≪Ватан-ана≫ мемориаль комплексы
(
рус.
мемориальный комплекс ≪Родина-мать≫
) ?
Татарстан АССРны?
(
1991 елдан
Татарстан
)
Яр Чаллы
ш???ренд?
1975 елда
ачылган мемориаль комплекс.
Ватандашлар сугышында
??м
Б?ек Ватан сугышында
катнашкан чаллылылар х?рм?тен?,
Муса ??лил проспекты
бел?н
Студентлар
урамы кисешк?н чатта куелган. Мемориаль комплексны т?з?д? турыдан-туры 69 оешма катнашкан.
≪Ватан-ана≫ ??йк?ле
?зенч?лекле, м??аб?т, монументаль корылманы т?з? турындагы карарны
КПСС
Яр Чаллы ш???р комитеты
1975 елны?
гыйнвар
башында кабул ит?. ??йк?л бик кыска срокларда,
1975 елны?
гыйнвар
аенда башланып,
9 майга
, Б?ек ?и??не? 30 еллыгына, т?зелеп бет?рг? тиеш була. ??йк?л т?зелешен оештыручы итеп,
Яр Чаллы
ш???р шурасы башкарма комитеты р?исене? капиталь т?зелеш ??м коммуналь ху?алык м?сь?л?л?ре буенча (
беренче
) урынбасары Биктимер Гыйниятулла улы Мурясов, монументны? архитекторы итеп Яр Чаллы ш???рене? баш архитекторы Р.С. Насыйров, корылманы? баш конструкторы итеп ≪Татаргражданпроект≫ институтыны? эшл?рне проектлау б?леге баш инженеры Владимир Иван улы Матвеев, проектны? баш инженеры итеп Х?лиулла Абдрахман улы Айдабулов билгел?н?.
??йк?лне? авторы ?
Илдар Ханов
.
Т?зелеш башында КПСС Яр Чаллы ш???р комитеты беренче с?ркатибе
Р?ис Кыям улы Беляев
, Яр Чаллы ш???р шурасы башкарма комитеты р?исе Ринат Рияз улы Гыйл??ев, ТАССР министрлар шурасы каршындагы т?зелеш ??м архитектура комитеты р?исе
Павел Алексей улы Саначин
, Казанны? баш архитекторы
Георгий Иван улы Солдатов
?.б. тора.
≪Камгэсэнергострой≫ ?ит?кчесе Владислав Александр улы Фоменко т?къдиме бел?н, т?зелешне? генподрядчысы итеп, СМУ-112 (
башлыгы
Виктор Василий улы Петров), субподрядчылар итеп ≪Спецжилстрой≫ т?з?-монтажлау идар?се (
?ит?кчесе
Владимир Михаил улы Румянцев) (монументны? фундаментын ??м аны? артындагы Х?тер диварын кору буенча т?п эшл?р), ≪Отделстрой-2≫ т?з? идар?се (
?ит?кчесе
Николай Сергей улы Рукин) сайлап алына. Т?з?чел?р эшч?нлегене? координаторы итеп
Яр Чаллы
ш???р т?зелеше идар?се башлыгы урынбасары Георгий Иван улы Шмидт билгел?н?.
Монумент корыласы урын итеп, ш???р зираты кырындагы, элек кер юу-химик чистарту оешмасы торган урын сайлана. ?леге оешма бинасы с?тел?. Аннан калган чокыр-чакыр ??м ч?п-чар бел?н озак м?ш?катьл?нм?с ?чен, ян?ш?д? котлован казылып, б?тен калдыкны шунда тутырып к?м?л?р, ? ?стен? агачлар утыртырга булалар.
??йк?лне? ?з зурлыгындагы макетын т?зеп, шул макеттан ??йк?л булачак урында чын монументны кояр ?чен копия-тышча алына. Макет ясау ?чен, ?ит?рлек биеклект?ге бинаны т?зелеш индустриясе базасы (
рус.
БСИ
) объектларыны? берсенн?н ? 210нчы санлы
тимер-бетон
эшл?нм?л?ре заводыны? (
рус.
ЗЖБИ-210
) гранит кис? ??м шомарту цехыннан ? Яр Чаллы с?н?гать оешмалары тресты идар?чесе Гелий Василий улы Непогодин табып бир?. Макетны? ??м ??йк?лне? металл каркасларын кору буенча гаять зур к?л?мле эшне
КамАЗны?
металл конструкциял?р заводы (
рус.
ЗМК
) коллективы (
?ит?кчесе
Юрий Ричард улы Масленкевич) башкара. ЗМК каркаслар ?чен дист?л?рч? тонна металл конструкциял?р бир?. Макетны коруда бернич? дист? электр бел?н эретеп ябыштыручы аркага-арка куеп эшли. Конструкция шунда ук такталар бел?н т?рел?, металл челт?рл?р бел?н тарттырыла бара.
Скульптор Илдар Хановка, ??йк?лне ?в?л?р ?чен, майлы, соры, ?зен? бер т?рле балчыкны б?тен
республика
буйлап эзлил?р ??м нефтьчел?рд?н табалар. Й?зл?рч? тонна (бернич? вагон) балчыкны, скульпторлар сыман, кул бел?н изеп булмый, шу?а к?р? балчыкны ?ит?рлек к?л?мд? ?зерл?п бир?че, бетон болгаткычка охшашлы, ку?тле агрегат эшк? ?игел?. Илдар Хановка, га??еп эшч?нлек, сабырлык ??м т?землек к?рс?теп эшл?рг? бернич? ел д?вамында
йога
бел?н ш?гыльл?н?е ярд?м ит?.
Скульптураны? тышчасын, кабыгын ?в?л?? ?чен
гипс
(25-30
тонна
)
Харкаудан
табып, кайтартыла.
Гипс тышча ?зер булгач, ул яруслар буенча кис?кл?рг? б?лен? ? барысы 15 ярус, 780 кис?к булып чыга. 300-350
кг
лы ??р кис?к, б?лл?р савытны б?релеп ватудан саклаган сыман, сак кына, кул к?че бел?н машинага урнаштырылып, булачак ??йк?л урынына ташыла.
Тышчаны монтажлау постаменттан, т?б?н ярустан башлана. 2-3 ярус монтажлангач, югары маркалы аеруча чыдам бетон агызыла, чираттагы ярус корылгач, тагын бетон агызыла, шулай итеп, монумент югарыга к?т?рел? бара. Барлык скульптура композициясе
20 апрельг?
коеп бетерел?.
Скульптурадан гипс тышчаны салдырып алганда, б?тен н?рс? д? технология буенча эшл?нм?? с?б?пле, проблема туа: бетонны агызганчы, бетон тышчага ябышмасын ??м ?и?ел купсын ?чен, тышчаны? эчке ягына сыек
парафин
(яки солидол) с?ртелерг? тиеш була. Бу эшл?нм?г?ч, урыны-урыны бел?н, бетон макет кабыгына кубарып булмаслык итеп ябышкан, х?тта металл ыргаклар бел?н тракторга эл?ктереп тарттыру да ярд?м итми, бетон купмый, ? вак кис?кл?рг? таркала.
Чаллыда
х?рби хезм?т
?т?че
тимер юл
гаск?рл?ре гарнизоны (
гарнизон начальнигы
Рад Илья улы Лемаич) солдатлары тревога бел?н чакырылып, алар бер т?н эченд?, ??йк?лне? аерым ?лешл?рен
сантиметр
арты сантиметр кул бел?н чистартып чыгалар.
Башта ??йк?лне? постаменты нигезен? 8
м
озынлыктагы 89 субай кагыла. Моны? азрак ик?не беленг?ч, шундый ук озынлыктагы субайлар ялгап, биег?йт?л?р.
Муса ??лил проспектыны?
Ватан-ана ??йк?ле (
у
) каршындагы ?леше
Беренче санлы пост
ВЛКСМ
Яр Чаллы ш???р комитеты беренче с?ркатибе
Ф?рит Р?фыйкъ улы Газизуллин
??йк?л янында ??лак булганнар х?рм?тен?
М??гелек ут
кабызу ??м пионер-яшьл?рд?н почетлы каравыл (Беренче санлы пост) кую т?къдимен керт?.
Апрельд?
санаулы к?н эченд? ≪Челныгоргаз≫ коллективы (
башлыгы
Николай Илларион улы Савинов) ш???рне? ки? ??м и? ?анлы (
ике якка да транспорт й?реп тора, трамвай линиял?ре сузылган
)
Муса ??лил проспекты
аркылы каршыдагы 10/03 йортыны? газ?тк?ргеченн?н М??гелек утка х?тле газ торбалары китереп ?иткер?.
М??гелек утны? конструкциясен
КамАЗны?
ремонт-инструментлар заводы (
рус.
РИЗ
) (
?ит?кчесе
Юрий Григорий улы Кузнецов) ясап бир?.
??йк?лг? и? якын торучы йортта (
Студентлар урамы аркылы
) у?айлы фатир табып, ху?аларына яхшырак фатир т?къдим итеп, бушатып, анда ремонт ясала ??м Беренче санлы постны? штабы урнаштырыла.
1975 елны?
9 маена
комплекс тир?л?ре т?зекл?ндерел? ? тротуарлар, юллар ясала, комплекс артында машиналар ??м экскурсия автобуслары
кую ?чен урын
?зерл?н?, тир?-юньг?
агачлар
??м куаклар утыртыла. И? со?гы эш ? ??йк?л ит?генд? ш?р?фле кунаклар ?чен подиум барьерына гранит плит?л?р ??ю ? тантана башланыр алдыннан гына (10 тулырга 10 минут кала) т?мамлана.
??йк?л б?тен кеше тарафыннан да берт?рле кабул ителми.
ТАССР
?ит?кчел?ре тиск?ре карашта була,
ш???р
??м т?зелеш ?ит?кчел?рен? каты шелт? белдерел?. ≪
Монумент у?ышлы чыкмаган
≫, ≪
скульптор заманча
авангард
стиленд? а?лаешсыз бер н?рс? ?в?л?г?н
≫, диг?н фикерл?р ?йтел?.
≪??йк?лне ни ?чен р?хс?тсез т?зедегез≫, дип тикшерерг?
М?ск??д?н
??м
Казаннан
комиссиял?р кил?, ч?нки зур масштабтагы монументаль корылмалар
РСФСР
министрлар шурасы карары бел?н, махсус бюджет акчалары б?л? юлы бел?н ген? т?зелерг? тиеш була
[1]
.
??йк?лне ?имерерг?, т?нл? кара?гыда шартлатырга боерулар да була.
??йк?лне т?з?д? башлап й?рг?н
Р?ис Беляевны?
да, ?ст?н басым аркасында, ??йк?л т?зелеп бетк?ч, фикере кискен ?зг?р?.
Мемориалны т?зег?н ?чен бер ген? кеше д? билгел?п ?телми, б?л?кл?нми
[2]
.
??йк?лне т?нкыйтьл??, аны эз?рлекл??
Чаллыда
чит илл?рне? д?р???ле делегациял?ре булып, алар монументны югары б?ял?г?ч кен? ?кренл?п туктала.
|
Бу Дан Мемориалы искиткеч матурлыгы бел?н аерылып тора. ?ичс?зсез модернизм стиленд? булуына карамастан, бу ??йк?л татар халык с?нгатене? кайбер традициял?рен д?вам ит?
Француз
язучысы Андре Ремакль
≪КамАз турында хик?ят≫ китабында
|
|
Р?сми т?ст? ачуга кад?р ??йк?лне каплап тору ??м тантанада салдыру ?чен га??п зур, з??г?р т?ст?ге япманы Чаллы ш???ре ательесы (
м?дире
Нина Алексей кызы Кузнецова) тегеп бир?. Л?кин ??йк?лне р?сми т?ст? ачуга бернич? с?гать кала, ?ил к?т?релеп, япманы алып ыргыта.
??йк?л Студентлар урамыны? и? биек ноктасында урнаштырылган. Рельеф ??йк?лд?н артка таба
Чулман
елгасына, ??йк?лд?н алга таба Чулман кушылдыгы
М?л?к?с
елгасына с?з?кл?н? бара.
Мемориал бернич? ?лешт?н тора: ки? итеп эшл?нг?н гранит баскычлар,
Сталинград
янындагы
Мамай курганыннан
кайтарып, тотказылган
М??гелек ут
, Х?тер дивары ??м ≪Ватан-Ана≫ ??йк?ле (скульптор
Илдар Ханов
, архитектор Ринат Насыйров).
М??гелек ут янындагы м?рм?р плит?г?
татар
(
у? якта
) ??м
рус
(
сул якта
) телл?ренд?
Муса ??лил
с?зл?ре язылган:
|
Умирая,
Не умрет герой
? Мужество
Останется в веках.
Имя прославляй
Своей борьбой
Чтоб оно не смолкло
На устах.
М. Джалиль
|
Батыр ?л?
?лм?с дан алып,
Батырлыклар
Бел?н макталып.
Исме? калсын
?зе? ?лс?? д?,
Тарихларда укып
Ятларлык.
М. ??лил
|
Композитор
Н??ип ?и?анов
?леге с?зл?рг? к?й язып бир?, ??м ул к?й ??йк?лне тантаналы ачканда беренче тапкыр я?гырый.
Ансамбль ?з?генд? ? ≪Ватан-ана≫ ??йк?ле. Ватан-ананы символик сур?тл?? ?чен
Илдар Ханов
Феникс кошы турындагы борынгы
Мисыр
мифын кулланган. Имеш, Феникс кошы, Мисырдан
Урта ди?гез
утрауларыны? берсен? к?чеп китеп, шунда ?зен яндыра, газаплар бел?н, к?лд?н яшь ??м матур булып я?адан туа.
??йк?лд?ге хатын-кыз битле кошны? ку?тле канатлары астында ? аны? уллары. У? яктагы барельефларда ? матрос, эшче,
кызыл гаск?ри
, торбачы ?
Октябрь инкыйлабы
??м
Ватандашлар сугышында
катнашучылар. Сул канаты астында ?
Б?ек Ватан сугышы
вакытында Ватанны яклаучылар. Образлар гомумил?штерелг?н, бик гади. Й?зл?р кырыс. Каска, буденновка, автомат, граната, мылтык аерылып тора.
Скульптура ясау ?чен кулланылган кытыршы бетон кискен, геометриял?штерелг?н образлар ясау ?чен у?айлы.
??йк?лне? авырлыгы 3 ме? тонна, биеклеге 14
м
, озынлыгы 24
м
. Шулай булуга карамастан, ??йк?л ?и?ел булып к?заллана, ул ?авада очып барган, алга омтылган т?эсир калдыра.
Хатын-кыз й?зене? прототибы ? Г?лсабира М?хм?т кызы Х?кимова.
- ↑
Человечище
- ↑
Илдар Хановка озак вакыттан со? гына Тукай б?л?ге бирел?
- Татарский энциклопедический словарь. Казань: Институт татарской энциклопедии АН РТ, 1999.
ISBN 0-9530650-3-0
- Б.Г. Мурясов. На вечные времена. Набережные Челны: ООО ≪Газетно-книжное издательство≫, 2003.
| Яр Чаллыны?
ист?лекле урыннары
|
 Чаллы туграсы
|
Тарихи биналар ??м корылмалар
|
|---|
|
|