Miloddan avvalgi 4000-1000-yillarda hind-yevropaliklarning migratsiya tartibi. Pushti hudud hind-yevropaliklarning taxminiy ajdodlari vataniga to?g?ri keladi (Samara va Sredniy Stog mintaqasi). To?q sariq hudud miloddan avvalgi 1000-yilga kelib hind-yevropa tillarida so?zlashuvchilar yashaydigan hududga to?g?ri keladi. Kurgan gipotezasiga ko?ra hind-yevropa xalqlarining kengayishi, to?lqinlarga bo?lingan: Pushti - birinchi to?lqin (miloddan avvalgi 4400 - miloddan avvalgi 4300-yillar) Qizil - ikkinchi to?lqin (miloddan avvalgi 3500 - miloddan avvalgi 3000-yil) Och qizil - uchinchi to?lqin (miloddan avvalgi 3000 - 2800-yillar).
Hind-yevropaliklar
hind-yevropa tillarida
so?zlashadigan
xalqlar
hisoblanadi
[1]
.
"Hind-yevropaliklar" va "hind-yevropalik" atamalari XIX asrning birinchi yarmida Yevropa
etnografik
va
etnolingvistik
adabiyotlarida paydo bo?lgan, ammo ular uzoq vaqt davomida ilmiy adabiyotlarda qo?llanilmagan, chunki turli gipotezalar - Yevropa millatlari orasida (ingliz, fransuz, portugal, golland va boshqalar) turli tarixiy chalkashliklarni paydo bo?lishi sabab bo?lgan.
Ushbu davrda Hindiston yarim oroli va
Janubi-Sharqiy Osiyo
mamlakatlarida, Hind
-Xitoy yarim
orolida hamda
Hind
va
Tinch
okeanining yaqin orollarida (zamonaviy
Indoneziya
,
Malayziya
, Seylon) tug?ilgan yoki yashaganlar XX asr o?rtalarigacha bu yirik Yevropa kuchlarining mustamlaka mulklari edi. XX asrning ikkinchi yarmigacha bu ibora ham akademik, ham publitsistik adabiyotlarda, ham davriy nashrlarda juda cheklangan tirajiga ega bo?lgan. Uning ilmiy muomalaga kiritilishi Ikkinchi jahon urush davomida, nemis xalqini ulug?lash va oldingi atamalarni almashtirish maqsadida boshlangan. Ushbu atama "
Aryanlar
", Nemis fashistlari tomonidan fashistlar
Germaniyasining
irqiy ta'limotlarini oqlash uchun faol foydalanganligi sababli "Aryan qabilalari" va "Aryan xalqlari" atamalari "hind-yevropaliklar" o?rnida ishlatilgan. 1940-yillarning oxirigacha bu ekvivalent hali keng qo?llanilmagan va
Britannica entsiklopediyasining
1947-yilgi nashrida hamon hind-yevropaliklar va ariylar bir-birining o?rnida ishlatilardi
[2]
. Bu ibora akademik doiralarda
Arnold J.
Toynbi
(xususan, "Tarixni tushunish" asarida) tomonidan ilgari suriladi.
Baltlarga zamonaviy
latviyaliklar
va
litvaliklar
, shuningdek,
assimilyatsiya qilingan
prusslar
, samogitiyaliklar, latgallar, yatvingiyaliklar, kuroniyaliklar, golyadlar va boshqalar kiradi.
Zamonaviy german xalqlari -
avstriyaliklar
,
inglizlar
,
daniyaliklar
,
gollandlar
,
islandlar
,
nemislar
,
norveglar
,
frizlar
,
shvedlar
,
farerlar
, assimilyatsiya qilingan
gotlar
,
vandallar
, daniyaliklar,
franklar
, burgundlar,
lombardlar
va boshqa
qadimgi german qabilalari
.
Slavyanlar
qatoriga zamonaviy
belaruslar
,
bolgarlar
,
bosnyakilar
, lujitsyanlar, makedoniyaliklar,
polyaklar
,
ruslar
,
serblar
,
slovenlar
, slovaklar,
ukrainlar
, ruslar, chernogoriyaliklar,
xorvatlar
va
chexlar
kiradi. Qadimgi slavyanlar:
Vyatichi
, Radimichi, Dregovichi, Slovenlar, Polyanlar, Drevlyanlar, Ulichlar va boshqa qadimgi slavyan qabilalari kiradi.
Illyriyaliklar
yoki
frakiyaliklarning
avlodlari zamonaviy
albanlar
bo?lishi mumkin va Getae, Dacians va Odrisianlarning Frakiya qabilalari roman tilida so?zlashuvchi
ruminlar
va
moldaviyaliklardir
.
Fors-Eroniylar:
Forslar
,
tojiklar
,
pushtunlar
,
talishlar
,
tatlar
, mozandaronlar,
gilyanlar
,
kurdlar
,
balujlar
, yagnobilar, dardlar
,
pomir
xalqlari (yozg?ulomlar,
rushanlar
, bartanglar,
shug?nonlar
, sariko?llar, vaxonlar,
eroniylar
,
mung?oziylar
)
osetinlar
, nuristonliklar, bankalar,
kalashlar
; boshqa guruhlarning etnik guruhlari bilan assimilyatsiya qilingan -
toxarlar
,
yuechjilar
(yoki turli manbalarda
kushonlar
),
eftalitlar
(ehtimol),
skiflar
,
saklar
(
massagetlar
),
xorazmliklar
,
sarmatlar
,
savaromatlar
,
baqtriyaliklar
,
so?g?diylar
,
kimmeriylar
(deb taxminiy midiyaliklar )
Alanlar
va
roxolanlar
.
Anadolu xalqlari qadimgi
Xet
, Luvi, Lidiya, Likiya, Sidet, Kariya, Palay, Pisidiya va Mushki xalqlari.
Armanlar
hind-yevropa xalqlarining alohida tarmog?ini ifodalaydi.
Bu xalqlarning barchasi Kavkaz irqining har xil turlariga mansub.
Qadimda yunonlar bilan til va moddiy madaniyat jihatidan chambarchas bog?liq bo?lgan
frigiyaliklar
va qadimgi makedoniyaliklar(yo?qolib ketgan).
Italiklar
ga: Osci, Umbrians, Volskians, Piceni,
Sabines
, Falisci, Aequi, Vestini, Siculi,
Lusitanians
(munozarali),
Veneti
(munozarali), Marrucini,
Samnitlar
, shuningdek, lotinlar ( rimliklar tarkibiga kirgan), Ularning
tilidan
roman
tillari navbatma-navbat uchraydi, shu jumladan
italyan
,
fransuz
,
provans
, romansh,
ispan
,
katalan
,
portugal
,
rumin
,
moldavan
va boshqalar.
Qadimgi keltlarning avlodlari - shotland
gallari
,
irlandlar
, bretonlar, mankslar, uelslar, assimilyatsiya qilingan
gallar
,
galatlar
, gelvetiylar va boshqalar.
Bu nazariyaga ko?ra, xususan, taniqli sovet va rus tilshunosi S. Starostin,
hind-yevropa tillari
nostratik tillarning
makro oilasiga kiradi.
Hind-yevropaliklarning kelib chiqishi modellarini Yevropa va Osiyoga bo?lish mumkin. Yevropaliklar orasida tilshunoslar va arxeologlar orasida eng keng tarqalgan Kurgan gipotezasi hind-yevropaliklarning ajdodlarining vatani
Dnepr
va
Volga
daryolari orasidagi Shimoliy Qora dengiz mintaqasi bo?lganligini va ularning o?zlari ham 5-4-ming yilliklarda bu joylarda yashagan zamonaviy sharqiy
Ukraina
va janubiy
Rossiyaning
cho?l mintaqalarining ko?chmanchi aholisi bolgan deya hisoblashadi. Sredny Stog, Samara va Yamnaya madaniyatlariga mansub aholi odatda hind-yevropaliklarning ajdodlari deya belgilanadi. Keyinchalik bu qabilalarning bronza davriga o?tishi va otning xonakilashtirilishi munosabati bilan hind-yevropa qabilalarining turli yo?nalishlarda jadal ko?chishlari boshlanadi. Shu bilan birga, hind-yevropaliklar tomonidan hind-yevropagacha bo?lgan mahalliy aholining lingvistik
assimilyatsiyasi
sodir bo?lgan, bu hind-yevropa tillarining zamonaviy so?zlashuvchilari irqiy va antropologik tipda sezilarli darajada farq qilishiga olib keladi
[3]
.
Kurgan gipotezasiga ko?ra Evrosiyoda (Yevropa, g?arbiy Osiyo, Markaziy, Janubiy, Sibir va Hindiston) hind-yevropa migratsiyasining animatsion xaritasi.
Buyuk geografik kashfiyotlar
va undan keyingi yirik Yevropa mustamlakasi davrida hind-yevropa tillari Amerika, Janubiy Afrika, Avstraliya, Yangi Zelandiya va boshqa hududlarga tarqaldi va Rossiya mustamlakasi tufayli Osiyoda o?z doirasini sezilarli darajada kengaytirdi.
Biroq, hind-yevropa tili va madaniyatining kelib chiqishi masalasida turli tarixchilarning munozarali fikrlari mavjud.
Gipotetik hind-yevropa vatani: Kurgan gipotezasiga ko?ra miloddan avvalgi 4000-yillarda ishg?ol qilingan maydonning taxminiy xaritasi.
Miloddan avvalgi 3000-yillarda Hind-yevropa xalqlarining egallagan hududi.
Miloddan avvalgi 2000-yillarda bosib olingan hudud. Hind-yevropa dialektlari yanada tabaqalanib, proto-tillarga aylana boshladi. Tuvbeker madaniyatining hududi shimoliy dialektlarga ko?proq to?g?ri keladi. Hind-yevropada yuqori Mitanni lahjasi hech qayerda ko?rsatilmagan va bu davrda hind-eron tillari oilasining qulashi natijasi bo?lishi mumkin.
Ishg?ol qilingan maydon taxminan Miloddan avvalgi 500-yillarga to?g?ri keladi. Biroq, ko?plab xaritalar bilan bog?liq muammo shundaki, hududlarni bir tilli deb talqin qilish oson, aslida til chegaralari xiralashgan va ba'zilari ikki tilli bo?lishi mumkin (shuning uchun hind-yevropa tilida ham gaplashishi mumkin). Ehtimol, biz uchun mutlaqo noma'lum bo?lgan ko?plab hind-yevropa tillari va dialektlari mavjud bo?lib, ular xaritada ko?rsatilmagan bo?lishi mumkin.
Atkinson, Grey va boshqalar tomonidan hisob-kitoblarga ko?ra Anadoludan hind-yevropa kengayishini
ko?rsatadigan xarita.
Nufuzli arxeologlar, tilshunoslar va tadqiqotchilar tomonidan qo?llab-quvvatlangan bir nechta farazlar mavjud, shuning uchun hind-yevropa kelib chiqishi masalasi munozarali va hozirda ko?plab tadqiqotlar va qazishmalar olib borilmoqda.
- Anatoliya (Колин Ренфрю, Рассел Грей и Квентин Аткинсон),
- Arman (Anatoliya gipotezasi varianti: Вяч. Вс. Иванов и Т. В. Гамкрелидзе),
- Bolqon gipotezasi (В. А. Сафронов и др.).
- Kurgan gipotezasi (Мария Гимбутас, Виктор Ген, Отто Шрадер, Фредерик Кортландт)
- Neolit kreolizatsiyasi gipotezasi (Марек Звелебил)
- Paleolit davrining uzluksizligi nazariyasi(итальянский лингвист Марио Алинеи, историк Марсель Отт)
- Dasht gipotezasi (Лев Клейн, Гордон Чайлд, Дж. Мэллори)
- Hind-Ural gipotezasi (В. Томсен, Г. Шёлд, А. Клукхорст)
1960-yilgacha madaniy o?zgarishlarning arxeologik dalillari (masalan, kulolchilikdagi o?zgarishlar) muhim migratsiya dalillari prezumpsiyasi sifatida talqin qilingan. 1960 va 1970-yillarda paydo bo?lgan yangi arxeologiya bu fikrni rad etdi - yangi madaniyatlarning qabul qilinishi savdo yoki genofondga minimal yoki hatto hech qanday ta'sir ko?rsatmaydigan kichik hukmron elitaning oqimi orqali sodir bo?lgan bo?lishi mumkin
[4]
.
Misol uchun, XX asrning oxirida o?tkazilgan tadqiqot mualliflari, o?zlarining bayonotlariga ko?ra, shu jumladan Mantel testiga asoslanib, Yevropada Y-xromosoma
[5]
farqlari lingvistik jihatdan emas, balki geografiya bilan bog?liqligini ta'kidlaydilar
[5]
.
- ↑
Индоевропейцы // БРЭ. Т. 11. М., 2008.
- ↑
Encyclopædia Britannica.
(Inglizcha)
/ Ed. by Walter Yust. ? Chicago, IL:
University of Chicago
, 1947. ? Vol.11 ? P.364,605 ? 1001 p.
- ↑
Чухряева М. И.
Сравнительный анализ генофондов популяций индоевропейской и других лингвистических семей в зонах их контактов. Автореф. дисс. … канд. биол. наук. М., 2018.
- ↑
Michael E. Weale*,1, Deborah A. Weiss†,1, Rolf F. Jager*‡, Neil Bradman* and Mark G. Thomas*.
?Y Chromosome Evidence for Anglo-Saxon Mass Migration“
. Oxford Journal (25, 2002). 2014-yil 22-sentyabrda asl nusxadan
arxivlangan
. Qaraldi: 2014-yil 26-oktyabr.
- ↑
5,0
5,1
Zoe H. Rosser, Tatiana Zerjal, Matthew E. Hurles...
?Y-Chromosomal Diversity in Europe Is Clinal and Influenced Primarily by Geography, Rather than by Language“
. The American Journal of Human Genetics, Vol. 68, Issue 4, p1075 (2000-yil 25-sentyabr). 2013-yil 4-noyabrda asl nusxadan
arxivlangan
. Qaraldi: 2014-yil 26-oktyabr.
- Николаева Н. А. О концепции четырех прародин индоевропейцев В. А. Сафронова // Индоевропейская история в свете новых исследований: сборник научных статей : Сборник трудов конференции памяти профессора В.А. Сафронова. ? М.: МГОУ, 2010. ? С. 56?70. ? ISBN 978-5-7017-1653-5.
- Чайлд Г.
. Арийцы. Основатели европейской цивилизации
. М.: ЗАО
Центрполиграф
, 2020.
ISBN
978-5-9524-5455-2
.