Тыва Арат Республика

Википедия деп сайттан

Тыва Арат Республика

орус.   Народная Республика Танну-Тува
орус.   Тувинская Народная Республика

Тук Сүлде
Тук С?лде
Тыва Арат Республиканы? ыдык ыры
Т?ре дылдар Моол дыл биле Тыва дыл
Найысылал Кызыл
Валюта Тыва акша

ТАРны? тугу (1943 - 1944)
ТАРны? с?лдези (1943 - 1944)

Тыва Арат Республика ( латиница  ? тыв.   Tь?a Arat Respu?lik , кириллица  ? тыв.   Тыва Арат Республик [1] ) ? долу эвес х?лээп к?рд?нмээн ( ССРЭ ? 1924 чылда база МУР ? 1926 чылда) Мурнуу Сибирьде к?р?не 1921 чылдан эгелеп 1944 чылдарга чедир. 1921?1926 чылдарда албан ёзузу-биле Танну?-Тыва деп адаттынып турган. 1944 чылда ССРЭни ? иштинде РСФСРни? тургузуунче Тыва автономнуг область кылдыр кирген [2] .

К?р?не ады [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Тыва к?р?не адын 2 катап солаан.

  • Та?ды Тыва Улус (Республика). Бо болза к?р?нени? баштайгы ады-дыр.
  • Та?ды Тыва Арат Республика. 1924 чылда Тываны? ийи дугаар ?ндезин хоойлуузун х?лээп алгаш к?р?нени? адын "Та?ды Тыва Арат Республика" кылдыр эде адаан.
  • Тыва Арат Республик. 1926 чылда IV дугаар Улуг Хуралга Тываны? ?ш дугаар ?ндезин хоойлуузун х?лээп алгаш к?р?нени? адын "Тыва Арат Республик" кылдыр база катап эде адаан.

1930 чылдан бээр Тывага "Чаа т?рк алфавитке" ?ндезилетинген бижик тарай берген. Латинчиткен тыва бижикти? чуруму ёзугаар к?р?нени? адын "Tь?a Arat Respublik" кылдыр бижип турган. 1930-1941 чылдарда к?р?не адынга "РеспубликА" деп с?с турбаан.

Орустар Тыва к?р?нени баштай "Танну-Тувинская Народная Республика" кылдыр адап турган, оон анаа "Тувинская Народная Республика" дээр апарган. 1930-ен чылдарны? тыва маркаларында ≪Touva postage≫ деп англи бижик бар.

К?р?не демдээ [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Кол ч??л: Тыва Арат Республиканы? тугу       Кол ч??л: Тыва Арат Республиканы? с?лдези

1926 чылга чедир к?р?не демдектери турбаан. Оо? орнунга Чазакты? биле ТАРН Т?п Комитедини? Хорлоо дээр тугу турган. Ол тукту 1921-22 чылдарда Т?шпек хуурак чогаадып кылган. ТАР-ны? тугу болгаш с?лде демдээ 1926 чылда тыптып келген, оо? дугайында ?ш дугаар ?ндезин Хоойлуда бижээн бооп турар.

?ндезин хоойлу [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

1921-1944 чылдар иштинде ?ндезин хоойлуну элээн каш катап х?лээп турган.

  • Бир дугаар ?ндезин хоойлуну Улуг Шуулганга х?лээп алган. Ол хоойлу 22 ч??лд?г болган. ?ндезин хоойлу ёзугаар чылды?-на Улус Хуралы чыглыр ужурлуг. Дээди эрге-чагырны болгаш хоойлу чогаадыр эрге чагырганы Улус Хуралы чорудар ужурлуг. Кожуунга кожуун Хуралы, сумуга суму Хуралы турар ужурлуг деп бижээн. Кожуун Хуралынга кожуун чагырыкчызын шилип алыр, чагырыкчы кижи 3 дузалакчылыг болур. Б?д?н к?р?нени удуртур чазак "Т?п Хораа" болган. Т?п Хорааны? нояннары чылда 4 катап чыглыр ужурлуг турган. Ш??г? ажылын кожуун азы суму Хуралы сайгарар турган. Аар кем-херек ??лгедиглерин Т?п Хораа боду сайгарар ужурлуг турган.
  • Ийи дугаар ?ндезин хоойлу 1924 чылда сентябрьны? 28-тен онтябрь 6-га чедир II дугаар Улуг Хурал болган оо? т?лээлекчилери к?р?нени? ийи дугаар ?ндезин хоойлузун х?лээп алган.
  • ?ш дугаар ?ндезин хоойлу. 1226 чылда ноябрьны? 18-24 х?ннеринде IV дугаар Улуг Хурал болган оо? т?лээлекчилери Тываны? ?ш дугаар ?ндезин хоойлузун х?лээп алган.
  • Д?рт дугаар ?ндезин хоойлу. 1930 чылы? октябрь 18-те VII дугаар Улуг Хурал болган оо? т?лээлекчилер Тываны? д?рт дугаар ?ндезин хоойлузун х?лээп алган.

Чурт, девискээр [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Улуг Шуулганга нояннар 7 кожууннуг к?р?не тургускан. Салчак кожууну, Тожу кожууну, Шалык-Сартыыл кожууну, Маады кожууну, Даа кожууну, Бээзи кожууну, Оюннар кожууну.

1923 чылды? сентябрь 20-ден октябрь 1-ге чедир Та?ды Тывазыны? I дугаар Улуг Хуралы эрткен. А?аа к?р?нени 6 кожуунга эде чарган, чамдык кожууннар чер ады-биле таарыштыр чаа аттар алган. Ол болза Хемчик кожууну (эрги Даа кожууну дур); Улуг-Хем кожууну (эрги Бээзи кожууну дур); Тес-Хем кожууну (эрги Оюннар кожууну биле Шалык-Сартыыл кожууну); ??к кожууну (эрги Маады кожууну); Салчак кожууну (ады хевээр арткан); Тожу кожууну.

Т?ре херээ [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Тыва к?р?нени? тывылган ужуру ч?л? [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

1912 чылда тывалар Эжен хаанны? эрге-чагыргазындан хосталып алган. Ол берге ?елерде хостуг ш?лээн чурталга турбас турган, ч?ге-дизе Тываны со?гу таладан орустар эжелеп аарын кызып турган, мурнуу ч?ктен моолдар азы кыдаттар эжелеп аарын кызып турган. Ынчангаш тыва нояннар тааржыр байдалды ажыглавышаан бирде моолдарга, бирде орустарга, бирде кыдаттарга бараалгап турган. 1912-1921 чылдар иштинде тывалар моолдарны?-даа дарлалын, орустарны?-даа кара-сагыжын к?рген, билген.
1921 чылда геополитика талазы-биле Тываны? туружу онза-солун апарган. Сибирни? Совет Чазаа (Сибревком) Тываны Моол к?р?неге кадар деп бодалдыг турган. Ол ?еде Тывада Совет Чазакты? т?лээзи болур И. Г. Сафьянов деп кижи турган. Сафьянов болза салым-чаянныг хувискаалчы кижи турган, ол кижи бодуну? бижиктеринде: "бир эвес Тыва чурту Совет чоннар-биле кады чоруур болза, мен ында багай ч??-даа к?рбес тир мен" деп бижип турган. И. Г. Сафьянов Тываны комунистиг орус чуртунга кадар деп бодалдыг турган. Сибирде Совет Чазакты? (Сибревкомну?) биле Сафьяновту? бодалдыры д??шпес, сыр а?гы бооп турган.
Тываны коммунистиг орус чуртунга И. Г. Сафьянов кадып шыдавас турган. "Тыва чурту Моолга катыжа бээр болза, кончуг бак болур" деп Сафьянов бодап турган. Мындыг берге таварылгада И. Г. Сафьянов кажар арга ажыглаан. 1921 чылды? беш айны? 25-26 х?ннеринде Чадаанага ол Хемчикти? нояннары-биле эптиг-ч?пт?г чугаалашкан. "Бир эвес тывалар бодуну? к?р?незин тудуп алыр болза Совет к?р?не Тыва к?р?нени хайгаарап камгалаар" деп Сафьянов бодуну? бодалын илереткен. Хемчикти? нояннары Сафьяновту? бодалын ч?пт?г деп санаан. Тыва к?р?нени чартып тургузар дугайында тода айтырыгларны келир ?еде болур Б?г? Тываны? улуг шуулганынга чугаалажып к??р деп шиитпирлээн. Шуулганны сес айны? 5-те эртирер деп дугурушкан.

1921 чыл. Улуг Шуулган [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Шуулган Оюннар кожуунну? Суг-Бажы деп черге август айны? 13-16 х?ннеринде эрткен. А?аа д?ж?меттер Чаа к?р?нени? ?ндезин Хоойлузун с?мележип к?рген. Шуулганга Хаазыт биле Сартыыл кожууну? нояннары келбээн. Хаазыт кожууну? д?ж?меттеринче шуулган болур дугайында тускай чалалга чоруткан бе азы чорутпаан бе оозу билдинмес. Ол ?еде Хаазыт кожууну Та?ды Тываны? тос кожуунунга хамааржып турза-даа, ол кожууну моол нояннар чагырып турган. "Хаазыт кожууну Моолда турар ч?ве дир" дээш, ол кожуунну Та?ды Тывазындан д?ж?меттер а?гылап хоруп каапкан. Шалык биле Сартыыл кожуунар ча?гыс сумулуг бичии кожуунар турган, ынчангаш ол кожуунарны ча?гыс Шалык-Сартыыл кожуун болур кылдыр кадып каан.

Тываны? т?в? кылдыр "Красный" хоорайны чарлаан. Шуулганга д?ж?меттер орустар-биле дугуржуп алган, орустар болза тываларга "Красный" хоорайга 2 бажы? тып хостап бээр деп аазаан.

Та?ды Тыва Улус [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Баштай к?р?нени Т?п Хораа удуртуп турган. Т?п Хораага 7 кожуундан 7 ноян ажылдап турган. Т?п Хорааны амбын ноян Содунам Балчыр удуртуг ужурлуг турган. Ол кижи аарыг боорга Т?п хорааны? ажылын Мо?гуш Буян-Бадыргы баштаан.

1922 чылды? февральда Т?п Хорааны 4 ямылыг Т?п Ч?в?лел (Чазак) солаан: ол болза Даштыкы херектер яамызы, Иштики херектер яамызы, Ш??г? биле Шериг яамызы. 1922 чылды? т?нч?з?нде Са?-Х?? яамызын тургускан, Шериг яамызын д?ж?ргеш оо? эрге-херээн Иштики херектер яамызынга х?лээдип берген. Чазакты? даргазы кылдыр Маады кожууну? ноянын Лопса?-Осурну со?гаан, соонда Чазак даргазынга Салчак кожууну? нояны Идам-С?р?? олурупкан.

Эгезинде та?ма чери Туранга турган. 1921 чылда-ла Улуг Шуулганга д?ж?меттер орустар-биле дугуржуп алган, орустар болза тываларга "Красный" хоорайга 2 бажы? тып хостап бээрин аазаан. Ынчангаш эрги дугурушканы ёзугаар Чазак чазын 1922 чылда "Красный" хоорайже к?же берген.

1923 чылда июль 6-да ТАРНамыны? II дугаар чыыжы болган оо? т?лээлери д?ж?мет биле ноян кижилерни? эрге дужаалын ап кааптар деп шиитпир х?лээп алган. Ол ?еден эгелеп: ноян кижи: бээзи, бээли, г?? деп ат эдиливес апарган. Одага биле чи?зе эдиээри база хоруглуг апарган. Дузалакчы, чагырыкчы, мээре?, чала?, ча?гы ... дээн хевирлиг дужаалдар турбас ужурлуг апарган. Эрги дужаалдар орнунга анаа суму биле кожуун даргазы деп дужаалдыг кижилер турар ужурлуг деп чарлаан. Чыышка улуг от ужудупкан а?аа турган 100 хире д?ж?мет бодуну? б?ртеринден одага биле чи?зелерни ушта адыргаш отче каапкан. Карачал кижи д?ж?мет кижини к?ргеш черге чедир с?гейбес ужурлуг деп доктаал ?нд?рген. Лама кижилер албан, ?нд?р?г т?лээр ужурлуг деп чыышты? т?лээлекчилери база шиитпир ?нд?рген.

1923 чылда тос айны? 20-ден он айны? 1-ге чедир Та?ды Тыва Улусту? I дугаар Улуг Хуралы эрткен. А?аа Т?п Ч?в?лелди? сайыттарын шилип со?гаан. Чазак даргазы Мо?гуш Буян-Бадыргы болган, оо? оралакчызы Данзын-оол болган. Содунам-Балчыр ш??г? сайыды болган. Даштыкы херектер яамызыны? даргазы Соян Оруйгу болган. Са?-Х?? яамызын Хертек Ананды баштаан. Иштики Херектер яамызын Данзырын баштаан. I дугаар Улуг Хуралды? т?лээлери тускай хоойлу х?лээп алган, ол хоойлу ёзугаар ноян биле д?ж?мет кижилерни? албан дужаалдарын хоруп каапкан, оон ы?ай карачал кижи ызыгуурлуг кижиге таварышса черге чедир с?г?рбес ужурлуг деп шиитпирлээн.

1920 чылдарда Чазак даргалары чайын 3 ай иштинде ш?лээ алгаш, аал-чуртунга дыштанып алыр чораан. Тыва к?р?нени? баштайгы чылдарында сайыттар, чазак ажылдакчылары шалы?ын шай-биле ап турган. Э? улуг шалы? болза айда бир б?д?н шай болур турган.

Тыва к?р?не тыптып кээрге Содунам-Балчыр Самагалдайдан Кызылче амбын-ноянны? архивин чортупкан. Саазын документилерни 2 тевеге ч?д?р?п алгаш чораан. Верхне-Никольск (Бай-Хаак) бертинге орус шеригни? доскуулу ол кош тевелерни дозупкан. Орус шериг кижизи бар чыткан кош тевелер дугайында дораан Кызылче долгапкан. Кызылдан Оюн Данчай биле бир орус офицер келген. Орустар амбын-ноянны? архивин чок кылдыр ?ртедипкен. О. Данчай орустарны "ынчап болбас ол саазыннар дээрге тыва улусту? т??г?з? д?р" дээрге-даа олар ону тооваан. Амгы ?еде Тываны? К?р?не архивинде шыгжаттынып турар "амбын-ноянны? фондузу" деп ч?ве дээрге Содунам-Балчырны? бижээн кезек сактыышкыннары дыр. Содунам-Балчыр ш??г? сайыды тургаш бодуну? бодалдарын сактыышкыннарын саазынга бижип артырган. [3]

1923 чылдан эгелеп Са?-Х?? яамызы чондан ?нд?р?г чыып эгелээн.

ССРЭ 1924 чылда Тываны а?гы к?р?не кылдыр чарлаан, МАР 1926 чылда ТАР-ны а?гы чурт кылдыр х?лээп алган.

Ч?р?лдээлер [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Чаа к?р?не чаа ёзу-биле чуртап эгелээн. Чаа ?ени? чаартылгаларынга чамдык улус тарышпас турган. Тывалар, аразында чижи бээрге моолдар амыраар турган.
ТАР Намынга бажы эъттенген чурум билбес, араглаар, улусту? мал-маганын анаа-ла хавыра бээр кижилер турган. Оларны улус "Чудурук нам" дээр турган. 1929 чылда октябрь 20-ден ноябрь 10-га чедир ТАР Намыны? чыыжы эрткен. А?аа хувискаачы улус шыырак бай кижилерни?, х?рээлерни? эт-х?ре?гизин, мал-маганын хавырар деп шиитпир х?лээп алган. Д?ж?мет чораан кижилерни оран-чуртундан ?нд?р к?ж?р?п хамааты эргезин казып база турган.

Куулар Сумунакты? ?ймээни [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Тыва Чазак ?нд?р?г ?ртээн элээн бедидипкен. 1924 чылда март 11-де Шемиге нам хуралы эрткен а?аа 34 кижи турган. А?аа чыылган кижилер бодуну? д?в?релин илереткен: "д?р?м, саавыр болгаш ?н?д?р?г, дадывыр кончуг бергедээн, оларны к??седир арга чок болу берген. Алган кадайны, уруг-дарыгны хавырып апаар, оран черин ?лежип хемчээр, ?л?к, м??г?н, тараа биле малды хавырар дээн дир. Мал бажы сая чеде бээрге ону Хем Белдиринче с?р?п апаар, хамык чыгган малды а?аа чыггаш оон д?герезин согар дыр" деп дижип турган. ?ймээнчилер Шеми, Чыргаккы, Адар-Т?ш, Ак-Дуруг биле Чаа-Х?л девискээрин эжелеп алган, оларда кижи саны 600 хире кижи турган. Олар садыг биле ?ртээл черлерин чок кылдыр ?птеп каапкан. Буян-Бадыргы оларны оожургадыр дээш Чадаанаже ?н?пкен. Сумунакты ол канчап-даа чагып, сургап чадап каан. Сумунак суглар "д?ж?п бээринин? орнунга т?рээн черге ?лгени дээре" дишкеннер. Хамыкты? эгезинде аратарга туттурган кожуун ажылдакчыларын хостаптар кылдыр Буян-Бадыргы ?ймээнчилер-биле дугуржуп чугаалашкан. ?ймээн ?нд?рген кижилер-биле чугаа кылыр арга чок апаарга, Чазак чери оларны базар дээш 150 хире шериг кижи чортупкан. Чазак шерии араттар-биле чайга чедир тулчуп аткылашкан. Соонда Сумунак эштери-биле д?ж?п берген. Сумунакты? бодунга 366 ла? торгаал т?леткен, оо? эштерин 30-ден 90 ла? торгаалга онааштырган.

Хемчикте ?ймээн [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Чазакты биле намны удуртуп чораан хувискаалчы кижилер чонну? мал-маганын кара туразында хавырып эгелээрге, 1930 чылды? март 17-де Ч??н-Хемчик кожуунунга ?ймээн ?нген. ?ймээнчилерни Баян-Тала чуртуг Куулар Барыймаа удуртуп баштап турган. Тываны? Революстуг Шерии араттар-биле чайга чедир дайылдашкан. Майга чедир шериглер 139 кижини туткан, олардан 14 кижини боолаан, 57 кижини Тывадан ?нд?р ш?л?пкен. Оо? а?гыда аткылажыышкын ?езинде 4 кижи ?л?рткен, 7 кижини кандыг-даа шииткел чокка туткаш анаа болаап ?л?рген. ТАР Шериинден дескен араттар М??г?н-Тайга таварыштыр Синцзянче (Кыдат) дезип турган. Хамык дескен улусту тудар сорулгалыг кылдыр кызыгаарга шериг хараалдарын тургускан. М?ген-Б?ренге 12 шериг кижи. Чигжейге 10 шериг, Каргыга - 14 шериг, Барлык бажынга 10 шериг кижилерин тургузуп каан. К. Барыймаа боду т?релдери-биле, эштери-биле аъттыг-х?лд?г Моолду таваргаш Синцзянче к?же берген.

Тере-Х?лде ?ймээн [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

1932 чылдан бээр Тере-Х?лд?? аратары Кызылда турар чазакка чагыртпастай берген. Ку?гуртуга школа биле эмчи тудуп турган 6 кижини ?ймээнчилер туткаш диригге ?ртедипкен. Тере-Х?лге Кижиир-оол баштаан Чазак т?лээлери келген, ол улус Дооду-Кол деп черге баргаш, ында аалга кирген: "Эр улус бар бе?" деп айтырып мендилежирге кым-даа, ч?н?-даа ыытаваан. Оон боо даажы ды?налган Кижиир-оол биле оо? кады чораан То?мит дээр эжи балыглаттырган. Июль 7-де Тыва Чазак Тере-Х?лче шериг чортупкан. Шеригни Хертек Шилги-Бызаа деп кижи баштап турган. ТАР Шерии биле ?ймээнчилер Сайгал деп черге тулушкан. Тулчуушкун соонда Тере-Х?лд?? аратары 2 чарлы берген, бир б?л?к Тере-Х?лче аткаарлай берген, ийи дугаар б?л?к Сайгал иштинче чоруй барган. Х. Шилги-Бызаа шериин ийи кезеке чарып алган. Бир кезек шеригни И. Бадра баштаан ол кезек Сайгалда чаштынып турган аратарны с?р?п чорупкан, арткан шерии-биле Х. Шилги-Бызаа Тере-Х?л талазынче чорупкан. Кезек ?е эрткенде Х. Шилги-Бызааны? шерии Тере-Х?лд?? аратары-биле ийи дугаар тулушкан. ТАР Шериинге удурланган кижилерден 78 кижи ?л?рткен, артканнары Моол талазынче дезипкен. ?л?рткен улус аразындан шериглер ийи пулемёт, саны 100 ажа бээр винчестер боо биле чактыр боо тып алган.

Тыва Аратты? Революстуг Намы [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

АРЭВЭ [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Тываны? Аныяктарны? Революстуг Эвилели. Чамдыкта "РЭВАНЭ" (Революстуг Аныктарны? Эвилели) база дээр.
1925 чылды? 12 айны? 20-23 х?ннеринде Кызылга тыва аныяктарны? чыыжы эрткен. Ол чыышты ТАРН ТК Чи?гине секретары Мо?гуш Буян-Бадыргы удуртуп эртирген. Буян-Бадыргы чыышты ажыдып тургаш мындыг ч?ве чугаалаан: "аныяктарны? организациязы чокта арат намны быжыглаары база чаа к?р?не тургузуп боттандырарыны? дугайында бодаан-даа херээ чок ...". Аныяктар чыышка 5 ч??л айтырыг сайгарып к?рген, ол 5 ч??л айтырыгдан э? кол айтырыг болза РЭВАНЭ-ни? ажылын канчап эгелеп тургузуп алыры болур. РЭВАНЭ-ни? Т?п комитедини? кежиг?н?нге 13 кижини шилип алган. Аныяктар эвилелини? Чи?гине серетарынга Иргит Шагдыржап со?гутурган.

Тываны? Аратты? Революстуг Шерии [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Тыва нояннар кажан-даа ча?гыс черге ?р ?е иштинде октуг-боолуг улус тутпас чораан. ?е-шаг бергедээрге херек апаарга олар адыгжы аратардан шериг чыып алыр турган.
1921 чылда Т?п Хораага 10 шериг кижи турган. Олар та?ма черин камгалап Т?п Хорааны? чарлыын к??седип чоруп турган. Ынчангаш оларны чамдыкта "чарылга шерии" деп база адап турган.
1922 чылды? февральда 4 яамылыг Чазак тыптып келген, ол яамылырны? бирээзи Шериг яамызы болган. Шериг яамызыны? даргаы Куулар Лопса? деп кижи болган. Куулар Лопса? Хомду дайынынга киржип чораан, д?ж?меттер ону Соруктуг маадыр деп ат-биле адаан. Шериг кижи саны 25 апарган. Удаваанда, ол-ла 1922 чылда Шериг яамызын д?ж?р?п каапкан хамык шериглерни Ш??г? яамызынче шилчидипкен. 1923 чылда шериг кижилерни шагдаа эргелиг кылдыр Иштики херектер яамызынче берипкен.
1924 чылды? 9 айны? 28-те ТАР-ны? II дугаар Улуг Хуралды? чарлыы-биле чаа шериг тыптып келген. Ол шеригни чаартып тургузарда орустарны? "Красная Армия" дээр шериин ?тт?н?п кылган. Чаа шеригни? хоойлу-д?р?м? (уставы) орустарны? ышкаш олчаан. Шериг кижи саны 50 кижи чеде берген. Аъттыг шериг кезекти? командири Оюн Мандан-оол, оо? с?мелекчизи С. Д. Горшков, очулдурукчузу Кол Тывыкы болган. 1925 чылдан бээр чаа шеригни? командирлери СССР-ни? тускай шериг ??редилге черлеринче ??ренип чоруп турган.

Орус чуртунга каттышканы [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

1944 чылда ССРЭ-ни? составынче Тыва Автономнуг область кылдыр кирген [4] .

Кызыгаар айтырыы [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Та?ды Тыва Улус тургустунарга моолдар чаа к?р?нени херекке албаан дыр. Олар баштай эрги ча?ы-биле Тываны бодунга кадып алырын кызыдып турган. Чадашкаш, соонда моолдар кызырааг айтырыын к?д?р?п эгелээн. Моолдарны? бодалы-биле Тываны? мурнуу талазында кызыгаар Эжен хаааны? эрги хараалдары-биле д?гж?р ужурлуг деп ынчап турган улус. Ол ?еде тыва чазакты? даргалары моолдарга алыспаан.

Эртем-билиг болгаш культура [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Тыва бижик [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

М. Лопса?-Чи?митти? бижии [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Тыва чазак чагааларын, доктаал-чарлыын моол дылга бижип турган. Тыва улусту? ?ндезин бижии чок боорга ТАРН ТК ламаларга тыва бижик чогаадырын дааскан. Тыва ?ндезин бижик чогаадырынга ?ст??-Х?рээни? кешпизи Мо?гуш Лопса?-Чи?мит кончуг улуг ажылды кылган. Ол 1925-28 чылдар аразында моол биле т?в?т бижиктерни шинчилеп к?рген, ол чоннарны? бижии тыва дылга таарышпас болган, дараазында Лопса?-Чи?мит Европа улзуну? бижиин сайгарып к?рген. Хамык чоннардан тыва дылга немец графиканы? ?ж?ктери тааржыр болган. Лопса?-Чи?мит чаа тыва бижикти немец алфавитке ?ндезилеп алыр деп шиитпир кылган. Герман алфавитке ?ндезилээн чаа бижик 10 ажык биле 18 ажык эвес ?ж?кт?г турган. Алфавитен а?гыда Лопса?-Чи?мит тускай ?ж?глел база белеткеп алган турган. Чайын, 1928 чылдан бээр ламалар Лопса?-Чи?митти? бижии-биле улусту ??редип эгелээн.

Орус эртемдээнерни? бижии [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

1927 чылда Совет эртемдээнер "Чаа т?рк алфавит" чогааткан. Олар ССРЭ-ни? бижик чок чоннарынга "Чаа т?рк алфавитке" ?ндезилээн бижиктер чогааткылаан. 1928-29 чылдарда тываларга база "Чаа т?рк алфавитке" ?ндезилээн бижикти ийи орус эртемден чогаадып эгелээн, бирээзи Ленинградтан Н. Н. Поппе дээр кижи, ?скези Москвадан Е. Д. Поливанов дээр кижи. Тыва алфавит биле тыва ?ж?глелди чогаадырынга 4 хире орус эртемдээн демниг ажылдаан. Тываже орус эртемденер 1930 чылда келгеш нам-чазакты? улузунга бодуну? чогааткан алфавидин, ?ж?глелин к?рг?скен.

1929 чылдан эгелеп тывага политиктиг шаажылал эгелээн. Чазак черинге болгаш намга чаа кижилер олурупкан. Олар 1930 чылда 6 айны? 28-те орустарны? чогааткан бижиин улуска ??редир ужурлуг кылдыр тускай чарлыын ?нд?рген. Лопса?-Чи?мити? бижиин улус чаа-ла ??ренип чыдырында дораан хоруп каапкан. Ынчангаш 1930-40 чылдарда солун-саазынга парлатынып ?нген ч??лдер дээрге орустарны? чогааткан латин бижии-дир.

1941 чылда Сайтар Ч?в?лели биле Нам тыва бижикти кириллица алфавидинге ?ндезилеп алырыны? дугайында доктаалын ?нд?рген. Ынчангаш 1941-1943 чылдар дургузунда тыва бижик кирилл графикаже шилчий берген.

Театр [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Чогаал [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Б?д?р?лге болгаш ажыл-агый [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Шаажылал [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Ада-чуртту? Улуг дайыны [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Тайылбыр кезек [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

  1. Арат  ? крестьянин-скотовод.
  2. Указ Президиума Верховного Совета СССР от 11 октября 1944 г. ≪О принятии Тувинской Народной Республики в состав Союза Советских Социалистических Республик≫
  3. Арын 89. "Красноармеец сжёг архив Амбын-нояна" // Монгуш Буян-Бадыргы ? основатель тувинской государственности. Материалы республиканской научно-практической конференции, посвящённой 115-летию со дня рождения Монгуша Буян-Бадыргы. ? Кызыл. ? ГУП РТ "Тываполиграф" 2009 - 196 С.
  4. Указ Президиума ВС СССР от 11.10.1944 о принятии Тувинской Народной Республики в состав Союза Советских Социалистических Республик - Орус Викитека

?ндезини [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]