Davul
, titre?en bir
membran
aracılı?ıyla ses uretir.
Ses
,
canlıların
i?itme organları
tarafından algılanabilen periyodik
basınc
de?i?imleridir.
Fiziksel
boyutta ses, katı, sıvı veya gaz ortamlarda olu?an basit bir
mekanik
duzensizliktir. Bir maddedeki
molekullerin
titre?mesi sonucunda olu?ur.
Ses bir
enerji
turudur. Ses titre?imle olu?ur, titre?imi enerjiye donu?turur. Sesin kuvvetine gurluk denir ve "
Desibel
(dB)" ile olculur. Orne?in kalkı? yapan fuze 120 desibel ses uretir. Yuksek sesli muzik 90 desibel uretir. Normal insanın konu?ması 50-60 desibel gucune e?ittir.
Sesin yayılması icin maddesel ortama ihtiyac vardır. Yani bo?lukta ses yayılmaz. Ses dalgalar halinde yayılır. Ses kayna?ından cıkan ses maddenin taneciklerini titre?tirir. Bu nedenle ses yayılır. Ses dalgasının her bir tam devrinde bir sıkı?ma ve bir seyrekle?me serisi vardır. Ses, tanecikler halinde yayılır, tanecikler ne kadar sık ise o kadar hızlıdır. Sesin yayılma hızı sırasıyla katıdan sıvıya, sıvıdan gaza azalır. Hız (V) = uzaklık (D)/ sure (T) biciminde gosterilen genel hız formulu aslında teorik bir de?er niteli?i ta?ımamaktadır. Cunku bu formulde goz onune alınmayan dı? faktorler, ses dalgalarının hızı uzerinde bir dizi etkiler yaratır. Orne?in ruzgar sesi uzaklara ta?ır,
gece ve gunduzun sıcaklık farkları
ses dalgalarını etkiler. Ses dalgaları katılarda yakla?ık olarak 5000 m/s hızla yayılır. Suda 1453 m/s hızla yol alır. Havada 340 m/s yol alır. Ses kaynakları ikiye ayrılır bunlar do?al ses kaynakları ve yapay ses kaynaklarıdır.
Ses veren her madde bir ses kayna?ıdır. Sesler kaynaktan aldı?ı enerjilerle titre?erek yayılırlar. Titre?en cisimler esnek olup sesi olu?turur. Esnek olan cisimler ses dalgaları meydana getirebilir ve ses dalgalarını iletebilir. Ses mekanik dalga oldu?undan yayılması icin bir ortama ihtiyac duymaktadır. Ses dalgaları ortamlarda sıkı?ma ve genle?me ?eklinde boyuna ilerleyen dalgalardır. Ses dalgalarının basıncı olup giri?im sunucu vuru olu?tururlar.
Ya?mur, ruzgar, akarsular, gok gurultusu, canlı sesleri ve do?a sesleri gibi kendili?inden ses cıkaran ses kaynaklarıdır.
Makine ve
enstruman
gibi uretilmi? arac veya gerecler yapay ses kaynaklarıdır.
Sesin bir frekansı, boyu, periyodu (T) ve hızı bulunmaktadır. Sesin birim zamandaki (genellikle saniye) titre?im sayısına "frekans" denir. Birimi ise
Hertz
(Hertz)'dir. Dalga boyu, bir ses dalgasının olu?ması icin sesin aldı?ı yoldur. Sesin hızı normal ko?ullarda; havada 340, tahtada 4000-6000, suda 3000-5000, celikte ise 8000 m/s dir. Ses bo?lukta yayılmaz. Cunku titre?en bir cismin sıkı?ıp genle?mesine yol acabilecek
atom
ya da
molekul
gibi tanecikler yoktur.
Sesleri ya da infrasound olarak nitelendirilen ses frekansları, 20 Hertz den az olurlar. Boylece insan kula?ının duyamayaca?ı kadar du?uk, fakat hava basıncı de?i?iklikleriyle olu?an ses dalga frekanslarından daha yuksektirler.
?nsan kula?ının teorik olarak 20 Hertz ile 20000 Hertz arasını duydu?u soylense de, en iyi 250 Hertz ve 3000 Hertz arasındaki konu?ma frekansı bolgesini duyar. Hayvanlar, insanların duyamadı?ı ses frekanslarını bile algılayabilirler. Orne?in fillerin aya?ında cok alcak frekansları algılayan do?al alıcılar vardır.
Ses-otesi ya da ultra sound, insan kula?ının duyamayaca?ı cok yuksek frekanstaki seslere verilen addır. Frekansı 20.000 Hertz'in ustundedir.
Hayvanlar 20.000 Hertz den yukarisini duyabilirler.
Francis Galton
(1822-1911) kopeklerin bu ozelli?inden yararlanarak Galton Kopek Dudu?unu tasarlamı?tır. Sadece kopeklerin duyabilece?i frekanslardaki sesleri veren bu duduk kopek terbiyecili?inde ve istenmeyen kopeklerin uzak tutulmasında kullanılmaktadır. Frekansı 16000 ile 22000 Hertz arasındadır. Uygulamada bu kadar yuksek sıklı?a sahip ses, insan kula?ı tarafından duyulamamaktadır.
Sesin havada yayılırken olu?turdu?u dalganın yo?unlu?unun niceli?idir. Bir sesin ?iddeti, ses dalgasının genli?iyle do?ru orantılıdır. Sesin ?iddeti arttıkca direnebilece?i sure artar. Yani ses daha uza?a yayılabilir. Ses ?iddetinin birimine "
Desibel
(dB)" denir ve "
Desibelmetre
" ile olculur. ?nsan kula?ı, 0-140 dB arası sesleri sorunsuz duyar. 140 dB'den ?iddetli sesler kula?ımıza zarar verir. Ses bilim ve ses bilgisinin temel konusu, dil veya konu?ma sesidir. Ses, akci?erlerden gelen havanın ses organlarında bicimlendirilmesiyle olu?an, kulakla veya hassas aletlerle
algılanabilen titre?im olarak tanımlanabilir. ?nsano?lunun kendi ses
organlarıyla uretip kullandı?ı bu sesler, konu?ma dilinin gorece en kucuk parcasını ve dilin temelini olu?turur. Sesler, anlam ayırt edici olup olmadıklarına
bakılarak, sesbirim (fonem) ve ses de?i?kesi (allofon) olmak uzere iki
kategoride ele alınabilir.
Akci?erlerden gelen havanın ses yolunda meydana getirdi?i titre?ime
ses denir. Cevremizde ses cıkaran sayısız varlık vardır. ?nsanlar,
hayvanlar, ta?ıtlar, muzik aletleri, ?elale, ruzgar, ya?mur ses cıkaran
varlıklardandır.
Kendili?inden ses cıkaran varlıklara do?al ses kaynakları denir. Ses
kaynaklarının ses cıkarabilmesi icin titre?im gerekir. Muzik aletlerinde bunu cok net gorebiliriz. ?nsanların ses cıkarması da titre?imle olur.
Gırtla?ımızda bulunan ses telleri akci?erlerimizde bulunan hava ile
titre?erek ses cıkmasını sa?lar.
Ses olu?turan her varlık ses kayna?ıdır. Uc ce?it ses kayna?ı vardır:
- Canlı Varlıklar
: Hayvanlar, insanlar…
- Cansız Varlıklar
: Davul, gitar, ba?lama, flut sesi vs…
- Do?al Afet
: Gok gurultusu, ruzgar, ?im?ek vs...
Sesin yayılması icin maddesel ortama ihtiyac vardır. Yani bo?lukta
ses yayılmaz. Ses dalgalar halinde yayılır. Ses kayna?ından cıkan ses
maddenin taneciklerini titre?tirir. Bu nedenle ses yayılır. Ses dalgasının her bir tam devrinde bir sıkı?ma ve bir seyrekle?me serisi
vardır. Ses, tanecikten taneci?e yayılır, tanecikler ne kadar sık ise o
kadar hızlıdır. Sesin yayılma hızı sırasıyla katıdan sıvıya, sıvıdan
gaza azalır. Hız (V) = uzaklık (D)/ sure (t) biciminde gosterilen genel
hız formulu aslında teorik bir de?er niteli?i ta?ımamaktadır. Cunku bu
formulde goz onune alınmayan dı? faktorler, ses dalgalarının hızı
uzerinde bir dizi etkiler yaratır. Orne?in ruzgar sesi uzaklara ta?ır,
gece ve gunduzun sıcaklık farkları ses dalgalarını etkiler. Ses
dalgaları katılarda yakla?ık olarak 5000 m/s hızla yayılır. Suda 1453 m/s hızla yol alır. Havada 340 m/s yol alır.
Bir saniyelik zaman icerisinde de?i?ken hareketin ya da titre?imlerin
sayısı frekans olarak tanımlanır. Frekans arttıkca ses tizle?ir. Sesin yapısal yonunu frekans belirler.
Sesin tınısı, aynı frekansta oldu?u halde kaynaklar farklı ise
seslerin farklı olarak algılanmasıdır. Sesler arasındaki renk farkıdır.
Ses kendine ozgu olan bu rengi, ta?ıyıcı bir titre?imin (asal dalganın)
uzerine “
oranlı
” olarak, yan titre?imlerin (harmoniklerin) binmesiyle olu?an karma?ık titre?imlerin sonucunda kazanır.
Frekansı
olu?turan saniyedeki
periyot
sayısı, ne kadar fazla olursa ses o kadar tiz; ne kadar az olursa, o kadar pes niteli?e burunur. Bir ?arkının hangi sanatcı tarafından seslendirildi?ini sanatcının sesinden anlamamızı sesin tınısı sa?lar.
Sesin tınısını etkileyen etkenlerden biri ses zarfıdır. Ses zarfı, ses yo?unlu?unun zaman icindeki de?i?imini ifade eder ve uc evre ile acıklanabilir.
- Cıkı? (attack)
: Bir ses kayna?ının titre?meye ba?ladı?ı nokta ile en ust seviyeye (tepe noktasına) ula?tı?ı mesafe arasındaki yukselme zamanıdır.
- Kalı? (sustain)
: Sesin en yo?un seviyede ya da tepe noktasında kalma zamanıdır.
- Du?u? (decay)
: sesin en yo?un seviyeden sessizli?e inme suresidir.
Basit (genle?me de?erlerinin duzenli olması; orne?in
duzensiz; 1/500, ikincisi 1/400, ucuncusunun 1/485 olması gibi) frekanslar
seste ton farkını meydana getirir. Frekansları aynı olan seslerin tonları da aynı olur. Seslerin periyodik karakteri dorde ayrılır:
Temel ses
: Titre?imleri basit sinus e?risi karakteri ta?ıyan seslere “
saf/temel ses
” denilir. Bir diyapazonanın cıkardı?ı ses bunun en yalın orne?idir. Do?ada “
saf/temel
” ses bulunmaz. Do?adaki sesler her zaman karma?ık yapıya sahiptir.
Karı?ık ses
:
Gurultu
: Periyodik olmayan duzensiz ses titre?imlerine gurultu denir.
Patlama
: Kısa sureli hızlı bir hava yo?unla?ması sonucunda olu?up kula?ımıza carpan seslere ise “
patlama
” denilir.
Anlam
ayırt edici sestir. Bir dildeki sesbirimleri tespit etmek icin zıtla?an
ciftlerden yararlanılır. Zıtla?an ciftler tek bir ses ozelli?iyle
ba?kalarından ayrılan kelimelere denir. Soz geli?i, ada ve ata kelimelerini birbirinden ayıran /d/ ve /t/ sesleridir. Bunlardan /d/ otumlu /t/
otumsuzdur. Aynı ?ekilde ara, ana, aya, ala, aba kelimelerinde anlam
farkı yaratan sesler, sırasıyla /r/, /n/, /y/, /l/, /b/’dir. “
Ara
“yı “
arı
“dan ayıran /a/ ve /ı/, “
ver
“i “
var
“dan
ayıran /e/ ve /a/ sesleridir. ??te bu turden sesler birer sesbirimdir.
Sesbirimler /a/, /b/, /e/, /t/ gibi iki e?ik cizgi arasında gosterilir.
Dilde anlam ayırt etmeyen, ancak farklı telaffuz edilen seslere,
ses de?i?kesi
denir. Orne?in bana ve banka kelimelerindeki [n] sesleri farklı
soylenir. ?lki bir di? sesi olan [n], ikincisi bir damak sesi olan
[ŋ]‘dir. Buna gore Turkcede
/n/ sesbiriminin, [n] ve [ŋ] olmak uzere en az iki ses de?i?kesinden
soz edilebilir. Yukarıdaki orneklerde goruldu?u gibi ses de?i?keleri
ko?eli ayrac icinde gosterilir. Dilin sesleri incelenirken sesbirimler
ve onların de?i?keleri ayrıntılı olarak ele alınabilir ancak bu
calı?mada a?ırlıklı olarak sesbirimler uzerinde durulmaktadır.