlarning
familiya
maqomini olgan shaklidir. Konfutsiy yashagan davrdan ?To?rt asos“ va ?Besh asos“ degan ulkan yozma yodgorliklar saqlanib qolgan. ?Besh asos“ Konfutsiyga qadar yaratilgan ?Qo?shiqlar kitobi“, ?Taomillar kitobi“ (?Marosimlar kitobi“), ?Rivoyatlar kitobi“ va ?Folbinlik kitobi“ (?o?zgarishlar kitobi“) singari qismlardan iborat bo?lgan. Lekin bu kitoblarning barchasi
konfutsiylik ta?limoti
asosida qayta ishlangan va Konfutsiy ta?limotining mohiyatini ochishga xizmat qilib kelgan. ?To?rt asos“ esa Konfutsiy ?Hikmatlar“ asaridan tashqari, ?Menzi“ (?Men-muallim“), ?Buyuk ta?limot“ va ?Oraliq haqidagi ta?limot“ singari Konfutsiy shogirdlarining hikmatli so?zlaridan tashkil topgan. Konfutsiy ta?limoti markazida ?Muruvvatli zot“ turadi. U hukmron
tabaqaning
ideal
vakili bo?lib, Konfutsiy ta?limoti yordamida o?zida jamiyat farovonligini ta?minlaydigan va ma?naviy asoslarini ifodalay oladigan oliyjanob fazilatlarni o?zida shakllantirgan. Konfutsiyning ?Hikmatlar“ asari ?Muruvvatli zot“ning shunday yuksak insoniy fazilatlarini aks ettiradi. Aniqroq, bu zot oliy hukmdorga nisbatan chuqur ehtiromli,
xalqqa
esa muruvvatli bo?luvchi, butun kuch va qobiliyatini jamiyat oldidagi burchini oqlashga, milliy urf-odat va an?analarning to?la-to?kis bajarilishini ta?minlashga sarf etuvchi kishidir. Shuning uchun ham uning o?gitlari, pand-u nasihatlari Xitoyda hanuzga qadar e?zozlanib va qadrlanib keladi.