한국   대만   중국   일본 
Согун ? Википедия Перейти к содержанию

Согун

Википедия деп сайттан

Согун , азы ок .

Адарынга хереглээр чепсек. Ча , ая, арбалет дээнзиг чепсектер-биле албан кады чоруур. Арбалет согуну ча биле ая согунунга таарышпас. Аялаар кижи база, ая согунун черле а?гы кылып алыр болза эки.

С?с тургузуу [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Бо арында айтып турар чамдык с?стерге тайылбыр херек. Тыва дыл онзагай ча?ныг дыл-дыр. Ийи ажык ?н аразынга туруп турган ча?гыс ажык эвес ?н чиде берип болур.

  • ≪Ч?г≫ деп с?с хамаарылга категориязынга тургаш, (ч?з??) ≪ч??≫ деп с?с кылдыр ?скерили бээр. Чогум ≪ч?г?≫ деп адап болур, ынчалза-даа ынчаар адаар улус ховар-ла. Колдуунда улус ≪ч??≫ деп с?с чугаалаар боор ч?ве. Чижээ: ≪согунну? ч??≫.

Шын бижиирини? д?р?м? ёзугаар, ол с?стерге ?к-биле адаан ?нн?? шынарын айтыр ≪кадыг демдек≫ (ъ) деп ?ж?к биживес.

  • ≪Кес≫, ≪кези≫, ≪ок≫ деп с?стерни адаарда [кеъ:с], [кеъзи], [оъ:к] дээр. Мында [еъ] дээрге ?к-биле адаан ажык ?н-д?р, [еъ:] биле [оъ:] дээрге ?к-биле узадыр адаан ажык ?ннер-дир.

Согунну? кезектери [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Молдурук [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Тыва дылда ≪молдурук≫ дээрге х?й уткалыг с?с-т?р. Ыла?гыяа, ча-согунга хамаарыштыр ол с?ст?? ийи утказы илеретинип кээр.

  1. Согунну? бажынга кедирер ч?ве. Ол кабак-даа болур, чи?ге-даа болур, чидиг-даа болур, борбаксымаар мугур баштыг-даа болур. Ок бажын с??ктен азы демирден кылыр. Молдурукту буур, сыын, иви мыйызындан база кылыр. Молдурукту кедирерде оо? чи?гежек ужун ыяшты? ?зээнче таптыг киир идиптер, молдурукту таптыг кедирбес болза ыяш сывы чарлы берип болур. Уштуна бербезин дээн ону хырбалаар, азы чок болза хендир ышкаш чи?ге кургаг сиирлер-биле так кылдыр шарып каар.
  2. Хожууланы? алдыы ужунга тускай, онза молдурук турар. Ындыг молдуруктуг согунну шаанда Тожуга ≪хоош согун≫, ≪сырыглык ок≫, азы ≪сыры≫ дээр турган. [1] .

Ча-биле маргылдаа чорударда,

"баг адар согунну? бажынга бистиг сыйда ок кадавас, анаа те мыйызыны? хаваандан кезип тургаш кылган, азы каът-каът х?мден кылган молдурук-биле баштап алыр".

Иргит Самбуу. [2]


А?чы кижини? согуннары кандыг-даа болур. Шиш согун дии?ни ?тт?р шаппазын дээш, согуну? бажынга бичежек борбак х?м кескилерни борбайтыр тырый суп каар. Мугур, калбак, борбак молдуруктуг согун-биле кежи ?нелиг бичии амытанарже а?наар. Ындыг согун бичии а?нын? бажынга деггеш, ону моорадыр шаап каар. ?нелиг амытанны? кежи ?релбес, ?л?кке ?т артпас. Демир октуг согунну улуг а?че шишпээш салып ?нд?р?птер турган. Куштарже ийи бистиг согун салып бадырар, кундусче адар согунну? молдуруу тевенелиг болур.

Койгун, дии? болгаш баг адар согунну? молдуруу боп-борбак болур. Молдурукту сыын мыйызындан сиилбип кылыр. Борбак молдурук а?нын? кежин ?ревес. А? адарда азы б?р? адарда хереглээр согунну? молдуруу шиш баштыг болгаш кончуг айыылдыг. А?га дегген согун кадалы бээр кылдыр кылган окту мыйысты? бажындан азы демирден колдуг кылыр.

Мо?гуш Кенин-Лопса?. [3]


Хоош согун азы сырыглык ок [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Сыгырар ок-тур. Ындыг согун ужарга сыылаан-мылаан дааш ды?налып кээр.
Хожуула аълдынга тускай молдурук кедирип каан турар. Шаанда Тожулар ындыг октарны ≪хоош согун≫ азы ≪сырыглык ок≫ деп адаар чораан.

≪Сыры≫ азы ≪сырыглык≫ деп с?стер-биле Тожу улузу сыынны адаар чораан. Чижээ: чудай сырыглык ? ийи харлыг сыын, чи?ге сырыглык ? ?ш харлыг сыын [4] . ≪Сырыглык ок≫ дээрге ≪сыгырар молдуруу сыын мыйызындан кылган согун≫ дээн уткалыг с?с-т?р. Хоош согунну? молдуруун мыйыстан азы с??ктен кылыр. Боп-борбак ч?ве, ш?йбек болза узуну 5 см-ден ашпас, доора дургаар 2-3 см. хире болур, кыдыгларында ?ттерлиг. Согун ужарга, оо? ?ттеринден агаар киргеш ?нерге, сыгырган азы сыылаан ?н ды?налыр. Хоош согунга ка? ок кедирери албан эвес.

  • Дии? . Бедик дытты? бажынче дии? ?не халый бээр болза, дии?ни? кырындан сыгырар окту салып бадырыптар. Сыылаан, сыгырып ушкан согундан дии? сылданы бээр. Бедикти? бедиинге турган а? чавызап бадып келир.
  • Суг куштары . Ужуп ?нген куштарны? кырындан хоош согунну салыптар болза, олары черже чавызай бээр. Ол-ла дораан, аваангыр кижи адар огун тырткаш салыптар. Сырыглык окту? даажы хартыганы? кыпсынчыг алгызынга д?мей боорга куштар ол окту? даажындан коргар хевирлиг. Турган, буур азы сыынны? талазынче хоош согунну салыптар болза, оозу сылданы бергеш, биче када шимчевейн туруптар. Ынча-на кашпагай кижи ка? хожуулазы-биле а?ын адып д?ж?рер.

Ок, сыйда, хожуула [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

≪Ок≫, ≪сыйда≫, ≪хожуула≫ деп с?стер ийи уткалыг. Бо с?стер-биле согунну? молдуруун-даа айтыр, молдуруктуг, ч?глеп каан б?д?н согунну-даа айтпышаан чугаалаар. Ол дээрге шаандагы с?стер-дир. Тоолдарны номчуп к??р болзу?арза ≪хожуула≫ биле ≪сыйда≫ деп с?стер-биле тоолчу кижи бирде согунну айтпышаан ыдып турар, бир чамдыкта согунну? молдуруун-даа айтпышаан ыдып турар. Чижээлээрге, ≪согун огу≫ диген болза ол дээрге согунну? молдуруу-дур. ≪Ок≫ дээрге эрте-бурунгу т?рк с?с-т?р, ол с?с ≪согун≫ кылдыр очулдуртунар [5] . Шаанда Т?п Азияга т?рк дылдыг улус чурттап чораан. Ол, шаандагы улусту? чамдык с?стери тыва чугааже си?е берген.

“?ш аданы? дужундан тура улуга кара хожуулазын ажыр артып ап-даа турган иргин” [6] .

Мында, ≪кара хожуула≫ дээрге ка? октуг, ч?гл?г б?д?н согун-дур.

Арга болган аргай-хоргай саадаан,
Карыш бистиг ка? хожуула огун азынгаш
Кадыг кара чазын хоюндуруктааш,
Аъдынга кылаштап чедип келгеш,
Аъттаныр деп барып-тыр [7] .

Мында болза, ≪ка? хожуула огун≫ деп с?с каттыжыышкынында ≪ка?≫ деп с?с дээрге дарган кижини? кадыра соктаан демири-дир; ≪хожуула≫ дээрге согунну? молдуруу-дур; ≪огун≫ деп с?с дээрге ≪согунун≫ диген с?с-т?р.

  • Согун . Ак талдан азы хаялыг черни? казылганындан чаны? согунун кылыр. Согун ыяжы х?н? болгаш чарт болур. Аргалыг болза, ?зек чок азы чи?ге ?зектиг ыяштан согун кылыр. Тааржыр дорт чи?ге будук таваржып кээр болза хады? биле дыттан база кезип аап болур. Кескен ?л ыяш унун баштай албан эки кургадыр херек. Согунну? узуну т?ш чартыы черле четпес боор. Адыгжы кижини? хере туткан холуну? узуну хире болур боор. Согун албан-на, ол хире сантиметр болур ужурлуг деп болбас, ч?ге-дизе согунну-даа, чаны-даа адыгжы кижини? холунга эптештир кылыр болза эки. Чогум, э? узун согунну? дурту 1 метр суг чеде берип болур.
  • Ч?г [8] . Согун ыракшыл болзун дээш эзир ч??-биле ч?глеп алыр [9] . Дас, кара куш, хартыга, ?г? ч??-биле база ч?глээр. Ч?гн? кушту? чакпазындан алза эки. Ч?гн? кичээ?гейлиг дал ортузундан узун дургаар чара кескеш, чыпшырар. Ч?гн? доп дорт эвес, арай-арай ийленчек кылдыр чышпырза эки. Согун ч??н мезил кежинден кылган хырба-биле хырбалаарга, быжыг болгаш шыкка алыспас. Согунну? кес турар черинден арай ?р? ч?гн? ийи талазындан чыпшырар, чок болза, хажыызында ?ш таладан-даа чыпшырып каар. Ч?гл?г согунну салыптар болза ырадыр, дорт ужуп чуруй баар. Ая согунунга ч?г турбас.
  • Кес . Согунну? ужун киришке салып алза ол ужу-кыдыынче тая берип болур. Согун тайбазын дээш, согунну? адаккы ужунга кес тыртып каар. Согун кезин таптыг кылза эки, бир эвес кам чокка бижек-биле анаа-ла кертиктей кезип каар болза, арай с??лз?редир, кес турган черинден согун ыяжы узун дургаар оорлуп чаштай берип болур. Кести? кыдыын долгандыр хола-хараган азы мыйгак-хараган картын хырбалап быжыглаар.
  • Ок хавы , хоюндурук , саадак . Чаны? согуннарын хапка суп алыр. Ол хапты ок хавы дээр, азы чок болза хоюндурук дээр. Ону х?мден азы хады? картындан кылыр.

Шаанда Тывага а?чы кижи б?р?з? согунун боду кылып алыр турган. Албан-на, мергежилдиг, хамык улуска ч?гле согун-на кылыр бээр улус турбаан.

Спорт согуннары [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Спортка ажыглаа согун кезектрин б?д?р?лге черинге кылыр.
Амгы ?еде спорт согуннарын алюминий, карбон, азы карбон-алюминий холумактыг материалдан кылыр. Согун боду чи?ге узун хос хоолай-дыр.

Согун молдуруун демирден кылыр. Ол боону? огу ышкаш к?ст?р. Молдурукту термоклей-биле чаапкаш согунну? хоолайынче кедириптер, оон ону изиг отка тудуптар. Изий берген, чаап каан хырба эсти бээр, шак ынчаар согун биле молдурук так кылдыр тутчу бээр. Анаа-ла чыткан уш-башак молдурукту согунга кедирип болбас, согун б?р?з?н?? молдуруу тускай болур.
Эриил ышкаш молдуруктар база турар. Ындыг молдурук ийи кезектиг, бир кезээ дээрге согунну? ужунче чыпшырып каан ишти араалыг хоолай-дыр, ийи дугаар кезээ дээрге адаккы бир ужу ээриилдиг ок-тур. Ындыг согунну? молдуруун солуп аап болур. Бир молдурукту ушта ээргеш, ?ске моолдурукту киир ээрип каар. Эптиг-дир.

Согун ч?? резин, азы пластик плёнкадан б?ткен болур. Согунну? со?гу ужунга ийи азы ?ш ч?гн? хырбалап чыпшырып каар. Ч?гн? хол быле чыпшырбас, согун ч??н чыпшырар тускай станок турар.

Согунну тудары [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Кириш тыртарыны? ?ш аргазы бар. Мында бижээн аргалар аттары болза тускайланган термин с?стери эвес-тир. Номчукчу кириш тыртарыны? янзыларын белен ылгапсын дээш ону ынчалган. Чижээ, англи дылда Европа улузуну? кириш тыртар янзызын ≪Mediterranean Draw≫ ону ам ?Ортаа далай чуртакчыларыны? кириш тыртар янзызы“ деп очулдуруп болур. Азы, японнар Азия чоннарынга хамааржыр-даа болза, чаларыны? кирижин “эптиг арга-биле” тыртар-дыр олар.

Bow Draw

Европаны? улузу (Fig.1) Эптиг арга (Fig.2) Азия чоннары (Fig.3)
Согунну? кезин киришке салып алгаш, киришти холуну? ?ш салаазы-биле тыртар. Улуг эргек биле биче-салаа хостуг болур. Бо арга-биле адыгжы кижи согунну айтыр салааны?, ортаа салааны? ужу-биле тудуп алыр. Бо дээрге эрги шагдан бээр Европа улузуну? согун тудар чуруму-дур. Амгы ?еде ча адар спорта шак-ла ындыг, кириш тыртар чурум сагып турар. Согунну? кезин киришке салып алгаш, согунну айтыр салаазы, улуг салаазы-биле так туткаш, кириши тыртар. Ча-согун кандыг-даа боор, бир эвес кириш тыртары берге боор болза холду? салааларын чудуруктай тудуп алза эптиг боор. Киришке согунну? кезин ылдыртып алгаш, киришти улуг эргээ-биле тыртар. Согун улуг эргек-биле айтыр салаа араынга эптиг чыдар. ?рг?лч? ча-согун тудуп ойнаар кижи холун камнап эргек хавын кедип, шарып алза эки.

Ол, кириш тыртар ?ш арганы сайгарып к??р болза, улуг эргек-биле тыртар янзызы ≪эптиг аргадан≫ укталып тывылган хевирлиг. Ч?ге-дизе кадыг дошкун чаны? кирижин тырпышаан, согунну ийи салаазы-биле тудуп алгаш турза, согун тая берип, кижи-даа холу салдына берип болур. Адыгжы ча?гыс улуг дагыр эргээ-биле киришти илбектеп алгаш, чудуруктанып алгаш тыртар болза, ол арга черле эптиг боор ужурлуг. Моо? ужурунда япон адыгжылар ≪эптиг арга≫ ажыглавышаан, хол-хаптарын кедип алгаш адып турар боор о?.

Э. Р. Тенишевти? с?ст?? [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Э. Р. Тенишев дээр эртемден бодуну? Тыва-орус словарын чыып тура ≪сыйда≫ биле ≪хожуула≫ деп с?стерге онза тайылбыр киирген. Сыйданы ол, шиш молдурук деп айыткан. Хожууланы, тускай кадырып каан ка? молдурук деп айыткан. Чижээ: ≪ка? хожуула ок≫. Арай-ла, тыва тоолдарда “сыйда окту? бажы албан мындыг, хожууланы? бажы албан ындыг боор ч?ве-дир” деп ч?ве биживээн. Ол ийи с?с ча?гыс ч?ве айыткан диалект с?стер хевирлиг.

Солун ч??л [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

  • Ийи-?ш му? чыл бурунгаар, согунну? молдуруун дарганнар х?лерден кудуп аап турган. Эрте-бурунгу ?еде демирден соктап кылган эт-херексел кончуг ховар турган.
  • Шаандагы ?еде Сибирни? болгаш Т?п Азияны? а?чылары сыгыртыр октарны ч?гле а?наарынга хереглээш кылып турган. Ындыг согуннарны 2 му? чыл бурунгаар чурттап чораан кыдаттар база билир турган. Кыдат чонну? шаандагы т??г?з?нде, Улуг Ханадан со?гу ч?кче бир-ле Хунну деп аймакты? улузу чурттап чораан-дыр деп бижээн. Ол аймакты? Маодунь деп хаанын сыгыртыр ок кылып алыр кижи деп бижип турган. Хуннулар соонда, Т?п Азияга т?рк аймааны? тергиидели доктаарга, эрги шагны? маадырлары, бо-ла хевээр, сыгыртыр октарны саадактарынга суп алган чоруп турган-дыр. Шаандагы чевеглерден казып тыпкан шупту согуннарны четчелеп к??рге, оларны? ?ш кезии сыгыртыр октар турган-дыр, ындыг солун ч?вени археологтар шагда-ла эскерген [10] . Бир-ле бистиг ч?ве уткуштур сыгырып ужуп кээрге кижи сеткилинге анчыг болбайн канчаар. Шаандагы шагны? маадырлары ону кончуг эки билир турган.

Тайылбыр кезек [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

  1. Вайнштейн С. И. Историческая этнография тувинцев. Проблемы кочевого хозяйства. ? М.: Издательство ≪Наука≫. Глав. ред. вост. лит., 1972. ? С. 191.
  2. Иргит Самбу. ≪Тыва оюннар≫. Эдилгелиг, немелделиг ийиги ?нд?р?лгези. Тываны? ном ?нд?рер чери. Кызыл -- 1992. Арын 26.
  3. Мо?гуш Кенин-Лопса?. Ча, согун. // Тыва ча?чыл. Ийиги кезээ. Тыва чонну? ыдыктыг ча?чылдары. Ном ?нд?рер чер: "Тройка". Москва ? 1999. Арын 147.
  4. Чадамба З. Б. Тоджинский диалект тувинского языка. Кызыл, Тувкнигоиздат, 1974. Арын 65.
  5. OQ I стрела: Арын 368. oa -- oq // Древнетюркский словарь. ? Ленинград: Наука, 1969. ? 677 с.
  6. Демир-Шилги аъттыг Тевене-М?ге. Арын 4. // ТДЛТЭШИ. Демир-Шилги аъттыг Тевене-М?ге. Тыва тоолдар. (О. Ч. Чанчы-Х?? ыткан). Тываны? ном ?нд?рер чери. Кызыл ? 1972.
  7. Танаа-Херел. Арын 108.
  8. Эрги ?еде, Тожу улузуну? чугаазы тускай диалект турган. Шаанда Тожулар ч?гн? согунну? ≪ш?г≫ деп адаар турган.
  9. Эзир кайгамчык куш, ховар амытан, оо? ч?? херек-даа болза, ону ?л?р?п болбас. Бир эвес, уязы чалым хаяда турган болза хая эдээнге баргаш куштарны? д?шкен ч?глерин чыып алза эки-ле. Кушту? уязынче чоокшулавас, ч?гл?г амытанны д?в?редип болбас.
  10. Б.Б. Овчинникова. Тюркские древности Саяно-Алтая в VI-X веках. // Свердловск: УрГУ. 1990. 223 с. ISBN 5-7525-0086-9

?ндезини [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

  1. Иргит Самбу. Баг адары. // Тыва оюннар. Эдилгелиг, немелделиг ийиги ?нд?р?лгези. Тываны? ном ?нд?рер чери. Кызыл ? 1992. 25-30 дугаарлыг арыннар.
  2. Мо?гуш Кенин-Лопса?. Ча, согун. // Тыва ча?чыл. Ийиги кезээ. Тыва чонну? ыдыктыг ча?чылдары. Ном ?нд?рер чер: "Тройка". Москва ? 1999. 146-147 дугаарлыг арыннар.
  3. Е. Д. Прокофьева. Охота. // Процесс национальной консолидации тувинцев. (Серия "Кунсткамера ? Архив". Т.IV). ? СПб.:"Наука" ? 2011. С. 185-192. ISBN 978-5-02-0382-80-0
  4. Тыва-орус словарь: 22 000 хире с?стуг / под ред. Э.Р. Тенишева. - М. : Советская энциклопедия, 1968. - 646 с.
  5. Вайнштейн С. И. Историческая этнография тувинцев. Проблемы кочевого хозяйства. ? М.: Издательство ≪Наука≫. Глав. ред. вост. лит., 1972. ? 314 с.
  6. Пособие для начинающих лучников. ("Стрельба из лука в России" деп сайт). Archived 2016-11-19 at the Wayback Machine