Tarım devrimi ya da neolitik devrim , insan topluluklarının ilk kez tarım yapmasıyla gercekle?en ve bu toplumların sosyo-ekonomik yapılarında devrimsel donu?umler yaratan surectir. Bu surec, insan topluluklarının avcılık ve toplayıcılıktan tarıma ve bir daha bırakmamak uzere yerle?ik duzene geci?lerini temsil etmektedir. Bu geci?, kabaca 2,5 milyon yıllık insanlık tarihinde cok onemli bir donum noktasına i?aret etmektedir. ?nsanlık, bu kadar bir sure surdurdu?u avcılık-toplayıcılık duzeninden, ihtiyaclarını kar?ılamak icin ya?adı?ı cevreyi aktif olarak de?i?tiren bir ture donu?mu?tur. ^[1] Arkeolojik veriler, ce?itli bitki ve hayvan evcille?tirmelerinin dunya genelinde altı farklı bolgede, birbirinden etkilenmeksizin ba?ımsız olarak, 10 bin ile 7 bin yıl oncesinde geli?me gosterdi?ini ortaya koymaktadır. Bilinen en eski kanıtlar bu bolgelerin Guneybatı Asya , Guney Asya , Kuzey ve Orta Afrika ile Orta Amerika ’nın, tropik ve subtropik ku?aklarında yer aldı?ını ortaya koymaktadır.

Ancak Neolitik Devrim, ?u ya da bu sayıda gıda maddesi uretim tekni?inden cok daha fazlasını ifade etmektedir. Sonraki bin yıl boyunca, o ana kadar insan toplulukların temel ya?am bicimini surduren kucuk ve gocer avcı-toplayıcı gruplar, koy ve kasabalar kuran yerle?ik topluluklara donu?tuler. Bu toplumlar, gıda maddesi olarak kullanacakları bitkileri yeti?tirmekte uzmanla?arak kendi do?al cevrelerini de?i?tirdiler. Do?ada mevcut besin kaynaklarından yararlanırken artık, bu kaynaklar uzerinde hakimiyet kurdular. Ku?kusuz bu hakimiyet, olu?turdukları bilgi birikimi, kullanabildikleri teknoloji ve ba?ta ya?ı? olmak uzere bolgesel iklim ko?ulları tarafından belirlenen bir hakimiyetti. Bu geli?meler toplulukların yapısında cok onemli de?i?ikliklere yol acmı?tır. Bir ki?inin, tuketebilece?inden fazla gıda maddesi uretebilmesi (toplumsal artı urun), bu tarım devrimi uzerinde olu?an geli?me sureclerinin devamında, nufus artı?ına olanak sa?ladı, i?bolumunu ce?itlendirdi, sanatın, mimarinin ve genel olarak kulturun geli?mesine olanak sa?ladı. Ayrıca toplumsal artı urunun ortaya cıkması, ozel mulkiyetin ortaya cıkmasına olanak sa?ladı?ı gibi yonetim bicimlerinin geli?mesini de zorunlu kılmı?tır. Ancak ?u belirtilmelidir ki, bu geli?meler Bakır Ca?ı icinde tam olarak gercekle?mi?tir. Neolitik toplumların toplumsal artı urun cıkarma kapasitesi yoktur. ^[2] Bu tarıma dayalı neolitik toplumların, siyasi erki de iceren ?ekliyle tam geli?mi? ornekleri Orta Do?u ’da gunumuzden 5.500 yıl oncesinden itibaren ortaya cıkan Sumer kentleridir. Bu kentler aynı zamanda tarihoncesi neolitik donemin sonunu ifade ederler.

Ancak tarımı ke?feden her neolitik toplulukta toplumsal geli?menin aynı ya da benzer cizgiyi izlemedi?i, yukarıda belirtilen a?amaların her toplumda ortaya cıkmadı?ı ortadadır. Dolayısıyla sosyal donu?umlerin evrensel bir yasası olmadı?ı, bolgeden bolgeye de?i?ti?i kabul edilmelidir.

Tarıma geci? [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Neolitik Devrim kavramı ilk kez 1920’li yıllarda Avustralyalı arkeolog Gordon Childe tarafından kullanılmı?tır. Childe bu kavrama, Orta Do?u antik tarihinde gercekle?en bir dizi tarım giri?imini ifade etmek icin ba?vurmu?tur. Toplumların tarıma geci? surecleri, toplumları de?i?tirme etki ve derecesinin geni? kapsamını vurgulamak icin, bir devrim olarak tanımlanmı?tır. Bu toplumlarda tarımsal faaliyetler ku?kusuz derece derece benimsendi ve geli?tirildi.

Tarım Devrimi’nin farklı bolgelerde ba?langıc tarihleri, Melanezya ’da ^{[4] [5]} gunumuzden 10 bin, Sahra altı Afrika ’da 4.500 ve bazı onemli geli?meler dikkate alınarak Bereketli Hilal ’de 10.000 ? 9.000 gibi olmu?tur. Bu geci?, toplulukların buyuk olcude gocebe ya da yarı-gocebe avcı-toplayıcı bir ya?am tarzından, tarıma dayalı daha yerle?ik duzene gecmeleriyle ili?kili gorunmektedir. Ancak bu donu?umler, kesin cizgilerle ayrımla?an bir geci? olmayıp, sonunda tarıma ba?layan toplulukların, yine avcılık-toplayıcılı?a devam ederek yerle?ik ya?am tarzına gectikleri, daha sonra tarım toplumu oldukları kabul edilmektedir. Orne?in gunumuzde Batman ilinin sınırları icinde yer alan ve MO 10.-9. binyıllara tarihlenen Hallan Cemi Hoyu?u yerle?imi, surekli ve kalıcı bicimde yerle?ik duzene gecmi? bir topluluktu. Ancak kazılarda elde edilen buluntular avcı-toplayıcı bir topluluk oldu?unu gostermektedir. ^[6] Yerle?ik duruma gecen avcı-toplayıcı topluluklarda ise, toplulu?un gunluk gıda maddesi gereksiniminde toplayıcılı?ın giderek daha baskın hale geldi?i du?unulmektedir. Bu baskın hale gelmi? toplayıcılık ve daha sonra tarıma dayalılık, bolgenin flora ve faunasının olanak verdi?i ce?itli bitki ve hayvan turlerini evcille?tirmekle ba?lamı? olmalıdır.

Avcılık-toplayıcılıktan tarıma geci?inin oldukca isteksizce, daha do?rusu zorunluluklardan dolayı oldu?unu soylemek mumkundur. Her ?eyden once tarım, avcılık ve toplayıcılı?a gore cok daha fazla emek harcayarak gercekle?tirilen bir uretim tarzıdır. Bununla birlikte bu toplulukların, a?ırlıklı olarak ceylan etinden ^{[not 1]} ba?ta tahıllar olmak uzere tarımsal urunlere yoneldikleri acıktır. ^[7]

Ku?kusuz bu evcille?tirme, o toplumun yerle?ik kulturunun yonelimleri tarafından belirlenmi?ti. Bircok tarihoncesi toplulukta tarımın ve hayvancılı?ın ilahi gucler tarafından insanlara o?retildi?i ve bu nimetlerden bolluk icinde yararlanmanın yine ilahi guclerin izniyle oldu?u inancı yerle?mi?tir. Orne?in bereketli bir hasat icin uygun ya?ı?, tanrıların bir lutfudur ve tanrılar bunun kar?ılı?ında insanlardan bir ?eyler beklerler. Bazı toplumlarda bu kar?ılık kurban olabilmektedir. ^[8]

Hipotezler [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Toplulukların tarıma yonelmelerinde etkili olan faktorler hakkında farklı kuramlar geli?tirilmi?tir. Bu kuramların en bilinenleri:

• Vaha Kuramı, ilk olarak Amerikalı co?rafyacı ve ka?if Raphael Pumpelly tarafından 1908 yılında ortaya atılmı?, Gordon Childe tarafından ‘’?nsan Kendini Yaratır” calı?masıyla geni?letilmi? ve tanıtılmı?tır. ^[9] Atlantik ’in ılıman enlemlerindeki alcak basınclı hava dongulerinin kuzeye kayması nedeniyle iklimin kurakla?ması, insan topluluklarının vahalara ve yıl boyu kurumayan ırmak kıyılarına cekilmeye ve buradaki hayvanların insanlarla ister istemez daha yakın temas icinde olmaya zorlandıklarını savunmaktadır. Bu topluluklar di?er yandan bitki yeti?tirmeyi de bu gorece dar co?rafyada ke?fettiler. Ancak bugun icin bu teori arkeologlar arasında destek gormemektedir. Cunku iklimsel veriler soz konusu donemde bu bolgelerde kuraklık yerine tersine ya?ı?lı bir iklim surmekte oldu?unu gostermektedir. ^[10]
• Cekirdek alan kuramı arkeolog Robert J. Braidwood tarafından 1948 yılında illeri surulen bir kuramdır. Braidwood tarımın ilk kez Toros Da?ları ve Zagros Da?ları ’nın tepelik yamaclarında ba?ladı?ını ileri surmektedir. Braidwood’a gore insanların ya?am cevrelerindeki canlıları daha iyi tanımalarına yol acan bir kulturel geli?me ile tarıma gecmi?lerdir. ^[11] Bu bolgelerin Childe kuramının dayana?ı tersine ya?ı?lı bir iklime sahip oldu?unu ve cok ce?itli bitki ve evcille?tirmeye uygun hayvan barındırdı?ını belirtmektedir. ^[12]
• Brian Hayden’in ortaya attı?ı bir kuram da bazı guclerin debdebeli ?olenlerle saygınlık arama cabaları oldu?unu, bu ?olenlere buyuk miktarlarda yiyecek bulma gere?iyle tarımın ke?fedildi?ini ileri surer. ^[13]
• Amerikalı co?rafyacı Carl O. Sauer tarafından ortaya atılan, Lewils Binford ^[14] ve Kent Flannery tarafından geli?tirilen Demografik kurama gore, belirli bir cevrede yerle?ik bir topluluk, o cevrenin besleyebilece?i kapasite sınırlarına kadar geni?ledi ve toplayabilece?inden daha fazla yiyece?e gereksinim duydu. Ancak Saure bu durumun bir kıtlık hali olmadı?ını kabul etmektedir. Cunku kıtlık icindeki bir toplulu?un tarımı ke?fedecek zamanı yoktur.
• David Rindos tarafından geli?tirilen amaclı/evrimsel kuram, tarımı, bitkiler ve insanların evrimsel bir uyumu olarak gormektedir. ^[15] Yabani bitki turlerinin toplanmasıyla bu bitkiler zaman icinde evcille?meye ba?ladı. Belirli bir bolgedeki bu topluluk zamanla bolgedeki flora ve faunayı cok daha iyi tanır hale geldi ve bitki, insan ve hayvan arasında geli?en bir uyum ortaya cıktı. Rindos bunu, “ekolojik bir cerceve icinde birlikte evrim gecirme” olarak tanımlıyor. ^[16]
• Peter Richerson, Robert Boyd ve Robert Bettinger, Holosen devirdekine (onbin yıl oncesinden gunumuze) uygun ?ekilde giderek istikrarlı bir iklimde tarımın geli?mesini ?emala?tırdılar. ^[17] Ronald Wright’in toplumsal coku?ler uzerine verdi?i bir dizi konferans, Geli?menin Kısa Tarihi adında bir kitapta toplandı ve bu hipotez bilim cevrelerince ve kamuoyunca tanındı. ^[18]
• Avustralyalı tarihci Andrew Moore, Neolitik Devrim ?afa?ını Mezolitik Devir ’in sonlarında yer alan uzun bir doneme dayandırmaktadır. “Neolitik Devrim’in Yeniden De?erlendirilmesi” adında bir kitap yazan Frank Hole, hayvanların ve bitkileri evcille?tirilmesi arasındaki ili?kileri cok daha uza?a yaymı?tır. Hole, henuz bilinmeyen bolgelerde zamanın farklı donemlerinde birbirinden ba?ımsız geli?melerin ortaya cıkmı? olabilece?i fikrini ileri atmaktadır. ?am ’ın 20 km. guneybatısındaki tarihoncesi bir yerle?im olan Ramad Hoyu?u ’da 8. Bin yıla kadar evcille?tirilmi? hayvan turlerinden (keci, koyun, sı?ır ve domuz) bir kalıntı bulunmadı?ını fark etmi?tir. Eriha ’da emmer bu?dayı ve arpa yeti?tiricili?iyle ilgili olarak Maria Hopf tarafından ileri surulen bulguların ortaya koydu?u gibi en eski emmerle birlikte Asvad Hoyu?u ’nde bulundu?u ileri suruldu. Hole’un vardı?ı sonuna gore, Fırat Nehri ’nin batı bolgesindeki ve ozellikle de Arap Yarımadası ’nın en guney kıyılarında son buzul ca?ında ya?mur sularının olu?turdu?u kuru vadilerde yapılacak ara?tırmalar onemliydi. ^[19]
• Tarımın ortaya cıkı?ıyla ilgili en geni? kapsamlı kuram Charles Darwin ’in kuramıdır. Darwin’in Evrim Teorisi ca?da? biyoloji ve antropoloji uzerinde derin etkiler yaratmı?tır. Bu kuram, tarımın ortaya cıkı?ını bir bulu?, ya da ke?if olarak kabul etmektedir. Darwin’e gore avcı-toplayıcı topluluklar cevrelerinde yeti?en bitkilerden yenebilecek olanları (pi?irme ya da kaynatma gerektirse de) deneye yanıla o?renmi?lerdi. Bu bitkilerin tohumları konaklama yerleri civarına ister istemez sacıldı ve aslında oldukca iyi gubrelenmi? bu toprakta yeni filizler cıktı. Bir atık yı?ınına du?en bir meyve a?acı ya da bu?day tohumunun orada ye?ermesi, ustelik bunun defalarca ve defalarca gercekle?mesi insanların bir sure sonra dikkatini cekecektir. Darwin’e gore tarıma geci?, gozleme ve biraz da esine dayanan bir ke?ifti. Ku?kusuz burada kast edilen yerle?ik duzendeki avcı-toplayıcı bir topluluktur. Darwin de, bircok bilim insanı gibi gocebelerin tarımı geli?tiremeyece?i du?uncesindedir. ^[20]

Genel cerceve [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Butun bu ve benzeri hipotezler ı?ı?ında, tarıma geci?te genel bir cerceve cizmek mumkundur. Pek cok bilim insanının uzerinde anla?tı?ı genel cerceveyi (modeli) ?u ?ekilde belirlemek olanaklıdır.

• Bolgede, tarımı yapılabilir bitkilerin yaygın olması,
• Elde edilen gıda maddelerinin hemen tuketilmeyecek depolanması, belirli bir doneme yayılarak tuketilmesi ba?lamında “gecikmeli getiri” ekonomisini uygulayabilecek duzeyde bir sosyal organizasyonun sa?lanmı? olması,
• Beslenme alı?kanlıklarını de?i?tirmeye itecek bir gereksinimin ortaya cıkması. ^[21]

Rus tarihci Leonid Grinin , hangi bitki ya da bitkiler soz konusu olursa olsun tarımın daima ozellikli do?al cevrelerde, orne?in Guneydo?u Asya’da, ortaya cıktı?ını belirtmektedir. Buna gore hububat tarımının Antik Mısır ’da ya da Filistin ’de ba?lamı? olması gerekti?i du?unulebilir. Grinin, bazı durumlarda kultur bitkilerinin ya da evcil hayvan kemiklerinin 14-15 bin yıl onceye tarihlenmesine kar?ınTarım Devrimi’nin gunumuzden 9 ile 12 bin yıl once ba?ladı?ını belirtmektedir. ^[22]

Gunumuzden 12.900 yıl once ^[23] dı? uzaydan bir ya da birden cok gokta?ının dunyaya carpması ile olu?an etkilerin gezegende son buzul ca?ını sona erdirdi?i saptanmı?tır. Bu carpma buyuk capta kitlesel yokolu?a ozellikle iri otculların ( megafauna ) soyunun tukenmesine neden olmu?tur. Buzul ca?ı sonrasında ozellikle Akdeniz bolgesi ku?a?ında kurak bir yaz mevsiminin ortaya cıkmasıyla mevsimsel farklılıkların keskinle?ti?i biliniyor. Gunumuzden yakla?ık 12 bin yıl once ba?layıp halen suren Holosen Donem icinde, yakla?ık 10 bin yıl once ba?layan (6 bin yıl suren) Holosen ?klimsel Optimumu olarak tanımlanan bir donem ya?anmı?tır. Bu donem, yerkure genelinde gorece daha sıcak bir donemdir. Orne?in kuzey yarıkurede yazlar 2-4 derece daha sıcak, kı?lar ise nispette daha so?uk olmu?tur. Yakın Do?u’daki sonuc, kurak mevsimin uzaması ve ?iddetlenmesiydi. Tum bu iklimsel de?i?melerle bugunku Akdeniz iklimi ’nin ortaya cıkmaya ba?lamı?tı. Ku?kusuz bu Akdeniz ?klimi, hem kuzey yarıkurede, hem de guney yarıkurede bir iklim ku?a?ı olarak ortaya cıkmı?tır. Bu iklimsel durum bolgede bir “e?i gorulmemi? kurak mevsim” olarak kendini gostermi?tir. Sonucta bu mevsimsel ?artlara daha uyumlu tek yıllık bitki turleri evrimle?ti. Bazı tek yıllık bitki turleri bolge faunasının ba?at bitki turu oldular. ^{[24] [25]} Bu evrimsel acılım, insanların ya?adı?ı cevrelerde ileride tarımı yapılabilecek olan bitkilerin ortaya cıkmasını ve yaygınla?masını sa?lamaktadır.

Ote yandan bu mevsimsel de?i?me bolgedeki avcı-toplayıcı toplulukları fazlasıyla etkilemi? olmalıdır. Bir yandan megafaunanın ortadan kalkması, insan toplumları hayatta kalabilmek icin daha cok bitkisel besine yonelmek zorunda bırakmı?tır. Buzul ca?ının sona ermesiyle iri otculların (megafauna) daha kuzey enlemlere cekilmesi avcıların av yontemlerini de?i?tirip daha kucuk avlar pe?inde ko?malarına neden olmu?tur. ^[26] Kucuk avlara yonelseler bile, avdan sa?lanan etin giderek azalması ile kar?ı kar?ıya kalmı?lardır. ^[7] Mevsimsel de?i?melerin avcı-toplayı toplulukları kar?ı kar?ıya bıraktı?ı di?er bir gucluk de kurak mevsimde toplayıcıların yeterli gıda maddesi bulmakta zorlanmalarıdır. Dolayısıyla buna olanak bulan toplulukların, gıda stoku yapmaya calı?ması kacınılmaz olmu?tur. Yabani tahıl bu i? icin uygundur. Ayrıca bircok meyve kurutularak saklanabildi?i gibi et ve balık da kurutulabilir. Ancak gocebe ya da yarı gocebe bir toplulu?un depolama olana?ı da yoktur. Stoklanabilecek yiyecek ve bunun yontemlerine ula?an toplulukların yerle?ik duzene gectikleri du?unulmektedir. ^[21]

Yerle?ik duzene gecen bu topluluklar daha cok toplayıcılı?a bel ba?lıyorlardı. Cunku, uzun ve kurak mevsim bitki ortusunu zayıflattı?ı olcude bolgedeki avlanabilir otculların populasyonunu da daraltmı?tı. Beslenme rejiminde yabani tahıl turleri giderek a?ırlık kazandı ve “yabanıl tahıl dev?iricili?i”, ana uretim bicimi haline geldi. ^[25] Bu tahılların toplanması, depolanması sırasında etrafa sacılan tohumlarla bu turlerin yayılma alanı geni?ledi. Hatta kendi kulubelerinin giri?inde dahi gorulmeye ba?landı. Sonucta, cakmak ta?ından ustalıkla arac-gerec ya?an, avcılık yontemleri geli?tiren bu insanların, tohumların bir sonraki mevsimde filizlendi?ini gozlemlemesi neredeyse kacınılmazdı.

Tarıma gecen toplulukların avcılık ve toplayıcılı?ı surdurduklerini gosteren kanıtlar vardır. Yeni bitki turleri tarıma alındıkca, tarım dı?ı uretim faaliyetleri olarak avcılık ve toplayıcılık giderek azalmı?tır. ^[7]

Yabanıl tahıl dev?irme konusunda deneysel bir calı?ma oldukca dikkat cekicidir. Amerikalı paleobotanikci Jack Harlan, Guneydo?u Anadolu bolgesinde Amerikan ve Turk arkeologlarca surdurulen calı?malara katılmı?tı. Harran Ovası ’nda, Urfa’nın Bozova ilcesi Biris Mezarlı?ı’nda ^[27] bir ara?tırma yapmı?tır. Yabanıl tahıl dev?iricili?inin verimine yonelik bu calı?mada Harlan, ilkel bir dev?irme ora?ıyla yabanıl tahıl bicmi?tir. Bir saat icinde bir kilo tahıl elde edebilecek kadar hasat yapmı?tır. Harlan’ın hesabına gore be? ki?ilik bir aile bir hasat doneminde (be? hafta kadar) bir sonraki hasada kadar yetecek miktarda tahıl dev?irebilecektir. Ustelik yabanın tahıldaki protein oranı, evcil tahılın neredeyse iki katıdır. ^[28]

Arkeolojik buluntularla ilgili bir sorun da, bir arkeolojik yerle?imde dev?irme bıcaklarının, tahıl depolamakta kullanılan cukurlarının ve o?utme ta?larının bulunması o yerle?imde tarıma gecildi?inin kanıtı sayılmamaktadır. Tum bunlar, o yerle?kedeki insanların pekala da yabanıl tahıl dev?irdi?ini ve elde ettikleri tohumları depoladıklarını gosterir. Tarım yapıldı?ının arkeolojik kanıtı, o yerle?kede evcille?mi? tahıl morfolojisinin kanıtları bulmakla olabilir. ^[29]

Bitki kulturlemesi [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Tarımsal uretime ba?layan toplumlar ba?larda yabanıl tohumları kullanıyorlardı. ^[7] Bir sure sonra tahılda daha buyuk taneleri tohumluk olarak ayırmaya ba?ladılar. Tarımı yapılan di?er bitkilerde de tercih edilenlerin hasadı yapıldı, di?erleri bırakıldı. Daha kucuk tohumlu ya da be?enilmeyen / tercih edilmeyen bitkilerden tohumluk alınmadı. Tercih edilmeyen tohumlar bitki uzerinde kaldı ve bunların do?al olarak kucuk bir bolumu bir sonraki yıl cimlenme fırsatı buldular. Ote yandan tercih edilen tohumlar depolandı ve bir sonraki hasat icin ekildiler. Yapay secilim olarak tanımlanan bu uygulama, insan toplulukları tarafından ekimi yapılan bitkilerin sonunda tumuyle tercih edilir bir tur olarak evrimle?mesine yol actı. Sonuc olarak tarımı yapılan bitkilerin kulturlenmesi, bu bitkilerin benimsenerek tarımının surekli yapılmasını sa?ladı. Sonucta daha bol ve daha kolay hasat sa?landı, daha guvenle stoklanabildi. Sonuc, bu toplulukların daha bol ve istikrarlı besin kaynaklarına sahip olmalarıydı.

Bu durum ozellikle tahıllarda daha buyuk taneli ve kırılgan olmayan ba?ak eksenine sahip turleri ortaya cıkardı. Daha iri taneli turlerin insan icin sa?ladı?ı avantaj ortadadır. Kırılgan olmaya ba?ak ekseni ise hasadın verimli?iyle do?rudan ilintilidir. Yabanıl tahıl turlerinde ba?ak eksenleri kırılgandır ve hafif bir esintide bile taneler etrafa sacılır. Yabanıl tahıl dev?irici insanlar bu ba?akları toplamadan once zaten bir kısmı dokulmu? oluyordu. Dahası bir o kadarı da hasat sırasında ve ta?ınırken kaybediliyordu. Evcil turlerde ise kırılgan olmayan ba?ak ekseni hasat oncesindeki kaybı onledi?i gibi hasat sırasında tane kaynını da onler. ^[30]

Birkac bitki turu bu ?ekilde Tell Aswad gibi bazı insan yerle?imlerinde ba?arıyla geli?tirilmi?tir. Bu bitkilerden bazıları ba?arısız oldu ve bırakıldı. Bazıları tekrar ekime alındı. Sonucta binlerce yıl boyunca ba?arılı turler geli?tirildi ve dunyaya yayıldı. Orne?in cavdar Anadolu neolitik ca?larında ekimi yapılan fakat daha sonra bırakılan bir tahıldı. ?lk tarımsal giri?imlerden binlerce yıl sonra Avrupa’ya ula?tılar. ^[31]

Yabani mercime?in ustesinden gelinmesi gereken bir sorunu vardır. Bu bitki tohumlardan co?unun ilk yılda cimlenmemesi gibi farklı bir sorun olu?turmaktaydı. Onun ilk yıldaki bu durgunlu?unu gidererek kulturlenmesiyle ilgili ilk kanıtlar, Kuzey Suriye’de Jerf el Ahmar ’da bulunmu?tur. Hemen ardından Netiv HaGdud ’da gorulmeye ba?landı. ^[31]

?ncir , arpa ve buyuk olasılıkla yulaf Urdun Vadisi ’nde yer alan Eriha’nın 16 km. kuzeyinde Gilgal ’da kulturlendi. Ozellikle incirin bu bolgede 11.400 yıl once evcille?tirildi?ini gosteren kanıtlar vardır. Buradaki neolitik yerle?imde 2006 yılında yapılan kazılarda cok buyuk tahıl depolama yerleri bulunmu?tur. Buluntular, gunumuzden 11 bin yıl oncesine tarihlenmektedir. Gilgal’da bazı ba?ka bitkilerin bir sure yeti?tirildi?ini fakat daha sonra bu turlerin ekiminden vazgecildi?ini biliniyor. Arkeologlar, bolgede ya?ayan insanların gecim stratejilerinin, arpa ve yulafın yabanıl turleri ve me?e palamudu gibi bitkilere dayandı?ını du?unuyorlar. ^[1] Bu turlerden bazıları daha sonra dunyanın ba?ka bolgelerinde tarım amaclı kullanıldılar.

?ncir bir yana bırakılırsa ilk kulturlenen bitkilerin yabani tahıllar oldu?u kabul ediliyor. Halen bugun tarımı yapılan di?er bitkilerin daha sonraki donemlerde kulturlenmi? olması gerekir. Orne?in zeytin ve asma, gunumuzden 6 bin yıl once kulturlenmi?tir. Bugun tarımı yapılan tum bitkiler bundan 4 bin yıl oncesinde artık insanlar tarafından uretilmekteydi. ^[32]

Bu neolitik ciftciler tarım tekniklerini geli?tirdikce giderek buyuyen bir urun fazlası ortaya cıkmı?tır. Topluluk, tuketece?inin ustundeki bu urun fazlasını depolamak durumuna gelmi?tir. Co?u avcı-toplayıcı topluluklar, gocer ya?an tarzları nedeniyle yiyecek saklama olana?ına sahip de?ildir. Ancak yerle?ik topluluklar, urun fazlasını rahatlıkla depolayabilirler. Boylece tahıl ambarları yapıldı ve buralarda daha fazla dayanıklı gıda maddesi depolandı. Bu sayede tuketilebilir daha fazla gıda maddesi o toplulu?un nufusunun artmasına olanak vermi?, bu sayede belli alanlarda uzmanla?an bir i?gucu ve alet yapımı sa?lanmı?tır.

Tum bu surec tek bir toplulukta zaman icinde birbirini izleyen evreler olarak geli?mi? de?ildir. Farklı bolgelerdeki farklı insan topluluklarında, farklı yollardan geli?en bir surectir.

Arkeolojik kanıtlar yetersiz olmakla birlikte neolitik donemde kadın erkek arasındaki i?bolumu, erke?in co?unlukla avcılık, kadının ise toplayıcılık faaliyetlerine yonelmesi ?eklindeydi. Bu durumu, ca?ımızdaki avcı-toplayıcı topluluklara bakarak soylemek mumkundur. Buna gore bitkilerin ya?am dongulerini gozlemlemek ve ilk tarımsal giri?imlerde bulunmak yonunden kadınlar daha avantajlı gorunmektedir. Yenilebilir bitki turlerini bulmak, secmek ve daha sonra ekimini yapmak kadınlara daha yakın olmalıydı. ^[33] Boyle olunca Neolitik Devrim’i kadınların bir devrimi sayma e?ilimi vardır.

Bu ilk gozlemlerin ve ilk tarımsal faaliyetlerin hangi cercevede ve ne tarzda geli?ti?i hakkında gunumuze herhangi bir bulgunun kalmamı? olması do?aldır. Ancak mantı?a dayanan bazı goru?ler ileri surulmu?tur. Orne?in, fazla gelen ya da tuketilmek istenilmeyen bitkilerin bir yana atılmasıyla burada yeni bitkilerin yeti?ti?i gozlemlenmi? olabilir. Yine de ilk tarımsal faaliyetlere giri?meyi bircok etmenin ?ekillendirdi?ini kabul etmek gerekir.

Asya [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Guney Asya [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Birkac darı turunun ve celti?in Cin ’de ba?ta gelen kulturlenmi? bitkiler oldu?u biliniyor. Kum darının Do?u Asya ’da 10 bin yıl once ekildi?i saptanmı?tır. Celti?in ilk kulturlendi?i bolgenin Cin ’in Yangzi Nehri Vadisi oldu?u genel kabul gormektedir. ^{[34] [35]} Yangzi Nehri uzerindeki Dongting Golu yakınlarında arkeolojik bir yerle?im olan Diaotonghuan ’de cok sayıda yabanıl celtik fitoliti ^{[not 2]} bulunmu?tur. Bu fitolitler gunumuzden 11-12 bin yıl oncesine tarihlenmi?tir. Yabanıl celtik fitolitlerinin bulunması bolgede bu tarihlerde yabanıl celtik dev?iricili?inin yaygın oldu?unu, ama henuz tarımının yapılmadı?ını gostermektedir. Bolgede bulunan celtik fitolitlerinin yapısı bir tabakada de?i?mektedir. Bu tabaka gunumuzden 8-10 bin yıl oncesine tarihlenmekte olup bu tarihlerde celti?in kulturlenmi? oldu?unu gostermektedir. ^[36] Elde edilen tum arkeolojik buluntular uzerinde 2011 yılında yapılan bir calı?ma, celti?in kulturlendi?i ilk bolgenin Yangzi Nehri Vadisi oldu?unu gostermektedir. ^[37]

Hindistan ’da en eski celtik kalıntıları gunumuzden 8-9 bin yıl oncesine ait buluntulardır. Bununla birlikte kulturlenmi? celti?in ?ndus Vadisi Uygarlı?ı tarafından 2.500-3.000 bin yıl once kullanıldı?ı genel kabul gormektedir. ^[38] Bu?day, arpa ve hunnap 11 bin yıl once evcille?tirilmi?ti. ^[39] Nispeten kısa bir sure sonra koyun ve keci evcille?tirildi. ^[40] Aynı donemde fil de evcille?tirilmi?ti. ^[39]

Gunumuz Pakistan sınırları icindeki Mehrgarh ’da bu?day, arpa, sı?ır, koyun ve keci 10-8 bin yıl once evcille?tirilmi?ti. ^{[41] [42]} Ka?mir ’de tarımcı topluluklar bundan7 bin yıl oncesinde yaygın duruma gelmi?ti. ^[41] Pamu?un da bolgede 6-7 bin yıl once yeti?tirmeye ba?ladı?ına ili?kin kanıtlar bulunmu?tur. ^[42]

Yakın Do?u [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Yaygın tarım, bugun icin elimizdeki bilgilere gore, bunu sa?layacak bircok faktorun bir araya geldi?i Bereketli Hilal genelinde gercekle?mi?tir. Akdeniz iklimi , uzun ve kurak bir mevsimi, gorece kısa, fakat ya?ı?lı mevsimiyle bu?day ve arpa gibi kucuk, ama buyuk tohumlu bitkiler icin uygun bir iklim ortamıdır. Bu iklim ko?ulları, hasadı ve urunu saklamayı kolayla?tırdı?ı icin tarım icin cok uygun ko?ullar sa?lamaktadır. Ote yandan kulturlenmi? bu gibi bitkilerin ozellikle yuksek protein icermesi, geni? insan topluluklarını besleme olana?ı vermektedir. Bereketli Hilal’de farklı co?rafi ?ekiller ve yukseltiler bulunmaktadır. Bu ce?itlilik, bolgedeki avcı-toplayıcı toplulukların tarıma geci?lerini ivmelendirmi?tir. Benzer iklime sahip di?er bolgeler, kulturlenecek bitki turlerinin bolge faunasında yer almaması, co?rafi anlamda ce?itlilik gostermemesi nedenleriyle tarıma daha az elveri?li gorulmektedir.

Carl Sauer’in dayandı?ı varsayımlardan biri de bu konuya i?aret etmektedir. Sauer, tarımın be?i?inin, bitki ve hayvan ce?itlili?inin oldu?u bir bolgede aranması gerekti?ini soyler. Boyle bir bolge, farlı topo?rafik ve farlı iklimsel ozellikler gosteren bir bolge olmalıdır. Ancak Sauer icin tarımın en eski ba?landı?ı bolge Guneydo?u Asya’dır. ^[20] Sonuc olarak Sauer’in gosterdi?i Bereketli Hilal de?ildir ama, soz konusu varsayımının bu bolgeyi de i?aret etti?i gorulebilir.

Bereketli Hilal’de sınırları daha belirgin bir bolge aranacaksa buna en yakın aday olarak Urdun Vadisi gorunmektedir. Taberiye Golu kuzeyi ile Olu Deniz guneyi arasında uzanan vadi, iki gol arasındaki Urdun Nehri boyunca uzanır. Tarımın ana gecim kayna?ı olma halinin buradan Bereketli Hilal’e yayılmı? olması kuvvetle muhtemeldir. Bereketli Hilal’in ozellikle guney kesimi son buz ca?ından Holosen ’e kadar neredeyse kesintisiz olarak insan yerle?imlerini gorulmu?tur. Bu yerle?imlerden en dikkate de?erler olanlarından biri, gunumuzden 12.500 yıl once ba?layıp 10.500 yıl oncesine kadar yayılan Natufian Kulturu ’dur. Natufian Kulturu “geleneksel olarak, ba?langıc halindeki tarımsal ekonominin en yakın temsilcisi olarak kabul edilmektedir”. ^[21] Onceleri yabanıl tahıl dev?iren bir uretim bicimi surduren bu topluluklar tarıma geci?i sa?ladılar. ^[7] Natufian yerle?imi olan Tell Abu Hureyra yakınlarındaki kazılarda, tarımsal faaliyetlerle ilgili en eski kanıtlar bulunmu?tur. ^[43] Bolgede yabani tahıl turlerinin, ozellikle cavdar ekildi?i saptanmı?tır. ^[44]

2012 yılındaki arkeolojik ara?tırmalar sonunda, tarihteki ilk amfitiyatronun Urdun'un Faynan Vadisi'nde MO 9600 yılı civarında yapıldı?ı ortaya cıkmı?tır. Komunal binaların bulundu?u tarıma geci? yapmamı? bir koy de bulunmu?tur. Tarımdan once yerle?ik hayata gecildi?inin ispatı, Neolitik Devrim kavramının yerle?ik hayata gecme nedeninin tarım oldu?u varsayımının sorgulanmasına da yol acmı?tır. Ciftci de gocer de olmayan Faynan Vadisi yerle?imcileri, avlanarak ve toplayıcılıkla ya?amlarını surduruyorlardı. ^[45]

Bereketli Hilal’de erken tarıma gecmi? arkeolojik yerle?imlerden bazıları, ^[46]

• Jarmo. ^[47] Gunumuz Irak sınırları icinde, Zagros Da?ları batı eteklerinde yer alan bu yerle?imde gunumuzden 8.750 yıl oncesine tarihlenen bu?day ve arpa tohumlarıyla keci kemikleri bulunmu?tur. ^[48]
• Ali?ar
• Catalhoyuk
• Cayonu . Avcılık-toplayıcılık durumunda yerle?ik duzene gecen topluluklarca iskan edilmi? olup, gunumuzden 8 bin yıl once tarıma gecilen bir yerle?kedir. ^[49]
• Natuf . Filistin ’de Natufian Kulturu’nun cekirdek yerle?imi.
• Nativ Hagdud Urdun Vadisi’nde, Eriha’nın 20 km. kuzeyi.
• Tel Aswad Evcille?tirilmi? bir bu?day turu olan emmer bu?dayı tarımı yapıldı?ına dair, gunumuzden 10.800 yıl oncesine tarihlenmi? kanıtlar bulunmu?tur. ^[50]
• Eriha
• Ain Mallaha
• Tell Murebat Gunumuz Suriye. Fırat yakınlarında bir yerle?im.
• Hassuna Orta Mezopotamya’da, Dicle kıyısında Hassuna-Samarra Kulturu yerle?imi.
• Shanidar
• Kerim?ar
• Tepe Asiab

Yakındo?u’da evcille?tirilerek tarımı yapılan bitkiler, uc tur tahıl, dort tur bakliyat ve bir de ketendir . Tahılların ikisi yabanıl bu?day turleri olan emmer ve einkorn olup ucuncu tur arpadır . ^[51] Cavdar , Neolitik Donem’de Yakın Do?u’da sadece Tell Abu Hureyra ’da gorulmekte olup yaygın tarımı yapılan bir bitki de?ildi. ^[52] Bakliyatlar ise mercimek , bezelye , nohut ve gunumuzde hayvan yemi olarak yeti?tirilen burcaktı .

Afrika [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Neolitik Devrim, sadece Bereketli Hilal’de de?il, dunyanın farklı bolgelerinde birbirinden ba?ımsız ortaya cıkmı? ve geli?mi?tir. Afrika anakarasında tarımın birbirinden etkilenmeksizin geli?ti?i uc bolge tespit edilmi?tir. Bunlar Etiyopya - Eritre yukseltileri, Sahel Ku?a?ı ve Batı Afrika ’dır. ^[53] Nil Vadisi de cok eski tarihlerden itibaren insan yerle?imlerine konu olmu?tur.

En unlu kulturleme bitkisi Etiyopya’nın yuksek kesimlerinde yeti?tirilen kahvedir . Ayrıca gat , sorgum bir cins muz olan ensete, di?er bazı yerel bitkiler ile bir tur darı, Etiyopya da?lıklarında kulturlenmi?tir. Batı Afrika’da kulturlenmi? bazı bitkiler, Afrika pirinci ve ya? palmiyesidir. ^[53] Afrika’da kulturlenen bir dizi bitki, izleyen bin yıl icinde dunyanın ba?ka bolgelerine yayılmı? ve yeti?tirilmeye ba?lanmı?tır.

Nubiya ’nın kuzey kesiminde, Nil kıyılarında geli?en Qadan Kulturu ve Sebilian Kulturu yerle?imlerinde cok sayıda tahıl o?utme ta?ı bulunmu?tur. Ayrıca kulturlenmi? bitkilerle beslenmeye dayalı bir toplumun gunumuzden 7 bin yıl once bu yerle?imlerde ya?adı?ı yonunde kanıtlar vardır. ^[54]

Eski Dunya’da Gec Paleolitik toplulukların co?unun, suruculuk, avcı-toplayıcılık ve tarım arasında kararsız durumda bulunduklarını, edinilmi? bilgi ve deneyimin verdi?i guvenle rahatlıkla soyleyebiliriz. ^[55] Orta Do?u ’dan farklı olarak bu kanıtlar, Kuzey Afrika’da Neolitik Devrim ?afa?ının “sahte ?afak” oldu?unu gostermektedir. Cunku tarıma yonelen bu yerle?imlerden bazıları daha sonraları tarımı ya da yabanıl tahıl dev?iricili?ini terk edilmi?tir. Orne?in Qadan Kulturu orak ve o?utme ta?ları kullanıyordu, fakat bu aletlerin 12 bin yıl oncesinden sonra kullanıldı?ına dair hicbir bulgu yoktur. Bu durum Sahra Colu ’ndeki kurakla?mayla acıklanmaktadır.

Dolayısıyla Kuzey Afrika’da yerle?ik ciftcilik gunumuzden 6.500 yıl oncesine kadar geri itilmi?tir. Tarımsal duzene gecen Tasian Kulturu ve Badari Kulturu buna ornektir. Yukarı Nil ’de yele?ik Badari Kulturu, Neolitik Devrim konusunda bolgedeki en eski bulguları sa?lamaktadır. Bu insanların gunumuzden 6.000-6.400 yıl once ^[56] bu?day, arpa ve mercimek tarımı yaptıkları anla?ılmaktadır. Fakat bu tarih, muhtemelen 7 bin yıl oncesine uzanmı? olmalıdır. ^[57]

Guney Asya ’da (cok buyuk olasılıkla Papua Yeni Gine ’de) ilk kulturlenen bitkilerden olan ?ki farklı muz turu Afrika’da 5 bin yıl once yeti?tirilmeye ba?lanmı?tır. Golevez ve yam Afrika’da da yeti?tirildi. ^[53]

Amerika [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Meksika ’nın guneyinde Oaxaca Vadisi’ndeki 10 bin yıl oncesinde kullanılan bir ma?arada, mısır polen parcaları, su kaba?ı , sakız kaba?ı bulunmu?tur. Bu buluntuların gunumuzden 10 bin ? 8 bin yıl oncesine dayandı?ı saptanmı?tır. Ancak bu ma?aradaki insanlar avcı-toplayıcıydılar. Tarıma dayalı yerle?ik duzene geci?leri yakla?ık 4 bin yıl oncesine dayanmaktadır. ^[58]

Amerika Kıtası’nda Mısır , fasulye ve Kabak , Orta Amerika ’da en eski tarihlerde kulturlenmi? bitkilerdendir. ?lk evcille?tirilen bitki olan mısır turlerine ili?kin kanıtlar, Meksika ’nın Balsas Nehri vadisinde bulunmu? olup yakla?ık 8,7 bin yıl onceki tarihlere dayanmaktadır. ^{[59] [60]} Mısır tarımı bu bolgeden 4.600 yıl oncesinde Panama ’ya, 4.600 yıl oncesinde ise Uruguay ’a ula?mı?tır. ^[59] Balkaba?ı, acı biber, avokado yakla?ık olarak 6.900 ? 5.500 yı oncesinde kesin olarak yeti?tirilen bitkilerdi. ^[46] Patates ve manyok Guney Amerika’da kulturlendi. Patates gunumuzden 7-10 bin yıl once Peru ’nun guney bolgesinde kulturlenmi?tir. ^[61] Aycice?i de yakla?ık olarak 4.500 yıl once ekimi yapılmaya ba?lanan bir bitkidir.

Hayvanların evcille?tirilmesi [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Her ?eyden once ?unu belirtmek gerekir ki pek cok bilim adamı, bitki kulturlenmesinin hayvanların evcille?tirilmesinden once gercekle?ti?i konusunda hemfikirdirler. ^[62] Bu ba?lamda hayvanların evcille?tirilmesi, tarıma dayalı bir ya?am tarzının ikincil bir geli?mesi olarak gorulmelidir. ^[63] Bununla birlikte bu konuda yer ve zaman saptamak cok zordur. Bitkiler konusunda, kulturlenmi? bitkilere ili?kin kanıtların bulunması yeterlidir, ancak hayvanlar icin boyle bir durum soz konusu de?ildir. ^[64] Tarımcı olmayan ama hayvan evcille?tirmi? bir toplulu?un gocebe ya da yarı-gocebe olması beklenir. Dolayısıyla, bu topluluktan geriye kalacak olan evcille?tirilmi? hayvan kemikleri, da?ınıktır ve bulunması bir rastlantıya ba?lıdır. Yine de hayvan yeti?tiricili?inin, tarımın rolu olmaksızın, do?rudan do?ruya avcı toplayıcı bazı topluluklar tarafından geli?tirildi?ini kabul eden bir ara?tırmacılar da vardır. ^[65]

Hayvanların ne ?ekilde evcille?tirildi?i konusu da akademik cevrelerde tartı?ıla gelmi?tir. Bu konuda ilginc bir yakla?ım Eduard Hahn tarafından ortaya atılmı?tır. Hahn, hayvanlardan bir avcının tarzı dı?ında yararlanmanın, orne?in sut ve i?gucu gibi, evcille?tirilmeden once bilinemeyece?ini fark etti. Ohalde hayvanlar, yararları icin evcille?tirilmi? olamazdı. Hahn, insan topluluklarının hayvanları evcille?tirmesindeki gudunun dinsel inanclardan geldi?ini ileri surmu?tur. Bircok antik uygarlıktan, ma?ara resimlerinden ve bugun de izleri gorulen inanc uygulamalarından soz ederek, hayvanların onceleri kurban olarak kullanılmaya ba?landı?ını ileri surmektedir. ^{[66] [67]} Bu yakla?ıma gore bazı hayvanlar kurban edilmek uzere canlı ele gecirilmi?, bunlardan bazıları kurban edilmekten vazgecilerek beslenmi?tir.

Ote yandan oldurulen anasının yanından ayrılmayan bir yavrunun daha sonra oldurulup yenilmek uzere kampa canlı goturulmesi ve beslenmeye devam edilmesi de, insanlı?ın o cok uzun avcılık-toplayıcılık doneminde pek cok kez yenilendi?ini du?unmek mumkundur.

Avcı-toplayıcılıktan tarımcı yerle?ik ya?ama gecince yakalanan hayvanları bir sure de olsa elde tutmak daha yararlı gorunmu? olmalı. Daha sonra bu hayvanlar surekli el altında tutulmaya gidildi. Her ne kadar gocebe-surucu topluluklar da hayvanları surekli kontrolleri altında tutuyorlarsa da, yerle?ik ciftci toplumların hayvanlarla ili?kisi belli bir olcude farklı olmu?tur. Hayvanların cussesi, davranı? bicimleri, beslenme ve ciftle?me tarzları ile ya?am sureleri, evcille?tirme cabalarında ve ba?arıda etkili faktorlerdir. ?nek, keci ve koyun gibi hayvanlardan sa?lanan sut, insanlar icin onemli bir protein kayna?ı oldu ve bu yuzden bu hayvanlar oldukca de?erliydi. Ote yandan hayvanların, topra?ı surmek ya da ceki hayvanı olarak i?gucunden ve etinden yararlanmak da dikkate alınmalıdır. Bazı hayvanlar ise etin yanı sıra deri, post gubre ve yun sa?lıyorlardı.

?lk evcille?tirilen hayvanlar, koyun, keci, inek, domuz ve 15 bin yıl oncesine ^[68] kadar giden kopekti. Ancak kopek ( canis lupus familiaris ) evcille?tirilmi? bir tur de?ildir. Evcille?tirilen tur kurttur. ( canis lupus ) Ayrıca kurt evcille?tirilmemi? evcille?mi?tir. ?nsan kampları cevresinde kalıp avdan, insanların yemedi?i parcalarla (kemik, deri vs.) beslenme alı?kanlı?ı edinen kope?in ataları, ku?aklar sonra insanlarla birlikte ya?amaya alı?mı? olmalıdırlar. Ancak belirtmek gerekir ki, kope?in insan topluluklarına katılması Neolitik Devir’de de?il, Mezolitik Devir’de gercekle?mi?tir, dolayısıyla Neolitik Devrim kavramı dı?ında kalmaktadır. ^[69] Koyun, keci ve domuzun Yakın Do?u’da gunumuzden 10.500 ile 9 bin yıl once evcille?tirildi?i soylenebilir. Yabani koyun (Ovis gmelini) ve sı?ır kendilerini daha iyi savundukları ve hızlı olduklarından daha gec tarihlerde, 8.500 yıl once evcille?tirildi. ^[7] Deve icin ongorulen tarih gunumuzden 6 bin yıl oncesidir. ^[70]

Orta Do?u’da hayvanların evcille?tirilmesi [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Orta Do?u’da keci ve domuz gibi bircok hayvan evcille?tirilmi?tir. Bu bolge ayrıca hecin devesinin ilk evcille?tirildi?i bolgedir. Bu hayvanların bolgede bulunması, buradaki insan toplulukları icin, kulturel ve ekonomik geli?mede buyuk bir avantaj sa?lamı?tır. Orta Do?u’nun iklimi giderek kuraklarken bircok yerle?ik ciftci, hayvanlarını da yanlarına alarak yerle?ik duzeni, dolayısıyla ciftcili?i terk edip gocebe-surucu ya?am tarzına gecmek zorunda kaldılar. Orta Do?u’dan ba?layan bu kitlesel goc, daha sonra bu hayvanların Eski Dunya ’nın di?er bolgelerine yayılmasını sa?lamı?tır. Orta Do?u’dan cıkan bu gocler esas olarak, do?u ? batı ekseninde, benzer iklim ?artlarının hakim oldu?u topraklara yayılmı?tır. Bu topluluklar sonucta yine tarım icin uygun olmayan bolgelere ula?tılar ve yerle?ik ya?am tarzına donemediler. Orne?in bu?day tropik iklimde yeti?mez. Yine muz da tropik bir bitki olması dolayısıyla daha so?uk iklimlerde urun vermez. Jared Diamond , bu do?u ? batı ekseninin, bitki ve hayvan evcile?tirmesinin Bereketli Hilal’den Eski Dunya’nın di?er bolgelerine ve Kuzey Afrika’ya cok hızlı yayılmasının temel nedeni oldu?unu varsaymaktadır. Ote yandan Afrika’nın kuzey ? guney ekseninde, orne?in Akdeniz iklimine sahip Guney Afrika’ya ula?madı.

Afrika Zebunu ayrı bir sı?ır turu olarak, Bereketli Hilal’de evcille?tirilen cinslere oranla sıcak iklimlere cok daha iyi uyum sa?lamaktadır. Bu ozelli?iyle Tropik Afrika icin ba?arılı bir turdur. Kuzey ve Guney Amerika da benzer ?ekilde bir tropik ku?akla ayrılmı?tır. Bu durum Guney Amerika’ya ozgu bir tur olan lamaların daha kuzeye yayılmasını onlemi?tir.

Sonuclar [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Ekonomi tarihinde uzun donemde ekonomik buyumeye zemin hazırlayacak olcude koklu de?i?imler yaratan, bu ba?lamda devrim olarak nitelendirilebilecek iki olay vardır. Bunlardan ilki Neolitik Devrim, di?er ise binlerce yıl sonra gercekle?en Sanayi Devrimidir . Neolitik Devrim, dunyasındaki insan nufusunun cok buyuk bir kısmını, zaman icinde avcılık-toplayıcılıktan koparıp tarımcı - hayvan yeti?tiricisi topluluklar haline getirirken Sanayi Devrimi, ce?itli toplumlardaki tarımcı nufusun buyuk bir kısmını tarımdan ve hayvancılıktan koparıp sanayi ve hizmetler sektorlerinde uretim yapar hale getirmi?tir. ^[71] Neolitik Devrim nasıl birkac bolgede ortaya cıkıp dunyanın butunune yayıldıysa Sanayi Devrimi de Batı Avrupa'da ortaya cıkmı? ve aynı ?ekilde dunyanın butunune yayılmı?tır. Her iki devrimsel olayın ilk elde gozlemlenen en belirgin etkisi yeryuzundeki insan populasyonunun ortaya serdi?i "patlama"dır. Neolitik Devrim'den once dunya nufusunun 5-10 milyon oldu?u tahmin edilmekte ve en fazla 20 milyona ula?abilece?i hesaplanmaktadır. Neolitik Devrim'den Sanayi Devrimi'ne kadar gecen 10-12 binyıllık sure sonunda dunya nufusu 750 milyon civarına ula?mı?, Sanayi Devrimi'nden sonra gunumuzde kabaca 7,5 milyara cıkmı?tır. ^[71] Neolitik Devrim'in dunyada yarattı?ı de?i?imler ana ba?lıklar halinde ?u ?ekilde sıralanabilir. ^[72]

• Nufus artı?ı ve yayılma. Nufus artı?ının yanı sıra insan toplumlarının yeryuzundeki yayılma alanı geni?lemi?tir. Bu geni?leme tarım yapmaya uygun bolgeler ve tarım yapma olanakları olmadı?ı halde surucu-gocebe ya?ama olanak sa?layan bolgelere yayılma ?eklinde olmu?tur. ?nsanlar, dunyanın avcılık ve toplayıcılıkla bile ya?ayamayaca?ı bolgelere kadar yayılıp tarım yaparak ya da suru hayvanlarını guderek yayılmı?lardır. Bu yayılma esasen Neolitik Devrim'in yayılmasıdır ve Neolitik Devrim'in kendi ic dinamiklerinin bir sonucudur. Geni? beslenme olanaklarının nufus artı?ına neden olması, yeni olu?an "aile"ler icin yeni tarım alanları bulmayı zorlamaktadır. ^[73]
• ?stilalar. Tarıma elveri?li toprakların sınırlı olması ve tarımcı toplulukların artması - yayılması sonucu giderek kıtla?ması, toplulukların tarım alanları ve otlaklar icin catı?masını getirmi?tir. Daha belirgin olarak Kuzey ve Orta Avrupa'da olmak uzere tarımcı toplulukların yayıldı?ı her bolgede gorulen bir olaydır bu. Kazısı yapılmı? yerle?imlerde tabakalar arasındaki belirgin ve birdenbire ortaya cıkan kulturel de?i?me, oradaki yerle?ik toplumun yerini, farklı geleneklere sahip ba?ka bir toplulu?un aldı?ı, farklı bir ifadeyle bir halkın ba?ka bir halk tarafından istila edildi?i ?eklinde yorumlanmaktadır. Buradaki halkın kısmen olduruldu?u, ama daha buyuk olcude suruldu?u ya da kole edildi?i du?unulmektedir. Bu tur olaylar "barbar ya?amın tekrar tekrar kar?ımıza cıkan bir ozelli?idir." ^[74]
• Dunya nufusu giderek gocebe avcılık-toplayıcılıktan yerle?ik ya?ama, tarımcı toplumlara donu?mu?tur.
• Bir siyasal organizasyon olarak devlet cihazı ortaya cıktı. Farklı siyasi yapılanı?lar gosteren bu devletlerle birlikte devletlerarası, sava?a varan catı?malar, siyasi istikrarsızlıklar, iktidar mucadeleleri icat edildi.
• Teknoloji yonunden buyuk geli?meler ya?andı, demir ve celik teknolojileri geli?tirildi.
• Ticaret gercek bicimde ortaya cıkarak, ini? cıkı?lar gostermesine kar?ın surekli geli?ti. Bolgeler arası, uzun mesafeli ticaret, pazar mekanizmaları kendilerine yer buldular. Ticaret, giderek kaynakların da?ıtımında ana mekanizmalardan biri haline geldi.
• Yerle?ik duzene gecilmesiyle ortaya cıkan koyler, kasabalar ve daha sonra da kentler olarak buyuduler.
• Ce?itli ekonomik organizasyon modelleri ortaya konuldu. Bu modeller, piyasaların, giderek tum ekonominin fiyat mekanizmasıyla duzenlendi?i modellerden, saray ekonomisi gibi yeniden da?ıtımcı modellere kadar geni? bir spektrumda ortaya cıkmı?tır.

Sosyal de?i?im [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Sıklıkla Neolitik Devrim’in insan topluluklarına besin bulma konusunda buyuk bir esneklik sa?ladı?ı ileri surulmektedir. Bununla birlikte neolitik insanın beslenme rejimiyle ilgili bulgulara gore beslenme durumları, avcı-toplayıcı toplumlarınkinden daha iyi de?ildi. Ozellikle hastalıklar nedeniyle ortalama ya?am suresi daha kısaydı. Beslenme kalitesiyle ilgili di?er bir gosterge ise ortalama boydur. Ortalama boy cifti topluluklarda erkeklerde 1.78 cm.den 1.68 cm.ye, kadınlarda ise 1.65 cm.den 1.55 cm.ye du?mu?tur. Ciftci toplumlardaki boy kısalmasının Neolitik Devrim oncesindeki olcuye yeniden cıkması 20. Yuzyılda ancak gercekle?ebildi. ^[75] Tahıl a?ırlıklı beslenmenin bu toplumlarda boy ve ya?am suresinin kısalması yanında cocuk olumlerini, enfeksiyon hastalıklarını ve ce?itli kronik hastalıları artırdı?ı ileri surulmektedir. ^[76]

Tarımcı toplumlara geci? tarımsal gıda uretim fazlalı?ıyla daha yo?un ve daha geni? toplulukların olu?masını sa?larken toplumsal i?bolumunun yeni ortaya cıkan dallarında uzmanla?ma sa?lamı?tır. Daha kalabalık ve daha geni? topluluklar ise politik erkin yapısını ve i?leyi?ini de?i?tirecek yonde bir geli?me sureci yarattı. Gıda maddesi fazlası, tarımdaki calı?maya katılmayan, ticaret ve zanaatla u?ra?an varlıklı bir seckin sınıfın ortaya cıkmasını sa?lamı?tır. Bu varlıklı sınıf, ce?itli yollarla karar mekanizmalarını ele gecirdi ve kendi toplumlarına politik yonden hakim oldular. Tarıma dayalı yerle?ik topluluklar ba?ta kucuk koy toplulukları ?eklindeyken tarım ve hayvancılıktaki tekniklerin geli?mesiyle daha geni? caplı toplumsal ve ekonomik birimlere donu?tuler. Bu surecin ilerleyen a?amalarında ise artan nufusun yarattı?ı baskı, uretim tekniklerini geli?tirmeyi zorlamı?tır. Mezopotamya 'da Fırat ve Dicle ırmaklarının yıl icinde ve yıldan yıla duzensiz debileri , daha geli?kin sosyal organizasyonlara ihtiyac gosterdi ve bu bolgedeki neolitik koy birimlerinin MO 5 binlerden itibaren kent devletleri halinde toplanmasına yol acmı?tır. ^[77] Ote yandan bu yerle?ik toplumları, onların varlıklarını ya?malamak isteyen gocebe-surucu topluluklara kar?ı korumak amacıyla a?a?ı yukarı duzenli bir askeri guc olu?turmak gerekmi?tir. Bu askeri guc, aynı zamanda merkezi otoritenin gucunu de peki?tirmi?tir. ^[78] Kısacası, bugun icinde ya?adı?ımız ve etkisi altında oldu?umuz bircok toplumsal yapı, aile, hukuk duzeni, mulkiyet ve benzeri toplumsal, askeri, idari kurumun temelleri bu tarıma geci? surecinde atılmı?tır. ^[79]

Sonraki devrimsel geli?meler [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Sınırları a?a?ı yukarı belirli bir bolgede ya?amak, ki?isel e?ya edinmeyi olanaklı hale getiriyordu. Boylece kıtlık zamanları icin yiyecek stoklayabildiler ve bu stokları kıtlık gercekle?medi?inde ise di?er toplumlarla ticarette de?erlendirebildiler. Gıda tedarikinin surdurulmesi guven altına alındıktan ve ticaret ba?ladıktan sonra toplumların nufusu artmaya ba?ladı. Bunun dolaylı sonucunda toplumda ya?ayan bireyler, gıda uretimi ve zanaat olarak ayrıldılar. Gıda uretiminde calı?an kesim, zanaatlarda calı?an, bu yuzden gıda maddesi uretmeyen kesimin ihtiyacını da kar?ılayabiliyordu. Tarım teknoloji ve uygulamalarındaki geli?me buna olanak sa?lamı?tı. Toplumdaki bazı bireylerin tam zamanlı olarak zanaatkarlık yapabilmesi, ihtiyacları olan gıda maddelerinin di?er bireyler tarafından uretiliyor olmasına ba?lıydı, onlar zanaatlarla u?ra?ırken gıda ihtiyaclarını ba?kaları sa?layacaktı. Zanaatkarların varlı?ı ise zamanla teknolojinin ve metal silahların geli?tirilmesine olanak sa?lamı?tır. Bu tur gorece karma?ık bir toplulukta, toplumsal ya?amın daha duzenli i?leyebilmesi icin bir dizi sosyal duzenleme gerekecektir. Bu gereklilik ba?larda dinle sa?landı. Ote yandan meslekten askerlerden olu?an bir askeri guc de olu?turuldu. Bir ba?ka geli?me de bu tur toplumlarda ozel mulkiyetin tum bireyler acısından giderek onem kazanmasıydı.

Sabanın tarımda kullanılması da devrimsel nitelikte geli?meler sa?lamı?tır. Her ?eyden once saban kullanımı eme?in ve topra?ın verimlili?ini buyuk olcude artırmı?tır. Di?er yandan toplumsal i?bolumunun bir sonucu olan statuyu de kokten de?i?tirdi. Saban oncesinde topra?ı capayla i?leyenler genellikle kadınlardır. Eski Mısır ve Sumer belgelerinde ise tarlaları surenler hep erkektir. ^[80] Kacınılmaz olarak ah?aptan yapılan sabanın ilk olarak nerede ve ne zaman kullanıldı?ına ili?kin gunumuze ula?an bir kanıt henuz ele gecmemi?tir. Bununla birlikte gunumuze ula?an belgelerden Mısır ve Mezopotamya'da sabanın MO 3 binde kullanıldı?ı anla?ılmaktadır. Cok uzun olmayan bir sure sonra Hindistan'da, MO 1400'de Cin'de kullanıldı?ı anla?ılmaktadır. Sabanın tum tarımcı topluluklar tarafından kullanılması ise MO bin dolayında olmu?tur. ^[80]

?kincil urunler devrimi [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

?ngiliz arkeolog Andrew Sherratt’a gore Neolitik Devrim’i, ikincil urunler devrimi olarak tanımladı?ı surec izlemi?tir. Sherratt’a gore ikincil urunler devrimi, Eski Dunya tarımıyla e?zamanlı, yaygın ve geni? bir dizi yeni uygulamayı ifade etmektedir. Evcil hayvanlardan yararlanma bicimi, ba?larda esas itibarıyla et uretimiyle sınırlıydı. ^[81] Daha sonra bunun yanı sıra “ikincil urunler”den de yararlanma yolları bulundu. Bu ikincil urunler sut, yun, post, deri ve i?gucu olarak ifade ediliyor. Hayvanların i?gucunden yararlanmak ozellikle onemliydi cunku ta?ımacılık da, tarla surmekte kullanmak da toplumlarda, devrimsel nitelikte sosyal ve ekonomik donu?umlere yol acmı?tır. Hayvanların, yararlı ba?ka turlu kullanımlarının oldu?u zaman icinde fark edildi ve i?te bu ke?ifler ?kincil Urun Devrimini ortaya cıkardı. Bu kullanım tarzları:

• evcille?tirilmemi? hayvanlardan post ve deri
• tum evcille?tirilmi? hayvanlardan tarımsal topraklar icin gubre
• koyun, lama, tiftik kecisi ve alpaka’dan yun
• keci, sı?ır, yak okuzu, koyun, at ve deveden sut
• okuz, zebu, Asya yaban e?e?i, e?ek, at, deve ve kopek’ten ceki hayvanı
• koruma ve suru gutmekte kopek

Sherratt’a gore tarımsal uretimin bu a?amasında hayvanların i?gucunden yararlanmak, insan toplumlarında tarımı guclendirilmi? ve istikrarlı bir ?ekilde surdurebilme ve i?lenmesi guc topraklarda tarım yapabilme olana?ı verdi. Ancak, hayvanlardan ceki hayvanı olarak yararlanmak, Bronz Ca?ı ba?larına kadar (5.500 ? 6.000 yıl oncesi) tekerle?in ve pullu?un yaygın kullanımı olmadı?ı icin cok sınırlıydı. Yine de arktik ve subarktik Avrasya’da evcille?tirilen ren geyi?i kızak cekmede kullanılagelmi?tir. ^[7]

Di?er yandan hayvanlardan bu ikincil urunlerde yararlanma yarı kurak ve collere kom?u bolgelerde gocebe hayvancılık yapabilmeyi sa?ladı. Bu ya?am ?ekli co?u kez her iki deve turunun (tek horguclu, cift horguclu) evcille?tirilmesiyle sa?landı. Ancak bu bolgelere yı?ılan insan toplulukları, a?ırı otlatma ve ozellikle de kecilerin verdi?i zararlarla, col alanlarının geni?lemesine katkıda bulunmu?lardır.

Gocebe ? yerle?ik farklıla?ması [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Zamanla tarıma dayalı uretim bicimi, dunyanın buyuk bir bolumune yayılarak genel bir ya?am tarzı haline gelmi?tir. Bununla birlikte yarı kurak bolgelerde gocebe-surucu topluluklar varlıklarını surdurduler. Bu bolgeler arasında Kuzey Afrika , Orta Asya , Arap Yarımadası Guney ve Do?u Afrika’nın ve Sudan ’ın kurak bolgeleri sayılabilir. Di?er yandan Kuzey Amerika’da yarı kurak olmayan bolgelerde de, suru hayvanının olmamasına ba?lı olarak gocebe avcı-toplayıcı gruplar var olmaya devam etti. Bu topluluklar, ya?am ko?ullarının getirdi?i sert ve guclu, sava?cı yapılarıyla guclu krallıklar, hatta imparatorluklar kurdular. ^[7] Yerle?ik tarımcı toplumlara zaman zaman giri?tikleri akınlar, bu topluluklara dayalı krallıkları, imparatorlukları yıkıma u?rattı.

Hastalıklar [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Yerle?ik ciftci topluluklarda, avcı-toplayıcı topluluklardan daha fazla hastalık gorulmu? ve daha hızlı yayılmı?tır. Neolitik Devir boyunca hastalıkların ve hastalıktan ileri gelen olumlerin yaygınlı?ı, tıp konusundaki bilgi birikiminin yetersizli?i ve hayvanlarla ic ice ya?amakla acıklanabilir. Bazı hastalıklar bu donemde hayvanlardan insanlara gecmi? ve insan toplulukları icinde hızla yayılmı?tır. Hayvanlardan insanlara gecen hastalıklardan bazıları grip , cicek ve kızamıktır . ^[82] Bir dizi do?al ayıklama sureciyle toplumlar bu hastalıklara kar?ı ba?ı?ıklık geli?tirmi?lerdir. Her bir ku?akta ba?ı?ıklık geli?tirebilmi? olan bireyler daha fazla hayatta kalma ?ansına sahiptiler ve ba?ı?ıklı?ı iceren genlerini bir sonraki ku?a?a aktarabildiler. Onbin yıl boyunca hayvanlarla ic ice ya?ayan Eski Dunya halkları, dunyanın di?er bolgelerindeki, orne?in Amerika Kıtası ve Avustralya Kıtası’ndaki insanlarla kar?ıla?tırıldıkları doneme kadar bu hastalıklara dayanıklı hale gelmi?lerdi. Ote yandan di?er kıtalardaki toplumlarda bu hastalıklara kar?ı bir ba?ı?ıklık geli?memi?ti. ^[83] Orne?in Avrupalılarla temas sonucu Karayipler ve birkac Pasifik Adası nufusunun buyuk kısmı bu hastalıklar nedeniyle yok olmu?tur. Amerika Kıtası’nda ise belirli bolgelerde yerli nufusun % 90’ı, Avrupa’dan ta?ınan bula?ıcı hastalıklardan kırılmı?tır. Yerlilerin u?radı?ı bu felaket, insanlık tarihindeki en buyuk yıkımdı. Hatta, Orta ca? Avrupası’nda ya?anan ve ‘’Kara Olum’’ olarak da bilinen Buyuk Veba Salgını ’ndan bile buyuk bir yıkıma yol acmı?tır. ^[84] Orne?in ?nka ?mparatorlu?u gibi bazı kulturler, lamaları evcille?tirmi?lerdi ancak hem sutunu icmediler hem de cok yakın temas icinde olmadılar. Bu yuzden bu hayvanlardan hastalık kapma riskleri cok azdı.

Salgın hastalıklar Afrika’da ve Hindistan’da ?ngiliz somurgeleri yerle?tikten sonra artı? gostermi?tir. Ote yandan bu bolgelerdeki salgın hastalıklara kar?ı Avrupalılar’ın do?al bir ba?ı?ıklı?ı yoktu. Hindistan’da tarım Neolitik Ca? icinde, geni? bir alanda hayvan evcille?tirmesiyle birlikte geli?im gostermi?tir. Somurge yonetimi sırasında, 1865-1949 yıllar arasında 23 milyon insanın kolera ’dan oldu?u tahmin edilmektedir. Ayrıca milyonlarca insan, veba , sıtma , grip ve tuberkuloz gibi hastalıklardan oldu. Afrika’da sıtma ve uyku hastalı?ı da dahil olmak uzere bazı salgın hastalıklar, Avrupa somurgeci?i ile yayılmı?tır.

Teknoloji [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Avrupalılar ve Do?u Asyalılar, co?rafi avantajlarından yararlanarak Neolitik Devrim’de oncu olmu?lardır. Bir yandan tarım toplumlarını olu?turmak icin son derece elveri?li bir ılıman iklime dayanıyorlardı, hem de kolayca evcille?tirilebilen bir dizi bitki ve hayvan, bu kıtalarda evrimle?mi?ti. Ayrıca bu her iki bolgedeki topluluklar, Avrasya kıtasının merkezi kesimlerindeki di?er halklara gore dı? saldırılar kar?ısında daha guvendeydiler. Tarımın ve yerle?ik ya?am tarzının sa?ladı?ı olanaklardan ve tarıma ba?lamı? di?er topluluklarla temaslarından yararlanan Avrupa ve Do?u Asya toplumları, sonucta celik kılıcları ve ate?li silahları geli?tirebildiler. Di?er yandan hayvanlarla yakın temastaki ya?amları sayesinde bazı hastalıklara kar?ı ba?ı?ıklık geli?tirebildiler.

Notlar [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Ayrıca bakınız [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

• Ali?ar
• Catalhoyuk
• A?ıklı Hoyuk
• Gobeklitepe
• Mehrgarh

Dı? ba?lantılar [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

• Alaeddin ?enel , Kemirgenlikten Somurgenli?e ?nsanlık Tarihi ?mge Yayınevi ? Eylul 2006
• M. Murat Baskıcı, Evcille?tirme Tarihine Kısa Bir Bakı? 2 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde ar?ivlendi .

Kaynakca [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Kaynakca [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

• Oral Sander , Siyasi Tarih, ?lkca?lardan 1918'e ?mge Kitabevi, 1989
• Alaeddin ?enel , Kemirgenlikten Somurgenli?e ?nsanlık Tarihi ?mge Yayınevi ? Eylul 2006
• Gordon Childe, Tarihte Neler Oldu Kırmızı Yayınları - 2009
• Gordon Childe, ‘’Man Makes Himself’’ 1936 - Oxford university press
• Chris Scarre, (2005). "The World Transformed: From Foragers and Farmers to States and Empires" in The Human Past: World Prehistory and the Development of Human Societies (Ed: Chris Scarre). London: Thames and Hudson. Sh.: 188. ISBN 0-500-28531-4
• Charles E. Redman, Rise of Civilization: From Early Hunters to Urban Society in the Ancient Near East -1978 - Freeman, San Francisco
• Brian Hayden Models of Domestication -Anne Birgitte Gebauer and T. Douglas Price Transitions to Agriculture in Prehistory 1992
• Lewis R. Binford 1968, Post-Pleistocene Adaptations, New Perspectives in Archaeology
• David Rindos, 1987 The Origins of Agriculture: An Evolutionary Perspective - Academic Press
• Peter J. Richerson, 2001 Was Agriculture Impossible during the Pleistocene but Mandatory during the Holocene? - American Antiquity Sayı 66
• Ronald Wright, A Short History of Progress - Anansi, 2004
• Grinin L.E. Production Revolutions and Periodization of History: A Comparative and Theoretic-mathematical Approach. / Social Evolution & History. Volume 6, Number 2 / September 2007
• Weiss Ehud, Autonomous Cultivation Before Domestication Kislev, Mordechai E.; Hartmann, Anat 2006 Sayı 312
• Andrew M. T. Moore, Gordon Hillman, Antony Legge, 2000 ’’Village on the Euphrates: From Foraging to Farming at Abu Hureyra’’
• Conrad P. Kottak, ’’Window on Humanity: A Concise Introduction to Anthropology’’ 2005
• Jared Diamond, 1999 Tufek, Mikrop ve Celik Norton Press - New York
• Philip E.L.Smith, Stone Age Man on the Nile, Scientific American Vol. 235 No. 2, August 1976.
• Ian Shaw, ‘’The Oxford History of Ancient Egypt’’ Oxford University Press, 2000
• Barbara Watterson, ‘’ The Egyptians’’ 1998
• Michael Shermer, (2001) The Borderlands of Science, Oxford University Press