Т?б?н М?т?ск?
?
Татарстан Республикасыны?
Арча районындагы
авыл.
Казан артында х?зерге Арча районына кер? торган ике М?т?ск? авылы яш?п кил?: аны? берсе ? Т?б?н М?т?ск?. Е.И. Чернышев к?рс?т?енч?, бу авыллар Казан ханлыгы чорында ук булган
[2]
.
М?т?ск? халкы, нигезд?, ?ир эшк?ртеп к?н к?рг?н, кышкы сезонда, ?ст?м? табыш алу максаты бел?н, халык башка ??н?рл?р бел?н ш?гыльл?нг?н, читк? китеп б?хет эшл?г?н. Тарихи яктан Югары М?т?ск? алданрак нигезл?нг?н булса да, XIX гасырда кеше саны, икътидаси м?мкинлеге ягыннан Т?б?н М?т?ск? ?стенлек ала. Бу ? нигезд?, Себер юлы тракты ?стенд? урнашкан Т?б?н М?т?ск?д? почта станциясе т?зел? бел?н б?йле.XIX гасыр ахыры р?сми документларыннан к?ренг?нч?, авылны? 7 крестьяны ямщик хезм?тенд? торган . XX й?з башында Т?б?н М?т?ск? авылыны? почта станциясе Николай Васильевич Михайлов милкенд? була, станцияне карап торучы булып Василий Добрынин хезм?т ит?. Биред? почтага хезм?т к?рс?т? ?чен 16 пар ат тотылган
[2]
.
Почта йорты Казанны? беренче гильдияле с??д?г?ре В.А. Савин тарафыннан т?зел?. 1825 елгы тасвирламада бу йорт т?б?нд?геч? сур?тл?нг?н: ≪Озынлыгы тугыз сажин ??м бер аршин, ки?леге ?иде сажин ??м бер аршин булган кирпич фундаментлы бер бина. Т?б?се кызылга буялган калайдан≫. Бина алты б?лм?д?н торган, мич бел?н ?ылытылган. Йортка кер? торган ишек башына зур ≪А≫ х?рефе ??м д? ике башлы б?ркет сур?те куелган була. Утарда ямщиклар ?е, кир?к-яраклар саклау бинасы ??м ат абзары урнашкан. XX й?з башында Казан губернасында 8 почта станциясе булса, шуларны? икесе Казан ?язе Т?б?н М?т?ск? ??м Карадуган авылында урнаша. Авыл аша почта юлы ?т? бер яктан отышлы булса, крестьяннар ?чен акча эшл?? м?мкинлеген арттырса, икенче яктан, авыл тормышына тынычсызлыклар да алып кил?. 1891 елны? 13 декабренд? Карадуган арасы бел?н М?т?ск? арасын ?тк?нд? бернич? кеше, талау максаты бел?н, почтальоннарны? юлына чыга. Талаучыларны куркыту ?чен, почтальоннар ?авага атарга да м??б?р булалар. Талаучылар урманга кереп качалар. Бу х?лд?н со? почтальоннарны саклау ??м трактны? куркынычсызлыгын т?эмин ит?не к?ч?йтерг? диг?н боерык алына
[2]
.
Казан артындагы к?п кен? авылларга хас булганча, М?т?ск? авылы кешел?ре Казан ш???рене? завод-фабрикаларына китеп т? эшл?г?нн?р, байларда хезм?тчел?р д? булып торганнар. Вакытлыча кышкы сезонда гына эшл?рг? килг?н татар крестьяннары Казан ш???ренд? яш?п т? калган.
XIX й?з ахыры м?гъл?матлары буенча, ике М?т?ск? авылында да йортларны? ?чт?н бер ?лешене? т?б?се салам бел?н ябылган. Шуны? ?стен? ?ле 1879 елда Т?б?н М?т?ск? авылында зур янгын чыгып, 60 йорт янып бет? . Т?б?н М?т?ск? авылында к?нд?лек кир?к-ярак сату ?чен кибет (лавка) тотучылар да була. 2 кибет ху?асы М?гъриф? Халитова ??м Ногман Шакиров ?з авылы кешел?ре булса, Н?биулла Х?йбуллин ? чыгышы бел?н Наласадан . Т?б?н М?т?ск? кешесе Гайнетдин Ш?мсетдинов Казиле авылында Арча мещаны Дмитрий Федорович Кустовтан су бел?н эшл??че тегерм?н арендалап торган
[2]
.
Ике М?т?ск? авылы Казан артыны? ≪К?кч? ?ыены≫на караган, аны икенче т?рле ≪Кыр ?ыены≫ дип т? атап й?ртк?нн?р
[2]
.
Авылны? я?а ?амигъ м?чете 1856 елда т?зел?. Озынлыгы 5 сажин булган м?четне? намаз укый торган ?леше 3 сажин, ? калганы ? кер?, кием ??м аяк киемн?рен калдыра торган урын. XX й?з башында 78 ху?алыгы булган авылда м?четк? й?р?че кеше саны 150 г? ?итк?н,
1906 елны? 23 февраленд? м?х?лл? халкыны? м?четне зурайту ??м ремонтлауга р?хс?т сорап язган ?тенечен? у?ай ?авап алынган. Элеккеге м?чет бинасы 9 сажинга кад?р озынайтылган, ??р якка ?ч?р т?р?з? ?ст?лг?н ??м михрабка да т?р?з? куелган. М?чет т?б?се калай бел?н капланган. Шулай ук м?х?лл? халкы ис?бен? м?чет бинасы тулаем т?зекл?ндерелг?н
[2]
.
Т?б?н М?т?ск? авылы м?четенд? 1841 елдан башлап М?х?мм?дх?л?ф С?л?йманов (билгел?н? турында указы 1841 елны? 17 июненн?н), аннан аны? улы ? М?х?мм?дшакир М?х?мм?дх?л?фев (1873 елны? 30 ноябренн?н) хезм?т итк?н. 1895 елдан бу вазифаны С?лахетдин Гыймадетдинов (1895 елны? 18 июненн?н), М?х?мм?дфатыйх М?х?мм?дшакировлар ала (1905 елны? 5 мартыннан). М?х?мм?дшакир М?х?мм?дх?л?фев бер ?к вакытта К?терн?с авылы мулласы вазифасын да ?ти. Со?рак
К?терн?с
авылы халкына
К?пербаш
авылы мулласы хезм?т к?рс?т? башлый.
[2]
.
Казан арты авыллары ?зл?рене? м?др?с?л?ре бел?н данлыклы була. Уку-укытуны? куелышы, ш?кертл?р ?зерл?? ягыннан Курса, Кышкар м?др?с?л?ренн?н калышмаган, татар ??мгыятенд? абруйлы м?др?с? Т?б?н М?т?ск? авылында да эшл?п килг?н. XIX гасырны? 80 нче елларында М?х?мм?дшакир М?х?мм?дх?л?фев 15 ир баланы укыта, шул вакытта 17 кыз да дин д?ресл?ре ала. С?лахетдин Хисаметдинов укыткан 90 нчы елларда ш?кертл?р саны 34 к? ?ит?. ?леге мулладан со? билгел?нг?н М?х?мм?дфатыйх М?х?мм?дшакиров м?др?с?не? авторитетын бик тиз кайтара, ул эшл?г?н 3 ел эченд? ш?кертл?р саны 20 д?н 42 г? ?ит?, ? гад?тт? еллар д?вамында укучы кызларны? саны тотрыклы р?вешт? 17?18 кеше булса, ул эшл?г?нд? кызларны? саны да 36 га ?ит?.
[2]
.
М?т?ск? авылы зиратында XVI й?з урталарында ук куелган кабер ташлары безне? к?нн?рг? кад?р килеп ?итк?н. Каберташ язмалары белгече А. Гайнетдинов Т?б?н М?т?ск? авылында тарихи яктан игътибарга лаеклы 9 кабер ташын к?рс?т?. Шулар арасында и? борынгы кабер ташлары 1541?1542 елларга карый, алар ? Аман ху?а Кунак Ху?абай улына ??м ?аян ху?а Кунак Ху?абай улына куелган ташлар. Т?б?н М?т?ск? имамнарына куелган барлык кабер ташлары да сакланып калмаган, ?мма XX й?з башында бу авылда имамлык итк?н дамелла М?х?мм?дфатыйх мулла М?х?мм?дшакир улы Яхинга (имамлыкка Указы 1905 елны? 5 мартыннан) 1934 елны вафатыннан со? куелган таш Т?б?н М?т?ск? авылыны? тарихи ташлары р?тенд? тора. Югары М?т?ск?д? тарихи ташлардан бары тик берсе ген? ачыкланып, аны? 1915 елга караганлыгы билгеле.
[2]
.
Климат уртача континенталь.
Кёппен-Гейгер климатлар классификациясе
буенча климатны? коды: Dfb
[3]
. Уртача еллык ?ава температурасы 3.5 °C.
[4]
- ↑
1,0
1,1
ОКТМО
- ↑
2,0
2,1
2,2
2,3
2,4
2,5
2,6
2,7
2,8
ft.antat.ru
- ↑
World Map of the Koppen-Geiger climate classification, Institute for Veterinary Public Health, University of Veterinary Medicine Vienna
- ↑
NASA Surface meteorology and Solar Energy Data Set, RETScreen International
- Татарская энциклопедия, Институт Татарской энциклопедии (ИТЭ) Академии наук РТ.