Башкортстан Республикасы
,
Башкортостан Республикасы
(
Башкортста?н
,
Башкортоста?н
[1]
,
баш.
Баш?ортостан Республика?ы
,
рус.
Республика Башкортостан
) ?
Россия Федерациясе
бел?н берл?шк?н,
Россия Федерациясе субъекты
,
Идел буе федераль округын?
,
ЮНЕСКО
билгел?нм?се буенча
Урта Азия
?лк?сен? кер?.
Башкаласы ?
Уфа
ш???ре.
Халык саны:
2024 елны?
1 гыйнварына ―
4 640 361 кеше
. Шуларны? 2 585 360 ы ш???рл?рд?, 1 470 000 (40%) авыл ?ирлегенд? яши
[2]
. Республика халкыны? 52,7% ы (2,15 млн)
хатын-кызлар
??м 47,3% ы (1,93 млн)
ир-атлар
[3]
.
Башкортстан республикасы ? К?ньяк Урал тауларыны? т?б?л?ре (и? б?ек ноктасы ? Ямантау, 1 640 м.), карст м?гар?л?р, к?лл?р. Т?б?кне? 2/3 ?л?ше
К?нчыгыш-Европа тигезлегене?
к?нчыгыш ?лешенд? урнаша. Республиканы? т?ньяктан к?ньякка озынлыгы ? 550 км, к?нбатыштан к?нчыгышка ? 430 км. М?йданы ? 143,6 ме? км².
Республика территориясенд? Башкортстан д??л?т тыюлыгы урнашкан.
И? зур елгалары:
Агыйдел
(1430 км), кушылдыклары ?
Н?геш
(235 км),
Сем
(239 км),
Караидел
(918 км),
?й
(549 км),
Дим
(535 км), шулай ук
Сакмар
(760 км) бел?н
Ык
(571 км) елгалары. Башкортстан ?ирлегенн?н шулай ук
?аек елгасы
(2428 км.) башлана.
К?лл?рне? саны ? 2700. Республиканы? и? зур к?лл?ре Урал таулары артына урнаша. К?нбатыш ?лешенд? и? эре к?л ?
Асылык?л
(м?йданы 18,5 км²).
Тауларда
уртача еллык температура +0,3°С, тигезлект? +2,8°С.
Гыйнварда
Цельсия
градусы буенча уртача температура 18°С,
июльд?
? +18°С. Кояшлы к?нн?р саны 261д?н (Уфа) 287г? (
Аксёново
,
Белорет
) кад?р ?зг?реп тора.
Уртача еллык явым-т?шемн?р саны 300?600 мм,
Урал тауларыны?
к?нбатыш ягында 700 ммга кад?р ?ит?.
Кар капламы ноябрь башында яки уртасында барлыкка кил?, апрель уртасында ис? кар эреп бет?. Кар капламы 150?165 (таулы районнарда 171?177) к?н ята, аны? уртача биеклеге 36-55 см га ?ит?.
Урманнар республика территориясене? 40 % алып тора. Урал таулары артында катнаш урманнар, т?ньяктарак нарат-яфраклы ??м каен урманнары бар; урман-далалар ? каен ??м им?н агачларына бай.
-
-
Й?р?ктау
- биеклеге Агыйдел елгасы ?стенн?н 220 метр.
-
Республика ≪Башгурд≫ исеме астында беренче тапкыр
VIII гасырда
Ф?злулла? Р?шид?ддинне? ≪Огузнам?≫ исемле эшенд? телг? алына, ? башкорт халкыны? ?затылышы (баш?орт) С?лл?м Т?р?ем?н хезм?тл?ренд? (
IX гасырны?
беренче яртысы) очрый.
X
?
XII
гасырларда республиканы? к?нбатыш ?лешенд? яш??чел?р
Идел буе Болгары
д??л?те,
XIII
?
XIV гасырларда
б?тен Башкортстан ?ирлеге
?учи Олысына
, аны? таркалуыннан со? башкортлар
Казан
,
Нугай
в?
Себер
ханлыклары,
1557 елдан
башлап башкорт кабил?л?ре Россия составына кер?.
Инкыйлабкача елларда х?зерге Башкортстан ?ирлеге к?бесенч?
Уфа губернасы
составында була.
1917 елны? 15 (28) ноябренд? Башкорт ?лк? шурасы
Башкортстан милли-территориаль мохтариятен (автономиясен)
игълан ит?.
1919 елны?
20 мартында
М?ск??д? ≪?з?к Совет хакимияте бел?н Башкорт х?к?м?те арасында Башкорт Совет Автономиясен т?з? турында килеш?≫ имзалана.
[4]
Башкорт Совет Автономиясе
Ырынбур губернасыны?
т?ньяк ?язл?ре нигезенд? оеша. Башкортларны? ?з ш???рл?ре булмаганлыктан, аны? башкаласы итеп к?рше
Уфа губернасында
урнашкан рус-татар ш???ре
Эст?рлетамак
билгел?н?. 1920 елны? 20 августында Совет х?к?м?те Эст?рлетамак ш???рен Кече Башкортстанга бир?.
1922 елны? 14 июненн?н Уфа губернасын юк итеп, Башкортстан составына губернаны? зур ?лешл?ре, шул ис?пт?н
Б?л?б?й
??м
Б?ре
?язл?ре (алар язмышы турында махсус референдум ?тк?релерг? тиеш булган)
кертел?л?р
, башкаласы Эт?рлетамактан
Уфага
к?черел?.
1952 елны?
маенда Башкорт АССРы эченд?
Уфа
??м
Ст?рлетамак
?лк?л?ре барлыкка кил?, ?мма 1953 елны? апреленд? ?лк?л?рг? б?ленеш юкка чыгарыла.
1990 елда
БАССР Югары Шурасы Д??л?т Суверенлыгы турында Декларация кабул ит?.
[5]
Башкортстан Конституциясен? тиешле д??л?т власы х?кем, башкарма ??м кануннар чыгару юн?лешл?рен? б?лен?.
Башкортстан Республикасы Башлыгы
? Башкортстан Республикасыны? и? югары вазифалы кешесе.
Башкортстан Х?к?м?те статусы ??м хокукы Башкортстан Конституциясе бел?н билгел?н?.
Башкортстан Республикасында х?кем власын Башкортстан Республикасы Конституция Суды, федераль судлар ??м мировой х?кем тормышка ашыра.
Башкортстан Парламенты ?
Д??л?т ?ыелышы ? Корылтай
2003 елдан бер палатасыннан торган кануннар чыгару органы.
Башкортстанда 4 104 336 кеше яши. Аларны? 2 626 613 ш???рл?рд?, 1 447 723 авылда тора. Эре ш???рл?ре ?
Уфа
(башкала, 1 042 ме? кеше),
Ст?рлетамак
(264 ме? кеше),
Салават
(158 ме? кеше),
Нефтекама
(122 ме? кеше),
Октябрьски
(108 ме? кеше). Республикадагы барлык халыкны?
татарлар
(25,4 %),
башкортлар
(29,5 %),
руслар
(36,1 %) т?шкил ит?.
Халык
|
1926
[7]
|
1939
[8]
|
1959
[9]
|
1970
[10]
|
1979
[11]
|
1989
[12]
|
2002
[13]
|
2010
[14]
|
К. с.
|
%
|
К. с.
|
%
|
К. с.
|
%
|
К. с.
|
%
|
К. с.
|
%
|
К. с.
|
%
|
К. с.
|
%
|
К. с.
|
%
|
руслар
|
1 064 707
|
39,9 %
|
1 281 347
|
40,6 %
|
1 418 147
|
42,4 %
|
1 547 893
|
40,2 %
|
1 547 893
|
40,2 %
|
1 548 291
|
39,3 %
|
1 490 715
|
36,3 %
|
1 432 906
|
36,1 %
|
башкортлар
|
625 845
|
23,5 %
|
671 188
|
21,3 %
|
737 711
|
22,1 %
|
892 248
|
23,4 %
|
935 880
|
24,3 %
|
863 808
|
21,9 %
|
1 221 302
|
29,8 %
|
1 172 287
|
29,5 %
|
татарлар
|
621 158
|
23,3 %
|
777 230
|
24,6 %
|
768 566
|
23,0 %
|
944 505
|
24,7 %
|
940 436
|
24,5 %
|
1 120 702
|
28,4 %
|
990 702
|
24,1 %
|
1 009 295
|
25,4 %
|
чуашлар
|
84 886
|
3,2 %
|
106 892
|
3,4 %
|
109 970
|
3,3 %
|
126 638
|
3,3 %
|
122 344
|
3,2 %
|
118 509
|
3,0 %
|
117 317
|
2,9 %
|
107 450
|
2,4 %
|
чирмешл?р
|
79 298
|
3,0 %
|
90 163
|
2,8 %
|
93 902
|
2,8 %
|
109 638
|
2,9 %
|
106 793
|
2,8 %
|
105 768
|
2,7 %
|
105 829
|
2,6 %
|
103 658
|
2,6 %
|
украиннар
|
76 610
|
2,9 %
|
92 289
|
2,9 %
|
83 594
|
2,5 %
|
76 005
|
2,0 %
|
75 571
|
2,0 %
|
74 990
|
1,9 %
|
55 249
|
1,4 %
|
39 875
|
1,0 %
|
арлар
|
23 256
|
0,9 %
|
25 103
|
0,8 %
|
25 388
|
0,8 %
|
27 918
|
0,7 %
|
25 906
|
0,7 %
|
23 696
|
0,6 %
|
22 625
|
0,6 %
|
21 477
|
0,5 %
|
мордва
|
49 813
|
1,9 %
|
57 826
|
1,8 %
|
43 582
|
1,3 %
|
40 745
|
1,1 %
|
35 900
|
0,9 %
|
31 923
|
0,8 %
|
26 020
|
0,6 %
|
20 300
|
0,5 %
|
башкалар
|
39 773
|
1,5 %
|
56 931
|
1,8 %
|
60 749
|
1,8 %
|
52 485
|
1,4 %
|
53 557
|
1,4 %
|
55 426
|
1,4 %
|
74 577
|
1,8 %
|
165 044
|
4,1 %
|
барлык
|
2 665 346
|
100,0 %
|
3 158 969
|
100,0 %
|
3 341 609
|
100,0 %
|
3 818 075
|
100,0 %
|
3 844 280
|
100.0 %
|
3 943 113
|
100,0 %
|
4 104 336
|
100,0 %
|
4 072 292
|
100,0 %
|
Республикада 54 административ район, 21 ш???р, 2 ш???р тибындагы поселок, 828 авыл администрациясе бар.
Эре с?н?гый ?з?кл?ре ?
Уфа
,
Ст?рлетамак
,
Ишембай
,
Салават
,
Нефтекама
,
Туймазы
,
Октябрьски
,
Белорет
. ?итештер?не? югары д?р???д?ге тупланышы хас, с?н?гый продукциясене? якынча 50 %
Уфада
чыгарыла.
С?н?гатьне? ???миятле тармаклары ? нефть чыгару, нефть эшк?рт?. Машиналарны т?з? ??м металл эшк?рт? зур ?сешне алган. Агач эшк?рт? с?н?гате ??м т?зелеш материалларны ясау да бар.
Аны? нигезен ?ылылык электр стансалар т?шкил ит?л?р: Карманово ГРЭСы, Уфадагы ?Э?-1, ?Э?-2, ?Э?-3 ?Э?-4,
Ст?рлетамакта
??м
Салаватта
?Э?л?ре
, Урал арты ?Э? (Сибай) ??м К?мертау ?Э?.
Башкортстан АЭС
т?зелеше
Чернобыль ??лак?тенн?н
со? туктатылган.
Туймазы районыны?
Т?пкилде
авылы тир?сенд? т??риб?-сынау ?ил электр стансасы урнашкан.
Ашлык-терлекчелек юн?лешенд?ге
авыл ху?алыгы
.
Бодай
,
арыш
,
солы
,
арпа
, шик?р ч?гендере,
к?нбагышны
?стер?л?р. ??м??риятт? с?т-ит терлекчелеге, ит-йон
сарыкчылыгы
,
кошчылык
,
атчылык
, кымызчылык ??м
умартачылык
?сешне алган.
Башкорт балы
Россияд?
ки? м?ш??рлекне алган.
Тимер юл элемт?се
Самара?Уфа тимер юлыннан
башлана, аны? 486 км озынлыгындагы Кин?ле станциясенн?н Уфа станциясен? кад?рге участогы 1888 елда файдалануга тапшырыла.
Уфа
тимер юллар аша
Самар
,
Чил?бе
,
Ырынбур
,
Сембер
??м башка ш???рл?р бел?н тоташтырылган. К?йм? й?решле елгалар:
Агыйдел
??м
Караидел
. Торба ?тк?ргеч транспорты да ?сешне алган.
Т?б?к аша
М5
≪Урал≫,
М7
≪Идел≫,
Р240
Уфа
?
Ырынбур
,
Р315
Уфа
?
Б?ре
?
Я?авыл
,
Р316
Ст?рлетамак
?
Белорет
?
Магнитогорски
,
Р317
Б?ре
?
Тазт?бе
?
Чаткы
??м
Р361
М?л?вез
?
Магнитогорски
[15]
автоюллары баралар.
Авиа элемт? Башкортстанны Россияд?ге дист?л?рч? ш???рл?ре бел?н, БДБ илл?ре, Греция, Кытай, БГЭ, Т?ркия ш???рл?ре бел?н тоташтыра. Уфада Башкортстанда и? зур
аэропорт
урнашкан.
≪Башкортстан Республикасында б?йр?м ??м ист?лекле к?н, ??н?ри ??м башка даталар турында≫ Башкортстан законы республиканы? Югары Советы тарафыннан
1992 елны?
27 февраленд? кабул ителде.
Эшл?ми торган б?йр?м к?нн?ре.
Ист?лекле к?нн?ре.
Башкортстанда халык (милли)
Сабантуй
б?йр?ме р?сми статуска ия. Б?йр?м республиканы? барлык муниципаль районнарында язгы басу эшл?ре бет? у?аеннан ?тк?рел?. Сабантуйны? ?тк?рел? датасы ел саен
Башкортстан башлыгы
указына ярашлы т?гаенл?н?.
??м??рият
Салават ?ыены
фольклор б?йр?ме ел саен Башкортстан республикасыны? т?рле ш???р ??м районнарында 2004 елдан алып ?тк?рел? башлады. 2011 елдан алып Салават ?ыены Салават районында ?тк?рел?.
Башкортстанны?
Октябрьский ш???ренда
??м??рият
Курай
б?йр?ме ?тк?рел?. Курай б?йр?ме татарлар яш?г?н республиканы? т?ньяк-к?нчыгыш районнарында курайны пропагандалау ??м популярлаштыру, башкорт халык уен коралларын таралышын ки??йт?, шулай ук зир?к курайчылар ачу максатларында ?т? ??м беренче м?рт?б? 2001 елда оештырылды.
Шулай ук Башкортстан Республикасында Россия Федерациясе субъекты канунияте тарафыннан булдырылган башка ист?лекле даталар да билгел?н?.
- ↑
Башкортстан Конституциясе
: ≪Башкортстан Республикасы≫ ??м ≪Башкортстан≫ диг?н атамалар ти? м?гън?ле.
- ↑
Элина Ахметова.
Статистики подсчитали население городов и сёл в Башкирии.
ИА
≪Башинформ≫
, 10.05.2024
- ↑
Элина Ахметова.
В Башкирии 53% населения составляют женщины.
ИА
≪Башинформ≫
, 12.05.2024
- ↑
архив к?черм?се
, archived from
the original
on 2017-12-01
, retrieved
2014-09-11
- ↑
архив к?черм?се
, archived from
the original
on 2008-10-14
, retrieved
2014-09-11
- ↑
архив к?черм?се
, archived from
the original
on 2011-06-27
, retrieved
2012-11-16
- ↑
http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=772
- ↑
http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_39.php?reg=61
- ↑
http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_59.php?reg=76
- ↑
http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_70.php?reg=59
- ↑
http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_79.php?reg=58
- ↑
http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=56
- ↑
архив к?черм?се
, archived from
the original
on 2006-11-04
, retrieved
2012-11-18
- ↑
архив к?черм?се
, archived from
the original
on 2012-02-04
, retrieved
2012-11-18
- ↑
Р361 ? ≪Магнитогорск ? Сибай ? Зилаир ? Ира≫ | Автодороги России | Главная
.
?леге чыганактан
2013-02-26 архивланды.
2013-02-24 тикшерелг?н.