Кытай язуы
(
кыт
. трад. 漢字, гадил. ?字,
пиньинь
hanzi
,
палл
.
ханьцзы
;
яп
. 漢字
кандзи
;
кор
. 漢字,
?ангыл
漢字,
?анча
;
вьет
.
Ch? Han
,
тьы-хан
) ? ме?ьеллык
иероглифик
яки идеографик
язу системасы
,
Кытай
территориясенд? барлыкка килг?н.
Алфавиттан
аерылуы шунда ки, ??рбер тамгага ?з м?гън?се бирелг?н (фонетик кына т?гел), шул с?б?пле язу тамгалары бик к?п (ун ме?н?н к?бр?к). Кытайда ике формасы бар: традицион ??м гадил?штерелг?н иероглифлар.
Кытай язуыны? тамгалары Япон ??м Корей язмаларында ки? кулланыла (анда алар
кандзи
??м
?анча
дип атала).
1945га
х?тле Кытай язуы шулай ук
Вьет язуында
да кулланылган (
хан ты
яки
тьы-хан
). Кытай иероглифлары бел?н кытай авторлары
санскриттан
т?р?ем? ителг?н яки ?зе язылган текстларыннан
буддачылык
каноннарыны? берсе (Кытай трипитакасы) язылган.
Риваятьл?р буенча, иероглифларны Цан Цзе уйлап тапкан, мифик Хуан Ди императорыны? сарай тарихографы. Мо?а х?тле кытайлылар т?ен язуын кулланганнар. Моны? турыда иск?рм?л?р “Даодэцзине” трактатында ??м “И цзину” а?латмаларында бар. И? иске кытай язулары ташбака к?б?сенд? ??м мал туарны? калак с?ягенд? ясалган ??м багун н?ти??л?ре терк?лг?н. Мондый текстлар цзягувэнь (甲骨文) исеме алган. Кытай язуыны? беренче ?рн?кл?ре Илан династиясене? со?гы чорына тура килэ (и? искел?ре XVII безне? эрага кад?р).
Со?рак к?меш кою технологиясе барлыкка килг?ч, к?меш савытларда язулар килеп чыга башлаган. Бу текстлар цзиньвэнь (金文) исемен алганнар. К?меш савытлардагы язулар беренче чиратта балчык формасында кыстырлган, иероглифларны? стандартлаштыруы барган, алар квадратка т?шерел? башлаган.
Эп. Хань хик?ял?ре нигезенд? безне? эрага кад?р IX?VIII гасырларда Сюань-ван Чжоу 周宣王сараенда хезм?т итк?н “тарихчы Чжоу”史? (Sh? Zhou) эшч?нлеге Кытай язуыны? тарихында б?х?сле бер бит булып тора. Ул, кил?ч?кт? дачжуань диеп аталган беренче каллиграфик классик стиль ясаучы булган дип санала.
Кытай язуыны? археолог яктан ?йр?н?че тигезсез д?р???д?ге материаль иясе сакланмау аркасында авырайган. С?якт? ??м к?мешт?ге язулар якшы сакланса, бамбуктагы ??м агачтагы пластинадагы я?а язулар ф?нг? таныш т?гел. Шулай булса да, ?леге язуны? яш?еше турында, х?зерге цэ ? графасы иск?рт?. Шан язуыны? чагыштырмача систематик яктан яхшырак булуы мо?а х?тле и? беренче чыккан язулар булуы турында х?б?р ит?, ?мма аны? турында м?гъл?матлар юк.
Кытай иероглифларыны? технологиясе беренче тапкыр Шовэнь Сюй Шэня с?злегенд? т?зелг?н. ?ичшиксез иероглифларны? гади вэнь 文 ??м ?ыелма цзы 字 га б?лен?е у?ай булган. Т?б?нд?ге алты категорияг? б?лен?е академик фикер алышулар предметы булып тора, ч?нки категориял?р д?ресенч? бер берсенн?н ачык аерылмый.
Бу билгел?рг?, м?с?л?н, 上 шан ??м 下 ся туры кил?, аларны? м?гън?се “?с” ??м “ас”, горизонталь сызыктан остэн ??м астан вертикаль сызык белэн билгел?нг?н, ?зенч? бу к?рс?т? ишар?сен белдер?. ?мма к?рс?т? билгел?рене? с?зтезм?се башка авыррак т?шенч?не белдер? ?чен кулланылырга м?мкин. Шулай上 … 下шан ... ся чагылышы, контексттан б?йле буларак “?ске ... аскы” гына т?гел, “?ит?кчелэр ... буйсынучылар” ?.б. м?гън?ле с?зл?рне белдерерг? м?мкин.
?зенч? примитив р?семне белдер?. М?с?л?н, авыз: ярым т?г?р?к, аскы кабарынкы, ?ст?н аркылы сызык булып ясап к?рс?тел?; бу коу ”авыз” иероглифы чыгышы (барлыкка кил?е). Дуга ?ск? таба кабарынкылык ??м астындагы нокталар к?к тамчыны белдер?; 雨 юй “я?гыр”иероглифыны? беренче формасы шушындый. Вакыт агуы бел?н р?семн?р сызыкланыштырылган ??м со?ыннан х?зерге кыяф?тен алганнар, сур?тл??д?н бер эз д? калмаган. Бернинди иероглиф та, пиктографик форма да сакланып калмаган. Барлык р?сем билгел?ре, ? аны? бел?н барлык гади лексик элементлар иероглифлары, х?зер б?тенл?й шартлы.
Кытай язуында р?семле билгегл?р, пиктограммалар, ???миятсез азчылыкны т?шкил ит?. Бигр?к т? к?п идеограммнар. М?с?л?н, 立 ли иероглифы баштан ук аягын аерып торган кеше р?семен белдерг?н, ?леге сур?тк? астан ятма сызык ?ст?лг?н; ?мма бу р?сем ?зенч? кешене белдерм?г?н, ? аны? кыяф?тен, басып тору м?гън?сен к?рс?тк?н. Авыр идеограммаларда шартлы м?гън? ?зекл?р б?йл?нешенн?н агылып чыга. М?с?л?н, 命 мин иероглифы баштагы формада бинаны сур?тл?г?н ? гыйбадатхан? яки х?кемдар йортын (иероглифны? ?ске ?леше ??м аны? астында сызык ? т?б? р?семе), аны? алдында тезен ч?геп торган кеше г??д?се ??м а?ардан сулда авыз (х?зерге ?леш формасында立); болар барысы да боеруны ихтирам бел?н ты?лауны к?рс?тк?н, шуннан иероглифны? м?гън?се ? “боеру”. Идеограмманы? борынгы м?гън?се, ?рн?кт?геч?, кагыйд? буларак, барлыкка килг?н тарихи-м?д?ният чорында гына а?лашыла.
Сур?тл?? характерын югалткан ??м саф шартлы м?гън?сен алган идеограммалар ?зер элементлардан т?зел?ен д?вам итк?нн?р. К?п иероглифларны? килеп чыгышы шундый ки, х?зерге вакытта аларны? м?гън?се ?з эчен? кертк?н элементлар бел?н б?йле. М?с?л?н, 伐 фа иероглифы ике элементтан тора 人 жэнь “кеше” ??м 戈 гэ “с??ге” , дим?к х?зер “кис?”, ? а?а кад?р ? “с??ге” бел?н сугу.
К?бесенч? иероглифлар ?зенч? гади сур?тл?? билгесен д?, идеограмманы да белдерми, ? ?ченче катнаш т?рг? б?лен? ??м фоноидеограмма дип атала. Фоноидеографик иероглифыны? бер ?леше фонетик, калганы ? детерминатив. Иероглиф бел?н билгел?н? торган с?з, фонетик яктан охшаш яки к?зг? якын, ул фонетика белэн белдерел?; б?т?н с?з бел?н ?йтк?нд?, билгене уку якынча б?тенл?й аны? бер ?лешен уку бел?н туры кил? .М?с?л?н, иероглиф 誹 “яманлау, каралту, хурлау” ??м 非 аны? бер м?гън?се “?ш?ке, начар, яманлык” л?кин икесе д? “фэй” дип укыла, шулай ук 柑 ?флисун ??м 甘 татлы, л?кин икесе д? “гань” дип укыла, ? ? билгесе “устрица” ? “хань” дип укыла. Билгене? икенче ?леше идеографик м?гън? ала, ялгыш бирелг?н м?гън?г? ?з ?лешен белдер?, шуннан исеме д? “детерминатив”.
Иероглифларны? ?злексез ??м акрынлап ?зг?рг?нг? аны? санын т?г?л ?йтеп булмый. К?нд?лек куллана торган иероглифлар бернич? ме?н?р. Статистика буенча, гад?тк? кереп китк?н бер ме? иероглифларны 92% басма материаллар каплый, ике ме?не? 98% каплый, ? ?ч ме? иероглифны? инде 99% каплый ала. Статистик н?ти??л?р ?и?ел?йтелг?н ??м традицион иероглифлар буенча зур аерылмый.
? КНРда белемле булу ?рн?к буларак 1500 билгене бел? санала (авыл ?иренд?) яки 2000 билге бел? (ш???рл?рд? ??м авылда эшл??че халыкка)
? Г??ит ??м махсуслаштырылган журналлар уку ?чен 3000 иероглиф ?ит?.
? Бер зур томлы с?злекл?р ?з эчен? 6000-8000 иероглифлар керт?. Бу к?л?мд? инде ?з куллана торган иероглифлар к?п, м?с?л?н, борынгы ритуал предметларыны? исемен белдер?д? кулланыла торган яки Кытайны? традицион медикаментлары.
? “Чжунхуа цзыхай” (中華字海) иероглифлар с?злеге 1994 елда чыккан ??м ?з эчен? 85568 иероглиф ала.
И? аз ??м и? к?п ?зенч?лекле микъдар иероглифлары
[
?зг?рт?
|
вики-текстны ?зг?рт?
]
Бернич? и? гади игроглифларны? береш?р ?зенч?лекл?ре бар. Ки? таралган “一” ??м “бер”д?н башка?”гунь” ?”цзюэ” ??м ? “пе” д? бар. Х?зерге вакытта билгеле булган и? ки? таралган ?зенч?лекле иероглиф - ?“” отодо, дайто, тайто. Ул ?ч иерголифтан тора 龍 лун “дракон” ??м ?ч иероглиф 雲 юнь “болыт” н?ти??д? 84 узенч?лект?н тора ??м очып й?ри торган драконны белдер?. Бу иероглиф TRON кодировка исемлеген? кертелг?н.
Икенче урынны ?зенч?лек буенча 4 иероглифтан торган “龍” иероглиф /?? (U+2A6A5) “чжэ” “к?пс?зле” 64 ?зенч?лект?н тора ??м Han unification юникодына кертелг?н. ?ченчесе ? бэн “к?кр?? тавышы” 4 “雷” иероглифыннан тора ??м 52 ?зенч?лек ала, “Шовэнь цзецзы” исемлегн? кертелг?н.
Кытай иероглифларын язу кагыйд?се ??м элементлары
[
?зг?рт?
|
вики-текстны ?зг?рт?
]
Кытай языуны? т?п элементлары
- ятма сызым
- асма сызым
- нокта
- сулга сызым
- ыргак
- у?га сызым
- ?ст?н аска нокта
- астан ?ск? нокта
- башка элементлар
Язу кагыйд?л?ре:
- Ятма сулдан у?га языла
- Асылма ??м авыш ?ст?н аска
- Иероглиф ?ст?н аска языла
- Ятманы кис? торган асылма, а?ардан со? языла (?мма аскы ятма киселм?с?, асылмадан со? языла
- У? яктагы нокта со?гы чиратта языла