한국   대만   중국   일본 
Ша?ин ? Wikipedia Эчт?лекк? к?ч?

Ша?ин

Wikipedia ? ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Ша?ин latin yazuında])
Ша?ин
Falco peregrinus
Falco peregrinus madens

Ша?ин ( фар. ????? ; лат.   Falco peregrinus ) ? лачын кошлар семьялыгына кер?че ерткыч кош . Антарктидадан тыш барлык континентларда таралган. Ала карга зурлыгында, аркасыны? кара?гы-соры т?се, чуар ачык т?сле т?ше ??м башыны? ?ске ?лешенд?ге кара т?се, кара "мыеклары" бел?н аерылып тора. Зурлыгы ??м т?сен? карап 17л?п аст?рен билгелил?р.

Ша?ин чебеше

Д?ньядагы и? тиз кш ??м шул ук вакытта и? тиз хайван да. [1] [2] [3] . Белгечл?р б?ял?г?нч?, ау вакытында 322 км/с?г, яки 90 м/с тан артык тизлек? иреш? ала [4] [5] [6] . Горизонтальнь очышта кер?ш?д?н калыша. Ау вакытында биеклект? утыра яки ?авада й?з?, корбанын к?р?г? аннан ?ск?р?к мен? д?, зур тизлект? аска омтыла, т?шен? кыскан аяклары бел?н а?а суга. Тырнаклары бел?н б?р? шулкад?р к?чле булырга м?мкин ки, аны? т?эсиренн?н шактый эре кошны? да башы очып т?ш?рг? с?л?тле [7] .

Урта зурлыктагы кошларны - к?г?рчен , сыерчык , ?рд?к ??м башка су кошларын, сир?к кен? вак имез?чел?р не аулый. ?енси ?итлекк?нлекк? 2 яшьт? иреш?л?р, парлары гомер буена саклана. [5] . Ташлы кыяларда, сир?гр?к м?кле сазларда, биек биналарны? т?б?л?ренд?, к?перл?рд? оялый [8] [9] .

Элект?н сир?к кошлар булып саналганнар. Б?ек Ватан сугышы т?мамланганнан со? болай да сир?к кошларны? саны сизелерлек кими башлый. Бу ху?алыкта ДДТ ??м башка б???к ?тер? матд?л?ре куллану н?ти??сенд? килеп чыга. ?леге агулар йомырка ?сешен? тиск?ре йогынты ясый. 1970-нче елларда бу агуны тыйгач, экологик программалар барлыкка килг?нн?н со?, к?п ?лк?л?рд? лачыннар саны торгызыла башлый. 2нче категорияле т?р буларак Россияне? Кызыл китабына кертелг?н ??м СИТЕС Конвенциясене? беренче кушымтасын ?леге кошлар бел?н с??д? ит?не б?тен д?ньчда тыя. [8] .

Татарстан территориясенд? 3?5 пар оялый. Миграция чорында 20?30 кош була. ТРны? Кызыл китабына кертелг?н. [10]

Тасвирлау [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

Ша?инне? башы

Ша?ин - эре лачын: аны? т?не озынлыгы 34?50 см, канатлары ??еме 80?120 см [11] т?шкил ит?. Башка ерткыч кошларныкы кебек ?к, ана кошлар ата кошлардан эрер?к, аларны? авырлыгы 910?1500 г, ? ата кошларныкы 440?750 г [12] . Т?сл?ре ата ??м ана кошларныкы бер?к (сир?к очрый торган F. p. madens кына иск?рм?).

Т?н т?зелеше актив ерткыч кошларына хас булганча нык - каты ??м кабарынкы мускуллы ки? т?ш, очлы, б?гелг?н к?чле бармаклар, кыска ураксыман томшык [13] . Олы кошларны? сырты, канатларын ??м койрык ?стен кертеп, кара?гы-соры, сизелер-сизелм?с кара аркылы буйлар бел?н. Канат очлары кара. [14] . Т?ш, корсак ягы аксыл, яш?? ?лк?сен? карап, ул аксыл-соры, алсурак, ?ир?нр?к, н?зек кен? к?р?н й? кара аркылы чуар буйлы булыра м?мкин. Т?шенд? тамчысыман таплар [15] [16] . Койрыгы чагыштырмача озын, тар, очы йомры. Койрыгыны? аскы ?леше кара, очында кечкен? ак сызыгы бар. Башы ??м "мыеклары" кара, муены ак яки ?ир?нр?к [17] . К?зл?ре зур, кабарынкы, сары т?ст?ге тире бо?расы бел?н каймаланган [13] . Томшык алды сары, томшыгы ??м аяклары кара [18] . Томшык ?стенд? корбаныны? умырткасын тешл?? ?чен тешчекл?р бар [17] [19] . Аягыны? эчке бармагы тышкысыннан озынрак, урта бармагы б?к?ленн?н озынрак [15] .

?ава гиз? вакытында ??м корбан аулаганда ша?ин к?ренеше

Яшь кошларны? т?сл?ре андый ук аклы-каралы т?гел. Аркалары ?ир?н каймалар бел?н, к?р?н. Т??шл?ре аксыл, буй-буй чуарланган (олы кошларны? сызыклары аркылы юн?лешт?). Томшык алды з??г?рсу-соры, аяклары сары [11] [15] [17] .

Тавышы [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

?рч? сезоныннан тыш чорда гад?тт? тавышсыз [20] . ?ыры - аралашу ??м игъти?ар ??леп ит? ?чен булган кискен, каты, ?зек ≪кьяк-кьяк-кьяк≫ или ≪кииик-киик-кииик≫ [21] дип кычкыру. Борчылган вакытында тупас ??м кызу ≪кра-кра-кра≫ авазын чыгара [22] . Парлашу чорында ата ??м ана кош ≪ии-чип≫ авазларын чыгара алалар [20] .

Эволюция ??м систематик урыны [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

Ша?ин лачын кошлар семьялыгыны? лачын ыругына кер?, аны? и? якын туганнары булып шо?кар ( Falco rusticolus ), ?т?лге ( Falco cherrug ), лаггар ( Falco jugger ), урта ди?гез ( Falco biarmicus ) ??м мексика ( Falco mexicanus ) лачыннары санала, [23] [24] , еш кына аларны бер т?ркемг? берл?штер?л?р. Бу кошларны? эволюцион тармаклануы со? миоцен яис? ирт? плиоценда, якынча 5-8 миллион ел элек башланган дип ис?пл?н?. Т?ркем ?з эчен? ?а ??м Иске Д?нья т?рл?рен ?ыйгага, аларны? тармаклану ?з?ге булып К?нбатыш Ауразия яки Африка ис?пл?н?. Т?ркемне? лачыннарга м?н?с?б?те ?ле ?йр?нелеп бетм?г?н, катлауландыручы фактор булып т?рл?р арасындагы гибридизация тора. [23] [24] . М?с?л?н, вольер шартларында урта ди?гез лачыны бел?н гади лачынны катнаштыру н?ти??сенд? туган кошлар ике т?рне? д? сыйфатын ?ыя: алар гади лачынны? ау осталыгы ??м урта ди?гез лачыныны? чыдамлыгына ия булалар.

Атамасы [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

Falco peregrinus ф?нни атамасын инглиз орнитологы Мармадюк Танстелл ( Marmaduke Tunstall ) бир?. Ул 1771 елда Ornithologia Britannica [25] хезм?тенд? ша?инне? систематикадагы урынын билгел?г?н беренче галим. Латин теленд?ге falco с?зе falx (≪ урак ≫) с?зенн?н килеп чыга, бу кошны? очу вакытындагы канат р?вешен? б?йле. Т?р атамасы peregrinus латинчадан "д?нья гиз?че" лиг?нне а?лата, кошны? таралуы ??м яш?? р?вешен тасвирлый [26] [27] . Европа телл?ренд? атаманы? охшаш м?гън?л?ре саклана: ингл.   peregrine falcon , фр.   faucon pelerin , алман.   wanderfalke , итал.   falco pellegrino , швед. pilgrimsfalk ?.б.

Татарча атамасы гар?п ??м фарсы телл?ренд?ге ????? с?зенн?н килеп чыга, бу телл?рд? ша?ин с?зе лачын дип т?р?ем? ител?.

Иск?рм?л?р [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

  1. ↑ Wildlife Finder ? Peregrine Falcon . BBC Nature.
  2. ↑ Subramanian, Meera (2009-12-10). The world's fastest animal takes New York . Smithsonian .
  3. ↑ The Fastest Birds In The World . WorldAtlas.com .
  4. ↑ Bernard Grzimek Grzimek’s Animal Life Encyclopedia. Boston, MA: Macmillan, 1968: 422
  5. ↑ 5,0 5,1 Peregrine falcon, (Falco peregrinus anatum, Falco peregrinus tundrius, Falco peregrinus pealei). . U.S. Fish and Wildlife Service. ?леге чыганактан 2008-04-15 архивланды. 2012-06-18 тикшерелг?н.
  6. ↑ Калып:РП
  7. ↑ Чыганакка ?иб?р? хатасы: Неверный тег <ref> ; для сносок Buturlin не указан текст
  8. ↑ 8,0 8,1 Сапсан Falco peregrinus. . Редкие и исчезающие Животные России . nature.air.ru. 2008-03-29 тикшерелг?н.
  9. ↑ Cade, T. J. , M. Martell , P. Redig , T. Septon & H. Tordoff : Peregrine Falcons in urban North America . In: D. M. Bird, D. E. Varland & J. J. Negro (eds.): Raptors in Human Landscapes . London, San Diego; 1996: S. 3-13
  10. ↑ https://tatarica.org/tat/razdely/priroda/zhivotnyj-mir/sapsan Онлайн - энциклопедия Tatarica
  11. ↑ 11,0 11,1 White, C. M. (1994): 60. Peregine Falcon. In: del Hoyo, J.; Elliott, A. & Sargatal, J. (editors): Handbook of Birds of the World, Volume 2 (New World Vultures to Guineafowl): 274?275, plate 28. Lynx Edicions, Barcelona. ISBN 84-87334-15-6
  12. ↑ Snow, D. W. ; Perrins, Christopher M. ; Doherty, P. & Cramp, S. (1998): The complete birds of the western Palaearctic on CD-ROM. Oxford University Press. ISBN 0-19-268579-1
  13. ↑ 13,0 13,1 Бутурлин С. А. и др. (1940) Птицы. Животный мир СССР. онлайн .
  14. ↑ Dewey, T. & Potter, M. (2002): Animal Diversity Web: Falco peregrinus . ?леге чыганактан 2014-08-17 архивланды. 2024-05-18 тикшерелг?н. . Прочитано 2008-03-29.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 И. Карякин Сапсан (Falco peregrinus) .. Клуб исследователей русских пернатых хищников. Прочитано 2008-03-29
  16. ↑ Ferguson-Lees, J. & Christie, D. (2001): Raptors of the World. Houghton Mifflin Field Guides. ISBN 0-618-12762-3
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Terres, J. K. & National Audubon Society (1991): The Audubon Society Encyclopedia of North American Birds. Wings Books, New York. Reprint of 1980 edition. ISBN 0-517-03288-0
  18. ↑ Beckstead, D. (2001) American Peregrine Falcon . ?леге чыганактан 2006-10-14 архивланды. 2024-05-18 тикшерелг?н. U.S. National Park Service Версия от 2001-09-11. Прочитано 2008-03-31
  19. ↑ U.S. Fish and Wildlife Service (1999): All About the Peregrine Falcon . ?леге чыганактан 2006-10-05 архивланды. 2024-05-18 тикшерелг?н. Прочитано 2008-03-31.
  20. ↑ 20,0 20,1 Killian Mullarney , Lars Svensson , Dan Zetterstrom , & Peter J. Grant (1999) Birds of Europe. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-05054-6 pp.98
  21. ↑ Боголюбов А. С. , Жданова О. В. , Кравченко М. В. Определитель птиц и птичьих гнёзд средней полосы России. ? Москва, ≪Экосистема≫, 2006 онлайн .
  22. ↑ Чыганакка ?иб?р? хатасы: Неверный тег <ref> ; для сносок ecoclub2 не указан текст
  23. ↑ 23,0 23,1 Helbig, A.J. ; Seibold, I. ; Bednarek, W. ; Bruning, H. ; Gaucher, P. ; Ristow, D. ; Scharlau, W. ; Schmidl, D. & Wink, M. (1994): Phylogenetic relationships among falcon species (genus Falco) according to DNA sequence variation of the cytochrome b gene. In: Meyburg, B.-U. & Chancellor, R.D. (eds.): Raptor conservation today: 593?599. онлайн . ?леге чыганактан 2022-12-03 архивланды. 2024-05-18 тикшерелг?н.
  24. ↑ 24,0 24,1 Wink, M. ; Dottlinger, H. ; Nicholls, M. K. & Sauer-Gurth, H. (2000): Phylogenetic relationships between Black Shaheen (Falco peregrinus peregrinator), Red-naped Shaheen (F. pelegrinoides babylonicus) and Peregrines (F. peregrinus). In: Chancellor, R.D. & Meyburg, B.-U. (eds): Raptors at Risk: 853?857. WWGBP/Hancock House, Berlin/Blaine. онлайн . ?леге чыганактан 2023-04-07 архивланды. 2024-05-18 тикшерелг?н.
  25. ↑ Tunstall, Marmaduke. Ornithologia Britannica: seu Avium omnium Britannicarum tam terrrestrium, quam aquaticarum catalogus, sermone Latino, Anglico et Gallico redditus: cui subjuctur appendix avec alennigenas, in Angliam raro advenientes, complectens. ? London, J. Dixwell, 1771.
  26. ↑ Чыганакка ?иб?р? хатасы: Неверный тег <ref> ; для сносок USFishWildlifeService19992 не указан текст
  27. ↑ The Peregrine fund. ≪ Peregrine Falcon Falco peregrinus . ?леге чыганактан 2011-07-16 архивланды. 2024-05-18 тикшерелг?н. ≫ Прочитано 2008-03-29
Чыганак ? https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Ша?ин&oldid=4156579