|
Энергия
|
---|
,
|
|
Хемчээли
|
|
СИ
|
Дж
|
СГС
|
эрг
|
Энергия
(
бурун-грек
?ν?ργεια
? ажыл, кылдыныг, к?ш, к?ч?) ? материяны? а?гы-а?гы шимчээшкиннерини? болгаш бот-боттары-биле харылзаазын илереткен хемчээл, материяны? шимчээшкинини? бир байдалындан ?ске байдалынче кирип турарыны? хемчээлин илереткен физиктиг величина.
≪Энергия≫ деп с?ст? Аристотель бир дугаар бодуну? ≪Физика≫ деп ажылынга ажыглаан, ынчалза-даа ында ол ч?гле кижини? кылып турар ажылынга хамаарыштыр ажыглаттынып турган.
Энергияны
Е
деп ?ж?к-биле демдеглээр (
лат.
e
nerg?a
? кылдыныг, ажыл, к?ч?).
Чылыгны? хемчээлин илередирде
Q
деп символ ажыглаар (
англ.
q
uantity of heat
? чылыгны? хемчээли).
Дамчыткан энергияны? хемчээли кылдыр ажылды демдеглээрде
A
деп (
нем.
a
rbeit
(ажыл) азы
W
деп символ (
англ.
w
ork
? ажыл) ажыглаар.
Тодаргай ?е иштинде энергияны? ?скерлиишкинини? хемчээли кылдыр к?ч?н? демдеглээрде
W
деп символ ажыглап турар.
Телону? иштики энергиязын илередирде
U
деп сивол ажыглаар.
≪Энергия≫ деп термин грек
?ν?ργεια
деп с?стен укталган, бир дугаар Аристотельди? ажылдарынга ≪кылдыныг, ажыл≫ дээн уткаларынга ажыглаттынып турган.
Лейбниц 1686 болгаш 1695 чылдара бодуну? ажылдарынга ≪дириг к?ш≫ (
vis viva
) деп термин ажыглап турган, ол дээрге, объектини? де?зизин оо? д?ргенини? квадрадынга к?в?деткени деп билип турган, амгы ?ени? терминологиязыны? аайы-биле кинетиктиг энергия-дыр.
Маркиза Эмили дю Шатле ≪Физика ному≫ (
фр.
Institutions de Physique
, 1740) деп ажылында Лейбницти? идеяларын Виллем Гравезандти? практиктиг хайгааралдары-биле каттыштырган.
1807 чылда Томас Юнг ≪энергия≫ деп терминни ≪дириг к?ш≫ деп терминни? орнунга амгы ?еде ажыглаттынып турар утказынга д??шт?р ажыглаан. Гаспар-Гюстав Кориолис ажыл биле кинетиктиг энергияны? аразында харылзааны 1829 чылда тодараткан. Уильям Томсон бир дугаар ≪
кинетиктиг энергия
≫ деп терминни 1851 чылдан орай эвес ?еде ажыглаан, а 1853 чылда Уильям Ренкин бир дугаар ≪
потенциалдыг энергия
≫ деп терминни ажыглаан.
1918 чылда энергияны? кадагалаттынып артары дээрге-ле ?ени? трансляционнуг симметриязыны? математиктиг т??нели-дир барымдаалаттынган. Тодаргайлаарга, энергияны? кадагалаттынып артары физиканы? хоойлуларыны? ?е эртерге ?скерилбезини? чылдагааны-биле кадагалаттынып турар.
Механикада
потенциалдыг энергия
(азы телоларны? болгаш оларны? кезектерини? боттарыны? аразында азы даштыкы ш?лдер-биле харылзаалашканындан тывылган энергия) база
кинетиктиг энергия
(шимчээшкинни? энергия) деп ийи энергия дугайында билиишкиннер бар. Оларны? т???
долу механиктиг энергия
деп адаттынып турар.
Ш?лдерни? шупту хевирлери энергиялыг болур: электримагниттиг, гравитациялыг (тыртыжыынкынны?) болгаш атомнуг (ядролуг) энергиялар.
Энергия дээрге, физиктиг системаны? ажыл кылып болгу дег магадылалыны? хемчээли болур. Чижээлээрге, телону? долу механиктиг энергиязыны? ?скерлиишкинни сан талазы-биле алырга, телога чоруткан механиктиг ажылды? хемчээлинге де? болур. Ынчангаш энегрия болгаш ажыл сан-биле ча?гыс хемчээл-биле илереттинер.
Хамаарылгалыыны? тускай теориязында де?зи-биле энергияны? аразында
Эйнштейнни?
формулазы-биле
илереттинер харылзаа бар:
- ында
? системаны? энергиязы;
- ? оо? де?зизи;
- ? вакуумда чырыкты? д?ргени.
Энергияны? ?ндезиннерин ийи кезекке чарып болур: ктап тургустунмас болгаш ?рг?лч? турар. Энергияны? катап тургустунмас ?ндезиннеринге нефть, газ, х?м?р, уран д.о.?. хамааржыр. ?рг?лч? турар ?ндезиннерге Х?нн??, хатты?, ГЭС-тен алыр энергияларны киирип болур.
Энергияны? катап тургустунмас ?ндезиннери болгаш оларны? хемчээлдери
[1]
?ндезинини? хевири
|
Курлавыры, Дж
|
Термоядролуг энергия
|
3,6·10
26
|
Ядролуг энергия
|
2·10
24
|
Нефть биле газты? химиктиг энергиязы
|
2·10
23
|
Черни? иштики чылыы
|
5·10
20
|
Энергияны? катап тургустунар ?ндезиннери болгаш оларны? хемчээлдери
[1]
?ндезинни? хевири
|
Курлавыры, Дж
|
Х?нн?? энергиязы
|
2·10
24
|
Далай к?д?рл?р?н?? энергиязы
|
2,5·10
23
|
Хатты? энергиязы
|
6·10
21
|
Хемнерни? энергиязы
|
6,5·10
19
|