Оттуг даг

Википедия деп сайттан

Оттуг даг , вулкан ( лат.   Vulcanus ) ? отталган газтарны , отталган даштарны, х?л болгаш лава деп эсти берген суук оттуг ч??лд? ?нд?р октап, б?лг?р?п турар даг . Вулканныг даглар конус (оваа) хевирлиг болур. Ол дагларны? бажында элээн каш километр хире алгыг аастыг, кончуг ханы о?гар тамы чыдар. Ону кратер деп адаар. Кратерден вулканны? чаза тевиишкини аттыгып ?н?п турар. Вулкан даг чаза тевиишкин ?езинде бодуну? ?нд?р октап турар породалардан тургустунган болур.

Вулканны? чаза тевиишкини [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Чаза тевиишкин ?езинде вулканны? байдалы онза коргунчуг. Э? баштай-ла чер иштинге аажок дааш-ди?мит ?н?п, оо? соонда дизилээшкин ды?налыр. Ол ?еде чер сири?ейндир шимчей бээр. Оо? соонда кратерни? иштинден сырыланган бустарны? болгаш х?лденчек булуттарны? адагаштары каш-каш километр хире к?д?рл?п ?нер. Ыш-бустуг х?л-биле кады, сырыланган даштар, ?гер-боо огу ышкаш, д?ргени-биле аттыгып ?нер. Ол даштар чамдыкта ийи каът бажы?ны? хемчээли хире-даа чедип турар. Вулкан кырынга булуттар ?з?к чок диргелип ?н?п турза-турза, ча?нык эгелеп, оо? соонда к?шт?г чайык кудуп туруп бээр. Ук чаъстыг чайык, ыш-бустуг х?л-биле холушкаш, чер кырынга изиг малгашкылаштыр чаггаш туруптар. Шак ындыг чаъстыг чайык-биле б?д?н хоорайлар дуглай х?мд?н?п калгылаан ч??лдер тургулаан. Оо? чижээ болза Италияда Геркуланум, Помпея болгаш Стабия деп хоорайлар болур. Барык 2 му? чыл бурунгаар Везувийни? чаза тевиишкини бооп турда, ол хоорайларны х?л биле изиг малгаш шуут-ла х?ме базып каан. Ам ?еде ол хоорайларны ушта казып ?нд?рг?лээн болгаш к?р?п-даа болур. Адакты? соонда, вулканны? кратеринден лаваны? улуг-улуг агымнары хап ?нер. Лаваны? агымнары, кончуг улуг хем бооп, куду алзы чуглуп бадар. Лава сыстып ?нген соонда, вулканны? чаза тевиишкини бичелезе-бичелезе, соксап оожумнаар. Лаваларны? м?з?-шынары а?гы-а?гы болгулаар. Э? ханы черде магмадан к?д?рл?п ?нген лавалар э? аар, суук байдалдыг болур болгаш чоорту кадып кургап турар. Литосфераны? граниттиг эзилген массаларындан тывылган лавалар ? ындыг эвес, элээн чиик, дыгылчак байдалдыг болур болгаш кончуг д?ргени-биле кевип кургай бээр.

Чаза тевиишкиннерни? янзы-б?р? байдалы лаваларны? м?з?-шынарындан хамааржып турар. Суук байдалдыг лавалар частыышкын чокка т?кт?п ?н?п турар болгаш кудургайларны куду алзы калбак агымнар бооп, хап бадып чыдар.

Дыгылчак байдалдыг лавалар ? ындыг эвес, харын к?шт?г частыышкыннар бооп, чаза теп ?н?п турар. Лавалар, эрте кепкеш, вулканны? кратерин дуглай д?ж?п, тевиишкин ?нер ?тт? шуут дуй алы бээр ч??лдер база тургулаар. Ынчаарда м???нежип чыылган газтар кадып кургаан лаваны канчаар-даа аажок улуг к?ш-биле чаза деп ?нд?рер.

Изиг аржааннар болгаш гейзерлер [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Вулканнардан сыстып ?нген лаваны? улуг-улуг агымнарыны? дашты д?ргени-биле кадып кургай бээр, а оо? иштинге бедик температура дыка ?р ?еде хевээр турар. Му?-му? чылдар мурнунда кончуг улуг чаза тевиишкиннер бооп тургулаан черлер база бар. Ында кургап калган лаваны? тиглеринден ыш-бус болгаш изиг суг амдыгаа чедир-ле дээр-шаар аттыгып турар. Х?й гейзерлер Исландия ортулукта , Со?гу Америкада (Иелоустон деп паркта), Чаа Зеландияда бар бооп турар. ?зээнге киир катпаан эртеги шагны? лаваларыны? ханы иштинден изиг, чылыг аржааннар сыстып ?н?п чыдарлар. Шак ындыг аржааннар бисти? Кавказта болгаш Камчаткада база Тываны? девискээринде х?й.

Хып чыдар болгаш ?шкен вулканнар [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Чаза теп ?н?п турар ийикпе азы чаза теп ?н?п турганын улус утпаан вулканнарны хып чыдар вулканнар деп адаар. Чер кырында ындыг вулканнар 400 чыгам. Хып чыдар вулканнардан а?гыда, ?шкен вулканнар, азы чаза тевиишкини шагдан бээр-ле соксай бергилээн вулканнар бар. ?ж?п калган вулканнарны? чижээ Кавказта Эльбрус , Казбек болгаш оон-даа ?скелер. Чер кырында ?ж?п калгылаан вулканнар кончуг х?й. Чамдык ?же берген вулканнарны? кратерин х?лдер эжелеп турар.

?ж?п калгылаан эрги вулканнар чоорту ?релип турар. Хамыкты? с??л?нде, вулканны? турган черинге бедик эвес, т?герик чал артып каар.

Вулканнарны? географтыг тараашкыны [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Шинчилел ажылдарыны? к?р?з?п турарын ёзугаар алырга, вулканнар, чер картыны? ханы тиглеринде туруп турар.

Тиглениишкиннерни? саны Оожум океанны? эриктеринде э? х?й. Ол-ла черлерде дыка х?й санныг вулканнар бар бооп турар. Хып чыдар 400 санныг вулканнарны? 300 ажыг хирези Оожум океанга хамааржыр. Олар Азия болгаш Америка диптерни? эриктерин дургаар чергелештир ш?йл?п чоруткулааннар. Оларны? х?й кезии-ле дизиг ортулуктар бооп, далайлар д?в?нден к?д?рл?п ?н?п турарлар. Ма?аа Алеутту? ортулуктары, Курильди? болгаш Оожум океанны? ??рмек ортулуктарыны? барык х?й кезии хамааржыр. Чер-ортузу болгаш Кариб далайларны? эриктерин дургаар ортулуктар санай элээн х?й вулканнар быдарап тараан.

Вулканны? чаза тевиишкиннерини? чылдагааннары [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Чер карты магманы кончуг улуг к?ш-биле базып турарын билир болгай бис. Ча?гыс-ла ол базыышкынны? к?ж?-биле магма чер картыны? тиглениишкиннерин дамчыштыр дыка бедик к?д?рл?п ?н?п болур.

?р? к?д?р?лген дудум-на, базыышкын эвээжээр, оо? ужурундан отталып изээн пластиктиг магма боду эсти бээр болгаш тиглениишкиннерни? ханаларын база эзилдир чип турар. Чер картыны? породаларыны? отталып изээнини? болгаш эзилгенини? уламы-биле дыка х?й санныг суг бустары болгаш газтар тыптып турар. ?нер чер чок болгаш, газтарны? чамдыызы магманы? иштинге эстип калыр, а бир чамдыызы тиглениишкиннерни? ?ст?? кезектеринге чыглып туруп алыр.

Газтар, х?й?-биле чыглып келгенде, боттарыны? ?нер оруун чире ч?тк?п, чаза тевиишкинин эгелей бээр. Газтар боттарыны? ?нер оруун тып алган дораан-на, газ долган магма оларны? соо-биле аттыгып ?нер. Газтарны? х?й кезии магмадан а?гыланып ?нген соонда, чаза тевиишкин соксай бээр.

Вулкан даглар болгаш вулкан шывыглар [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Чаза тевиишкинни? т??нелинде вулкандан ?нген ч??лдерден б?ткен даглар тыптыр. Ындыг даглар ча?гыс-ча?гыс-даа ийикпе, азы б?л?к-даа болгулаар.

Эрте-бурунгу ?елерде лаваны? чаза тевиишкиннери канчаар-даа аажок улуг хемчегге чедип тургулаан. Тиглениишкиннерден т?кт?п ?нген лавалар чамдыкта ч?с-ч?с му? квадрат километр ш?лдерни шыва алгылап тургулаан. Чижээ, Ортаа-Сибирьни? плоскогорьезинде лаваны? шыва алган шиити ш?л? 500 му? кв. км чедип турар. Лава шывыгларыны? кончуг улуг ш?лдери Индостанда болгаш ?в?р-Кавказта бар.

Вулканизм болгаш ажыктыг казымалдар [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Вулканнар Черни? даштынче х?й санныг лаваларны ?нд?р?п турарлар. Газтар долган лавалар дарганнарны? к?ж?-дажы-биле кара ча?гыс б?д?шт?г ?ттелчек даш бооп кадып каар. Ол ындыг лава кончуг эки тудуг материалы болур. Ол болза м?з? талазы-биле чиик болгаш чазаарга, чондунгур материал. Оон а?гыда, ук материал, быжыг чарт болгаш, чылыгны база эрттирбес. Газтар долдур си?ген лавалардан туфтар тыптып турар. Оо? а?гыда, чаза тевиишкин бооп турда, дыка х?й санныг к?г?р ч??лдери ?нер. Ынчаарга литосфераны? тиглениишкиннеринде кадып кургаан массалар база улуг ужур-дузалыг. Ол массалар кончуг оожуму-биле ? ч?с, харын-даа му? чыл иштинде кадып кургаар.

Шак ындыг оожум кадып турар ?еде, магмадан: демир, чес, алдын, м??г?н, коргулчун, ак-коргулчун болгаш ?ске-даа металлдар ылгалып тыптыр.

Т?рк дылдарда Вулкан [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Алтай дыл ? ?ерди? оозы

Казax дыл ? жанартау

Кыргыз дыл ? жанар тоо

Татар, башкорт, сыбыр дыл ? янартау

Кумык дыл ? янагъан тав

Алан дыл ? от тау

Уйгур дыл ? yanartagh

Турк дыл ? yanarda?

Азербайджан дыл ? yanarda?

Т?ркмен дыл ? yanardag

?збек дыл ? yonartog?

Чуваш дыл ? вутл? ту

Каракалпак дыл ? janartaw

Крымтатар дыл ? yanarda?

Салар дыл ? ot da?

Гагауз дыл - yanardaa

Д?з? [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

  1. Тыва дылды? тайылбырлыг с?ст??. Том I, А-Й. Д.А.Мо?гушту? редакторлааны-биле. Новосибирск, "Наука", 2003ч.
  2. Физическая география : учебник для 5-го класса семилетней средней школы / А. С. Барков, А. А. Половинкин. - М., 1952