Arabiston yarim oroli
Arabiston yarim oroli
?
Osiyodagi
eng yirik
yarim orol
;
maydoni
qariyb 3 mln.km²,
g?arbda
Qizil dengiz
,
jan.da
Adan qo?ltig?i
va
Arabiston den-gizi
,
sharqda
Ummon
va
Fors qo?ltiqlari
bilan o?ralgan. Arabiston yarim orolio. Afrika qalqonining bir qismi bo?lgan;
paleogen
dav-ri oxi-ri va
neogen
davrida chuqur Qizil den-giz
botig?i
orqali
Afrikadan
ajralib, Osiyoga tutashib qolgan. Yarim orol aso-san
arxey
slaneslari
va
granitlaridan
iborat
kristall jinslardan
tarkib top-gan. Bu
jinslar
Arabiston yarim orolio.ning butun g?arbiy qismida va qisman janubida yer yuzasiga chiqib yotadi, qolgan katta qismida jin-slarning ustini
mezozoy
va
kaynozoyning
asosan
ohaktosh
va
qumtoshlardan
iborat yupqa
qatlami
qoplab olgan.
Ne-ogen
oxiri va
to?rtlamchi davr
boshidagi tektonik yorilish, uzilish va gumbazeimon ko?tarilish natijasida Arabiston yarim orolio.da g?arbiy vajanubiy
qirg?oqhamda
chekkadagi qirlar paydo bo?lgan. Yoriqlardan
vulkanlar
ot-ilib chiqib, katta maydonni
lava
(?har-ra“) qoplab olgan va lava qoplamlari ustidan nisbiy balandligi 1000 m gacha bo?lgan pastak vulkan
qoldiqlari
ko?tarilib tu-radi. Shunday vulkan
kra-terlaridan
bi-rida Adan shahri joylashgan. Arabiston yarim orolio.ning yer yuzasi chekka qismlaridan ichki va sharq tomonga asta-sekin pasayib boradi. Yarim orolning baland chekka qismlarida massiv va
supasimon
tog?lar
bor. Ularning o?rtacha
bal.
1000 ? 2000 m, janubidagi eng baland Asir va
Yaman tog?lari
3600 m ga yetadi. Janubi-sharqida
alp bosqichida burmalangan
Ummon tog?li o?lkasi
bor, uning eng baland nuqtasi 3352 m. Arabiston yarim orolio.ning g?arbiy va janubiy qirg?oqlari bo?ylab cho?zilgan kambar pastlik ? Ti-xoma, shimoliy ? Shimoliy Arabiston
pla-tosi
va Katta
Nefud
cho?li
, markazining kristall jinslardan iborat g?arbiy qismi O?rta Arabiston platosi deb ata-ladi, yarim orolning ohaktoshlardan iborat sharqiy qismi kuesta gryadalari-dir, katta maydonni band qilgan pastroq janubiy qismi esa
Rub ul-Xoliy
qum cho?li deyiladi. Arabiston yarim orolio., ayniqsa uning sharqiy past qismi
neftga
juda boy. Neft yuza joylashgan, qazib olish qulay. Arabiston yarim orolio.da yana
temir
,
rux
,
fosforit
-
apatit
rudalari
,
oltin
,
oltingugurt
,
kaliy
va
osh tuzlari
konlari
bor. Arabiston yarim orolio.
iqlimi
quruq
tropik iqlim
.
Yanvarning
o?rtacha
temperaturasi
shimolda
7° bo?lsa, janubida 24°,
iyunning
o?rtacha temperaturasi hamma qismida 30° dan yuqori, maksimal temperatura 50°, 55°, mini-mal temperatura shimolida 11°, Adanda 16°.
Yog?in
kam (100 mm), faqat
Yamanda
(750 mm) va Ummon tog?larida (500 mm) ko?proq. Oqar suvlar tog?li yerlardagina bor. Qolgan joylarda faqat quruq
o?zan
?
vodiylar
uchraydi. Ba?zi joylarda
yer osti suvlari
chiqib yotadi.
Tuproq
qumli
va toshloq cho?llarda butunlay yo?q yoxud hali 589ibtidoiy holda. Arabiston yarim orolio.ning shimoliy qismi
bo?z tuproq
bilan, janubiy va janubi-sharqidagi tog?li o?lkalar
qizil
va qizil-qo?ng?ir tog? tuproqlari bilan qoplangan. Arabiston yarim orolio.da aso-san Afrika florasiga xos
o?simliklar
o?sadi,
Hindiston
va
O?rta dengiz atro-figa
xos o?simlik
turlari
ham uchraydi. Cho?llarda o?simlik siyrak, ular
shuvoq
,
sho?ra
,
astragal
, kermak,
yulg?un
kabi il-dizlari uzun, dag?al o?t yoki
buta
, yoxud
da-raxtchalardan
iborat.
Bahorda
efemerlar
barq urib o?sadi. Tog?larning sernam yon bag?irlarida
barg to?kadigan
o?rmonlar
uchraydi. Janubi-g?arb va janubi-sharqda
savanna
tipidagi o?simliklar o?sadi.
Vohalarda
xurmo
daraxtlari ayniqsa ko?p.
Hayvonlardan
jayron
, yovvoyi
eshak
,
qo?shoyoq
,
qumsichqonlar
,
sirtlon
,
bo?ri
,
chiyabo?ri
,
tulki
, cho?l
parrandalari
va xilma-xil
sudraluvchilar
yashaydi. Arabiston yarim orolio.da
BAA
,
Saudiya Arabistoni
, Yaman,
Quvayt
,
Qatar
,
Ummon
davlatlari
,
Iroq
va
Iordaniyaning
bir qismi joylashgan (bu
mamlakatlar
tabiati
haqida tegishli maqolalarga q.).
Arabiston yarim oroli
-Yevrosiyoning eng
katta va arid iqlimli tabiiy geografik o?lkalaridan biri bo?lib, uning cho?l landshaftlari shimolda Suriya cho?li va u Sinay yarim oroligacha kirib boradi. Bu yerdagi cho?llar Afrika tropik cho?llarining davomi hisoblanadi.
Arabiston yarim orolining maydoni 3 mln. km2 dan ziyod. Uning katta qismi Saudiya Arabistoniga, qolgan qismi Yaman Arab Respublikasi, Omon, Birlashgan Arab Amirliklari, Quvayt, Iordaniya, Iroq va Suriyaga qaraydi. Yarim orol janubi-g?arbda Qizil dengiz, janubi-sharqda Adan qo?ltig?i va Arabiston dengizi, shimoli-sharqda Mesopotamiya pastekisligi, Fors va Omon qo?ltiqlari va g?arbda O?rta dengiz bilan chegaralanadi.
O?lkaning Omon qo?ltig?iga yaqin qismidan boshqa barcha qismi Afrika platformasidan ajralgan qadimiy kristall massivda shakllangan. Arxey kristall jinslari yarim orolning g?arbiy va janubi-g?arbiy qismida yer
yuzasiga chiqib yotadi. Qolgan hududlarda ular yura, bo?r va paleogen dengiz yotqiziqlari tagida qolgan. Yer yuzasining hozirgi tuzilishi neogenda yuz bergan vertikal tektonik harakatlar va vulkanizmning mahsulidir. Tog?lar Arabiston yarim orolining Qizil dengiz sohili bo?ylab tik yonbag?ir hosil qilib ko?tarilgan. Ularning platosimon tekislangan tepalari chuqur pastqamliklar bilan alohida massivlarga bo?lingan. Massivlarning balandligi shimolda 2000-2500 m dan janubda 2700-2800 m gacha ko?tariladi. Makkaning janubida joylashgan Hijoz tog?larining maksimal
balandligi Daka cho?qqisida 3353 m ga yetadi. O?lkaning janubi-g?arbiy chekkasidagi tizmalarning eng baland joyi Xisha tog?ida 3268 m ga, En-Nabishaib tog?ida 3600 m ga teng. Tog?li relef yarim orolning sharqiy chekkasi uchun ham xarakterli bo?lib, u yerdagi Omon tog?lari kelib
chiqishiga ko?ra alp burmalanish zonasiga qaraydi va tektonik jihatdan Zagros tog?larining davomi hisoblanadi. Omon tizmasining eng baland
nuqtasi Sham tog?ida 3353 m ga teng. Arabiston yarim orolining ichki qismi turli xil balandliklardagi plato
va tekisliklardan tarkib topgan. Ularning geologik tuzilishi va relef shakllari ham xilma-xil. Relefining shakllanishida sahroviy nurash va eol jarayonlar yetakchi rol o?ynagan. Ichki Arabistonning eng baland
ko?tarilgan qismi O?rta Arabiston platosidir. U Hijoz va Al-Asir tog?laridan sharq tomonda joylashgan va qadimiy kristall jinslardan tuzilgan, ayrim joylarda lavalar bilan qoplangan. O?rta Arabiston platosi
relefida orollar shaklida 1000-1500 m gacha ko?tarilib turgan balandliklar ko?p uchraydi. Laxu (1574 m), Tuvayk (1143 m), Ibn-Axmar (1371 m) kabi tog?lar shular jumlasidandir. O?rta Arabiston platosidan shimolda
Katta Nefud va sharqda Kichik Nefud (Daxna) cho?li joylashgan. Bu cho?llarda sochma qumlar, balandligi 80-100 m gacha yetadigan qum gryadalari va qum tepaliklari keng tarqalgan. Yarim orolning janubiy qismida maydoni 650000 km2 atrofida bo?lgan Rub-ul-Xoli cho?li joylashgan. Qumli cho?l g?arbda Jihoz va Sirot tog? etaklaridan sharqda Omon tog? etaklarigacha cho?zilgan. Yer yuzasi g?arbda 500-1000 m dan sharqda 100-200 m gacha pasayib boradi. Uzoq masofalarga cho?zilib yotgan ko?chma qum barxanlari va qum gryadalarining balandligi 100-200 m gacha yetadi. Cho?llarning yer yuzasi
ueddalar-quruq o?zanlar bilan kesilgan. Katta Nefud cho?lidan shimol tomonda Shimoliy Arabiston va Suriya cho?li joylashgan, ularning poydevori kristall jinslardan iborat. Ustki qatlami bo?r va paleogen
cho?kindi jinslari bilan qoplangan. Shimoliy Arabiston platosining o?rtacha balandligi 400-500 m, eng baland nuqtalari Al-Garais ko?tarilmasida 1182 m ga, Katob-esh-Shama ko?tarilmasida 1010 m ga yetadi. Suriya cho?lida
qum gryadalari, dyunalardan tashqari keng pastqam joylar ham uchraydi. Atrofdagi ko?p tarqalgan quruq o?zanlar-ueddalar berk botiqlarda tugaydi. Arabiston yarim orolining yer bag?ri neft konlariga, ayniqsa Qatar,
Quvayt, Saudiya Arabistoni, Dammam hududlari neftga nihoyatda boy. Bu hududdagi neftlar yura davrining ohaktoshlaridan, Baxreyn orollaridagi neft bo?r yotqiziqlaridan qazib olinadi. Yarim orolning katta qismi tropik cho?llar zonasida joylashganligi
tufayli yil bo?yi kontinental tropik havo massasi hukmronlik qiladi, atmosfera yog?inlari nihoyatda kam tushadi. O?lkaning ichki hududlarida va g?arbiy sohillarida yillik yog?in miqdori 30-50 mm ga ham yetmaydi. Yil bo?yi quruq davr davom etib, harorat yuqori bo?ladi. Arabistonning faqat shimoliy qismi subtropik mintaqaga qaraydi. O?lkaning tekisliklari
va platolarida yoz oylarining o?rtacha harorati +25°,+30°S ni tashkil etadi. Maksimal harorat Arabistonning markaziy hududlarida +55°S gacha etadi.
Tog? massivlarida harorat bir oz pasayadi. Yarim orolning shimoliy qismiga va Suriya cho?liga sovuq havo to?lqini kirib kelgan paytlarda eng sovuq oyning harorati +10°,+15°S gacha tushadi. O?lkaning yog?in ko?p
bo?ladigan joylari Omon va Yaman tog?laridadir. Yillik yog?in miqdori Omon tog? yonbag?irlarida 750 mm ni tashkil etadi. Arabiston yarim orolining hozirgi iqlim sharoiti daryo to?rlarining rivojlanishiga imkon bermaydi, shu sababdan uning katta qismida oqar
suvlar uchramaydi. Keng tarqalgan quruq daryo o?zanlari qadimda nam iqlim davri bo?lganligidan dalolat beradi. Bu o?zanlardan ahyon-ahyonda bo?lib turadigan yomg?irlar vaqtidagina suv oqadi. Arabistonni suv bilan
ta?minlashning asosiy manbai yer osti suvlari hisoblanadi. Voha landshaftlarining mavjudligi ham bevosita grunt suvlari bilan bog?liq.
Arabistonning asosiy qismini tropik cho?l va chala cho?l landshaftlari egallagan, tuproq-o?simlik qoplami kam rivojlangan. O?simliklari sukkulentlardan (aloy, sutqon), butalardan va tomiri yaxshi rivojlangan
astragal, shuvoq, aristidalardan iborat. Yaman tog?larining mussonlarga ro?para bo?lgan yonbag?irlari tabiiy va madaniy o?simliklarga boy. O?rmonlar ko?pincha 1000-2000 m balandliklar oralig?ida tarqalgan. Ular
akasiya, mimoza, daraxtsimon sutqon, ulkan ajdar daraxti kabilardan
iborat. O?rmonlar mintaqasidan pastda o?simlik qoplami cho?l qiyofasiga,
yuqorida esa cho?l-dasht xarakteriga ega. Vohalarda finik palmasi, ayrim
sug?oriladigan sohillarda kokos palmasi o?sadi.
Arabiston faunasi G?arbiy Osiyo, O?rta dengiz Yevropasi va Afrika
faunasiga o?xshash. Cho?llarda antilopa, g?izol, yovvoyi eshak-onagr, katta
quloqli tulki ? fenek, ola sirtlon va chiyabo?rilar yashaydi. Tog?larda
daman, qoplon, gamadrillar uchraydi. Cho?llarda sudralib yuruvchilardan
zaharli qora ilon, kobra yoki ko?zoynakli ilon, ko?k ilon (gurza), agama va
kaltakesaklar ko?p tarqalgan. Cho?l parrandalaridan to?rg?aylar, chillar,
kakliklar xarakterli. Tropik savannalarda deyarli qirilib ketgan va hozirgi
vaqtda juda kam qolgan tuyaqushlar uchraydi.
- O?zME
. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
- T. V. Vlasova. Materiklar tabiiy geografiyasi (okeanlar tutash qismlari bilan birga)- O?qituvchi. T., 1981[1]
- X.Vaxobov, A. A. Abdulqosimov, N. R. Alimkulov MATERIKLAR VA OKEANLAR TABIIY GEOGRAFIYASI -Toshkent ,2021[2]