Энергия

Википедия деп сайттан

Энергия

,

Хемчээли
СИ Дж
СГС эрг
Х?н Чер кырында амыдыралды хандырып турар энергияны? ?нген д?з?.

Энергия ( бурун-грек ?ν?ργεια  ? ажыл, кылдыныг, к?ш, к?ч?) ? материяны? а?гы-а?гы шимчээшкиннерини? болгаш бот-боттары-биле харылзаазын илереткен хемчээл, материяны? шимчээшкинини? бир байдалындан ?ске байдалынче кирип турарыны? хемчээлин илереткен физиктиг величина.

≪Энергия≫ деп с?ст? Аристотель бир дугаар бодуну? ≪Физика≫ деп ажылынга ажыглаан, ынчалза-даа ында ол ч?гле кижини? кылып турар ажылынга хамаарыштыр ажыглаттынып турган.

Энергияны демдеглээри [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Энергияны Е  деп ?ж?к-биле демдеглээр ( лат.   e nerg?a ? кылдыныг, ажыл, к?ч?).

Чылыгны? хемчээлин илередирде Q  деп символ ажыглаар ( англ.   q uantity of heat ? чылыгны? хемчээли).

Дамчыткан энергияны? хемчээли кылдыр ажылды демдеглээрде A  деп ( нем.   a rbeit (ажыл) азы W деп символ ( англ.   w ork ? ажыл) ажыглаар.

Тодаргай ?е иштинде энергияны? ?скерлиишкинини? хемчээли кылдыр к?ч?н? демдеглээрде W деп символ ажыглап турар.

Телону? иштики энергиязын илередирде U деп сивол ажыглаар.

Терминни? т??г?з? [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

≪Энергия≫ деп термин грек ?ν?ργεια деп с?стен укталган, бир дугаар Аристотельди? ажылдарынга ≪кылдыныг, ажыл≫ дээн уткаларынга ажыглаттынып турган.

Томас Юнг ≪энергия≫ деп с?ст? бир дугаар амгы утказынга д??шт?р ажыглаан.

Лейбниц 1686 болгаш 1695 чылдара бодуну? ажылдарынга ≪дириг к?ш≫ ( vis viva ) деп термин ажыглап турган, ол дээрге, объектини? де?зизин оо? д?ргенини? квадрадынга к?в?деткени деп билип турган, амгы ?ени? терминологиязыны? аайы-биле кинетиктиг энергия-дыр.

Маркиза Эмили дю Шатле ≪Физика ному≫ ( фр.   Institutions de Physique , 1740) деп ажылында Лейбницти? идеяларын Виллем Гравезандти? практиктиг хайгааралдары-биле каттыштырган.

1807 чылда Томас Юнг ≪энергия≫ деп терминни ≪дириг к?ш≫ деп терминни? орнунга амгы ?еде ажыглаттынып турар утказынга д??шт?р ажыглаан. Гаспар-Гюстав Кориолис ажыл биле кинетиктиг энергияны? аразында харылзааны 1829 чылда тодараткан. Уильям Томсон бир дугаар ≪ кинетиктиг энергия ≫ деп терминни 1851 чылдан орай эвес ?еде ажыглаан, а 1853 чылда Уильям Ренкин бир дугаар ≪ потенциалдыг энергия ≫ деп терминни ажыглаан.

1918 чылда энергияны? кадагалаттынып артары дээрге-ле ?ени? трансляционнуг симметриязыны? математиктиг т??нели-дир барымдаалаттынган. Тодаргайлаарга, энергияны? кадагалаттынып артары физиканы? хоойлуларыны? ?е эртерге ?скерилбезини? чылдагааны-биле кадагалаттынып турар.

Энергияны? хевирлери [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Механикада потенциалдыг энергия (азы телоларны? болгаш оларны? кезектерини? боттарыны? аразында азы даштыкы ш?лдер-биле харылзаалашканындан тывылган энергия) база кинетиктиг энергия (шимчээшкинни? энергия) деп ийи энергия дугайында билиишкиннер бар. Оларны? т??? долу механиктиг энергия деп адаттынып турар.

Энергияны? хевирлери:
Механиктиг   Потенциалдыг
  Кинетиктиг
? ? ? Иштики
Электросорунзалыг   Электрилиг
  Сорунзалыг
Химиктиг
Ядролуг
Гравитацялыг
Вакуумну?
Гипотетиктиг:
Кара?гы
Улай к?р.: Энергияны? кадагалаттынарыны? хоойлузу

Ш?лдерни? шупту хевирлери энергиялыг болур: электримагниттиг, гравитациялыг (тыртыжыынкынны?) болгаш атомнуг (ядролуг) энергиялар.

Энергия биле ажыл [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Энергия дээрге, физиктиг системаны? ажыл кылып болгу дег магадылалыны? хемчээли болур. Чижээлээрге, телону? долу механиктиг энергиязыны? ?скерлиишкинни сан талазы-биле алырга, телога чоруткан механиктиг ажылды? хемчээлинге де? болур. Ынчангаш энегрия болгаш ажыл сан-биле ча?гыс хемчээл-биле илереттинер.

Хамаарылгалыыны? тускай теориязында [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Энергия биле де?зи [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Хамаарылгалыыны? тускай теориязында де?зи-биле энергияны? аразында Эйнштейнни? формулазы-биле илереттинер харылзаа бар:

ында  ? системаны? энергиязы;
 ? оо? де?зизи;
 ? вакуумда чырыкты? д?ргени.

Энергияны? ?ндезиннери [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Кижини? энергиязын болгаш чуртталгазын к?рг?скени.

Энергияны? ?ндезиннерин ийи кезекке чарып болур: ктап тургустунмас болгаш ?рг?лч? турар. Энергияны? катап тургустунмас ?ндезиннеринге нефть, газ, х?м?р, уран д.о.?. хамааржыр. ?рг?лч? турар ?ндезиннерге Х?нн??, хатты?, ГЭС-тен алыр энергияларны киирип болур.

Энергияны? катап тургустунмас ?ндезиннери болгаш оларны? хемчээлдери [1]
?ндезинини? хевири Курлавыры, Дж
Термоядролуг энергия 3,6·10 26
Ядролуг энергия 2·10 24
Нефть биле газты? химиктиг энергиязы 2·10 23
Черни? иштики чылыы 5·10 20
Энергияны? катап тургустунар ?ндезиннери болгаш оларны? хемчээлдери [1]
?ндезинни? хевири Курлавыры, Дж
Х?нн?? энергиязы 2·10 24
Далай к?д?рл?р?н?? энергиязы 2,5·10 23
Хатты? энергиязы 6·10 21
Хемнерни? энергиязы 6,5·10 19

Демдеглелдер [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Литература [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Ш?л?глер [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]