Бу терминны? башка а?латмалары да бар, аларны карау ?чен
Айдар (м?гън?л?р)
битен? к?чегез.
Айдар
?
Татарстан Республикасыны?
Яшел ?з?н районындагы
авыл.
Яшел ?з?н
ш???ренн?н 45
чакрым
ераклыкта урнашкан
Халык саны ? 209 тир?сенд?. Почта индексы ? 422534.
Тарихи
чыганакларда, халык авыз и?аты ?с?рл?ренд? Айдар авылы атамасын шактый еш очратырга туры кил?.
Айдар авылы, к?р?се?,
Казан ханлыгы
чорында да булган. Ул Е. И. Чернышев ?ыеп чыгарган
тарихи
исемлект? Ходарова-Айдарова дип бирелг?н.
Д. А. Корсаковны?
тарихи
хезм?тенд? д? Айдар авылы иск? алына. Авылда XVIII й?зд? ясак т?ли торган 83
татар
??м 43
кер?шен татары
яш?г?н. А. Артемьев хезм?тенд? Айдар авылындагы 94 ху?алыкта 294
ир-ат
??м 307
хатын-кыз
яш?г?нлеге к?рс?тел?. Бер
м?чет
эшл?г?н.
1898 елда
Айдар авылында татарлар к?н к?рг?не билгел?н?.
1908 елга
авылда 936 кеше яш?г?н.
Галим Марсель ?хм?т?анов 14 буыннан торган К?г?й би
ш???р?сен
беренче тапкыр ф?нни ?йл?нешк? кертте. Ул бу ш???р?не? ?ч варианты барлыгы турында яза. Шуларны? берсе, К?г?й авылыннан табылган 3. ?диатуллин вариантыны? т?п нигезе, т?б?нд?гед?н гыйбар?т:
Казан
би → К?г?й би → Ис?нбулат → С?л?йман → Акбатыр → З?йни → ?хм?ди → Солтан → ?мир → Х?йбулла → ?диатулла (1885? 1975) → Хатип (1929) → Рифат. Ш???р?не? телд?н с?йл?нг?н легендасы бар. 1390 ел тир?сенд? д?рт агай-эне Эр? суы тир?л?рен? килеп утыра. Аларны? ?лк?не К?г?й би исемле булып, калганнары К?геш би, Айдар би ??м Ислам би дип аталганнар. Боларны? ??рберсе ?з исеме бел?н авыл нигезл?г?н: К?г?й би ? К?г?й авылын, К?геш би ? К?геш авылын, Айдар би ? Айдар авылын, Ислам би ? Ислам (Слам) авылын.
XX й?з
башында Айдар авылында ике м?х?лл? була.
XVIII й?з
ахырында оешкан беренче м?х?лл?д? 399
ир-ат
, ? икенчесенд? 205
ир-ат
ис?пл?нг?н. Беренче м?х?лл?
м?чете
1878 елда
т?зел?.
Б?генге к?нд? ?зг?ртеп т?зелг?н х?ленд? икенче м?х?лл? м?чете сакланып калган. Я?а м?четне? проекты губерна хакимияте тарафыннан
1901 елны?
4 августында
раслана. Шул ук елны бу агач
м?чет
т?зелеп бет?.
Айдар авылы исеме нугай этнонимы ≪айдар≫га м?н?с?б?тле р?вешт? барлыкка килг?н. Авыл янында Иске йорт дип аталган урын бар. Айдар авылы элек шушы урында, Бай ди ермагы тир?сенд? була. Бервакыт урманда кемдер куш им?н кис?. Ул им?нд? кыргый умарта кортларыны? оясы булган ик?н.
Бал
, киск?н урыннан агып чыгып, шундагы бер чишм?г? агып т?ш?. Кешел?р чишм? суын баллы дип уйлыйлар ??м шушы ≪Баллы чишм?≫ янына, авылны? х?зерге урынына к?чеп утыралар. Бу чишм?не? сере шуннан со? гына ачылган, имеш.
Шушы авыл кешесе Айдар Зариповта саклана торган ист?лект? авыл оешу турында т?б?нд?ге вакыйгалар хик?я ител?:
|
Айдар авылыны? башта кайда утырганы ачык м?гъл?м т?гел. Х?зерге
К?г?й
авылы юлы бел?н Бурсык елгасы арасында, К?г?й авылы чиген? якын урында бер кизл?? чыккан. Тигез ?ирд? урыны билгеле булып тора. Элек авыл н?къ шушы урында урнашкан булган да инде. Ул заманнарда авыл тир?-юне гел урман булган. Безне? к?нн?рг? Нарат асты диг?н исеме калган. Су тегерм?не артында, Тимерк?й чалуыннан ары К?г?й авылы ?иренд? Иске зират наратлары бар. Без белг?нд? им?н буралары да ис?н иде ?ле. Безне? Айдар бабай бел?н К?г?й би, К?геш би бертуган, дил?р. Кайбер??л?р Эр? авылын да безне? Айдар бабабыз бел?н бертуган ш?хес нигезл?г?н дип ?йт?л?р.
Бу Иске зират, Иске йорт урынына Айдар бабалар Ш??ри Болгар тузган вакытларда яки Казандагы сугышлар заманында яудан качып килеп утырганнардыр. ?р?не? суы мул, тир?-юне аулак, болынлык ??м урманлык булган.
|
|
Бу ист?лект? язылганча, Айдар авылы
1721 елда
, ягъни беренче ревизия вакытында терк?лг?н.
Айдар авылы халкы к?ршед?ге
К?г?й
,
К?геш
,
Татар Исламы
??м
Тау Иле
авыллары кешел?ре бел?н июнь башларында к??елле итеп Йуа ?ыены (?ужа уйыны) ?тк?рг?нн?р.
Авыл халкы х?теренд? ≪Кел?? боткасы≫, яис? ≪Йорт боткасы≫ дип аталган гореф-гад?т, ырым-йолалар бел?н б?йл?нешле
риваять
сакланган. Бу ботка йорт иял?ре ?чен борайдан пешерел? ??м ашаганда с?йл?шмич? ашыйлар ик?н.
Элек кел??не, бер капчыкка т?рле с?якл?р, ат башы с?якл?ре тутырып, кел?тл?рг?, сарай-абзарларга, чормаларга асканнар. Кел??не? тиюен? ышанганнар. ≪Кел?ве к?т?≫ дип, а?а атап, почмакка акчалар куйганнар. Элекке вакытларда кел?? асмаган кешене ≪кел?ве? д? юк сине?≫ дип кимсетк?нн?р.
Революцияг? кад?р авылда 2
м?чет
эшл?г?н. Шуларны? берсенд?
м?др?с?
урнашкан булган. Х?зер авылда м?чет салганнар. Халык
зиратны
ки??йтк?н, тир?-юнен тотып алган.
Айдар авылында композитор
Сара Садыйкованы?
ире Газиз В?литов (
Газиз Айдарский
) туып ?ск?н. Айдарский фамилиясен ул туган авылына нисб?т?н алган.
Айдарский (В?литов) Газиз Исхак улы (
1898
?
1933
) ? актер, режиссер. Ул
1922
?
1924
елларда
Казанда
Беренче ?рн?к театры артисты (
1926
елдан
Татар академия театры
),
1924
?
1933
елларда
М?ск?? ?з?к татар эшче театрыны?
с?нгать ?ит?кчесе ??м баш режиссеры була.
Т?п милл?тл?р (
1989 елгы
?анис?п буенча):
татарлар
.
Авыл халкы ?йтерсе? л? табигать бел?н берл?шеп яши. ??рберсене?
тарихына
карата халык х?теренд? нинди д? булса
риваять
-ист?лек сакланып калган.
Авыл янындагы Ш?м к?лен Билалетдин бабай болай тасвирлады: ≪Аны? суы бик салкын. Тир?-юне элек тоташ кара урман булган. К?л яныннан узганда ш?м яндырып кына ?тк?нн?р. Адаштырган, имеш≫.
?иде кыз к?лене? д? ?з
тарихы
бар. Тешл?ре сызлап ?лг?н ?иде кыз к?мелг?нг? к?р?, к?л шундый исем алган. ? мен? кайчандыр булган сугышны? корбаннары к?мелг?н урын ?з?н дип аталган.
Авыл тир?-юненд? чишм?-кизл??, ерым-ермаклар, чокырлар ??м басу-ышналар байтак.
?рл?н казыган урында су чыккан, шуны? ?чен кизл?? ?рл?н кизл?ве исемен й?рт?.
Г?бе ермагы. Чат чокырындагы ермакка су алыр ?чен г?бе куйганнар. Атама шу?а нисб?т?н бирелг?н.
Авыл кырыенда гына чишм? ага. Аны Ш?риф чишм?се дип атыйлар.
Авылга якын гына урындагы тауны Биектау дип атыйлар. Бу урында аерым-аерым ике тау тора. Алып бабай ике аягыннан да чабатасын салып тузанын каккан, шуннан тау хасил булган, дип с?йлил?р.
Климат уртача континенталь.
Кёппен-Гейгер климатлар классификациясе
буенча климатны? коды: Dfb
[2]
. Уртача еллык ?ава температурасы 4.3 °C.
[3]
- Татарская энциклопедия, Институт Татарской энциклопедии (ИТЭ) Академии наук РТ.
- Рухи башкалабыз: М?ш??р
татар
авыллары /
Ф.Г. Гарипова
. ?
Казан
: М?гариф,
2005
, - 247 б.