Vikipedi, ozgur ansiklopedi
Kripto para
veya kısaca
kripto
(
Antik Yunancadan
,
κρυπτ??
,
kruptos
, lit. "gizlenmi?, ?ifreli"), bir de?i?im aracı olarak calı?mak uzere, i?lemleri guvence altına almak icin matemati?in bir dalı olan
kriptografi
kullanılarak tasarlanmı? bir dijital unsurdur.
[1]
[2]
[3]
Kripto paralar bir nevi
dijital doviz
,
alternatif doviz
ve
sanal dovizdir
. Kripto varlıklar, merkezi
elektronik para
ve
merkezi bankacılık
sistemlerin aksine tumuyle merkeziyetsizlerdir.
[4]
[5]
Her bir kripto para biriminin merkeziyetsizli?i, umumi i?lem
veri tabanı
olan da?ıtık
muhasebe defteri
(ledger) olarak i?lev goren bir
blok zincirinden
(Blockchain) gelmektedir.
[6]
2009’da
Satoshi Nakamoto
tarafından olu?turulan
Bitcoin
, ilk merkeziyetsiz kripto paradır.
[7]
O zamandan beri bircok farklı kripto para ortaya cıkmı?tır.
[8]
Bitcoin dı?ındaki kripto para birimlerine genel olarak
altcoin
denilir ki bu kısaltma
alternatif
ve
coin
yani
madeni para
’nın birle?imidir.
[9]
Bir kripto paranın ?u 6 ozelli?i olması beklenir:
[10]
- Merkeziyetsizlik,
- ??lem ve sahip kayıtları,
- Yeni arz olu?turma kuralları,
- Sahipli?inin kriptografik tekniklerle sadece sahibince ispat edilebilmesi,
- Paranın sadece sahibinin emriyle el de?i?tirebilmesi,
- Aynı anda aynı kripto para icin birden fazla i?lem yapılırsa sadece birinin yerine getirilmesi.
Biraz daha genelleyerek acarsak:
- Kripto para temelde bir elektronik paradır ve onun genel ozelliklerini aynen ta?ır:
- De?erli oldu?una inanıldı?ı icin ve taklit edilemedi?i, kayıtlı oldu?u, kayıtlarının yani muhasebe defterlerinin (ing. "ledger") guvenli?inin, kırılması neredeyse imkansız ?ifrelerle, yani kripto tekniklerle sa?landı?ı, parayı basan kurumun keyfi uygulamalarla ya da kazayla de?erini du?urme ihtimali az oldu?u icin de?erlidir.
- Elektronik paraya ?u sebeplerden
sanal para
da denir.
- Elektronik para eritildiklerinde pek de?er kaybetmeyen altın ve gumu? paralar gibi de?erini gram olarak icinde ta?ımaz, bir yerlerde altın kar?ılı?ı olan bir belge de de?ildir.
- Elektronik para ozelliklerinin taklidi zor olan ve detayları herkesce bilinen fiziki bir nesne de de?ildir.
- Elektronik para devlet veya kanun gozunde genel gecerlili?i olan bir de?i?im aracı da de?ildir (devlet sadece kendi bastı?ı ulusal parayı ongorur), bu yuzden sadece belli gruplar icinde kullanılabilir, orada da olsa olsa ticari bir anla?ma ya da senet benzeri hukuki yakla?ım soz konusu olabilir.
- Kripto para aynı zamanda bir a? (network) parasıdır ki ozellikle
internet
gibi bir
bilgisayar a?ı
uzerinden elektronik ortamda sayısal (dijital) olarak saklanır, havale edilebilir ve kullanılır.
[11]
- Bazı kripto paralar (banka kartı gibi), tıpkı geleneksel parada oldu?u gibi, parayı "basan" kurumun kayıtları ve garantisi ile ayakta dururlar. Bunlar icin
merkezi
terimi kullanılır ve hakimiyet de muhasebe defterlerini tutan o merkezin elindedir.
- Ba?ka bazı kripto paralar (
bitcoin
gibi) muhasebe defterlerinin fazladan kopyaları bircok yerde tutuldu?u ve bunlar her biri ba?ka mercilerce kendi ?ifreleriyle kilitlenip devamlı ve e? zamanlı guncellendi?i icin belli bir merkezden ba?ımsız bir guven ve garanti soz konusudur. Bunlar icin
merkezsiz
ya da
da?ınık
terimi kullanılır ve hakimiyet butun bu muhasebe defterlerini tutanlar birlikte karar verebildi?i kadar onların elindedir yoksa devlet dahil kimsenin elinde de?ildir.
- Merkezsiz kripto parayı kim basar, ilk kim faydalanır? Genellikle para onceden belli bir programa gore azar azar otomatik olarak basılır ve merkezsiz i?lemleri, ?ifre hesaplarını yapan ve muhasebe defterlerini di?er kopyalarıyla uyumlu tutanlara
ispatlanmı? emek
kar?ılı?ı olarak verilir. Soz konusu emek zor bir hesabın cevabı olabilir; Bu zorluk "bana ver! bana ver!" ?eklinde hizmet tıkayıcı (?ng. "Denial of Service/DOS") hadsizlikleri onlemek amaclıdır. Cok elektrik israfına sebep oldu?u icin ele?tirilir. Bu yuzden ispatlanmı? emek yerine
ispatlanmı? hak
usuluyle uretilen kripto para ce?itleri de cıkartılmı?tır.
- Kripto para
dijital cuzdanlarda
saklanır. Aslında saklanan ?ey, paranın kayıtlardaki sahibinin sadece kendisinin bilece?i, akılda tutulmaya uygun olmayan ?ifrelerdir. Bu cuzdanlar saklama hizmeti veren internet sitelerinde veya o sitelere guvenemeyenler icin ka?ıtda yazılı olarak veya ba?ka bir maddede yazılı olarak, hatta giderek donanım cuzdan (ing. "hardware wallet") yani sırların hic makine dı?ına cıkması gerekmeyen cebe sı?acak kadar kucuk tek amaclı bilgisayar (ing."single purpose computer") ?eklinde elektronik olarak da gercekle?tirilebilirler. 2013 yılında dunyada bir milyon gibi, 2017 de ise 6 milyon gibi, co?u bitcoin amaclı elektronik donanım cuzdan kullanıcısı vardı.
[12]
- Anlık i?lem ve sınırsız (sınırlar otesi) mulkiyet devri (havale) sa?lar.
- Bazı kripto paralar bazı topluluklarda kullanılacak ?ekilde kısıtlı olarak geli?tirilmi? olabilir, mesela bir
cevrimici oyunda
veya
sosyal a?da
.
[13]
- 1983: Amerikalı David Chaum eCash'i tasarladı.
[14]
[15]
- 1995: Amerikalı David Chaum eCash'i digicash uzerinden gercekle?tirdi.
[16]
- 1996:
ABD
de
NSA
"Anonim kripto para nasıl basılır" ba?lıklı bir bildiri yayınladı.
[17]
[18]
- 1998: Wei Dai "b-money" adlı anonim merkezsiz kripto parayı anlatan bir bildiri yayınladı.
[19]
- 1998: Nick Szabo bit-gold adlı anonim merkezsiz kripto parayı gercekle?tirdi.
[20]
- 1998: Hal Finney, Dai ve Szabo dan esinlenip herkesin kullanabilece?i bir "ispatlanmı? emek" mekanizması geli?tirdi.
- 2009: Satoshi Nakomoto (internette kullandı?ı takma adı, asıl kimli?i bilinmiyor)
SHA-256
temelli "ispatlanmı? emek" mekanizması ve
blok zinciri
kullanarak ilk yarı-anonim (kim odedi-odendi bilinemiyor ama hangi hesaptan hangi hesaba odendi herkes gorebilir) merkezsiz kripto para olan "bitcoin"i gercekle?tirdi.
[21]
[22]
- 2011: Nisan ayında
Namecoin
adı altında internet sansurunun engellenmesi amaclı merkezsiz
DNS
gercekle?tirildi.
- 2011: Ekim ayında
SHA-256
yerine "scrypt" kullanan anonim merkezsiz kripto para "litecoin" gercekle?tirildi.
- Peercoin
"ispatlanmı? emek" yerine ""ispatlanmı? hak" kullanan ilk anonim merkezsiz kripto para oldu.
- IOTA
blockchain yerine Tangle kullanan ilk anonim merkezsiz kripto para oldu.
[23]
[24]
- Ozel bir blockchain kullanan "DIVI projesi" sanal cuzdan icinde para ce?itleri arasında kambiyo i?lemini ve sahibinin ki?isel bilgilerinin i?lemle kaydedilmesine olanak veren bir duzen gercekle?tirildi.
[25]
[26]
[27]
- 2014: 6 A?ustos'ta ?ngiltere kripto paraların ekonomiye katkısı ve devletin ne yapmasının do?ru olaca?ının incelenmesi icin du?meye bastı.
[28]
- 2018: Mart ayında
Marshall Adaları
"sovereign" adlı ulusal elektronik parayı cıkarttı ve ulkenin gecerli parası oldu?unu ilan etti.
[29]
- 2018:
Boston
(
MA
,
ABD
) merkezli
Fidelity
Digital Assets
,
Bitcoin
ve
Ethereum
icin kurumsal trading, mu?avirlik ve gudum/yonetim hizmeti sunmaya ba?ladı.
[30]
- 2021:
El Salvador
, kripto parayı resmi para birimi olarak kabul eden ilk ulke oldu.
[31]
- 2021:
Turkiye
, odemelerde kripto varlıkların kullanılmasını yasakladı.
[32]
- En buyuk ele?tiri ve tehdit geleneksel finans kurumları ve bankalardan gelmi?tir, merkezsiz kripto paranın aslında garantisi olmadı?ı, bir balon gibi patlayaca?ı yonundedir. Hollanda tarihindeki
Lale cılgınlı?ına
, bir ce?it
ponzi oyununa
benzetilir.
- Kripto paraların bankaların bircok i?levini devralma tehdidi soz konusudur, orne?in geleneksel bankalarda gunler suren pahalı havale i?lemleri kripto para kullanarak neredeyse bedava ve anında gercekle?en bir i?lem haline gelebilir. Banka havalelerine kripto para dı?ı alternatifler zaten geli?meye ve yayılmaya ba?lamı?tır (
Nijerya
'da SMS ile kontor kartları kullanan ilk teknik,
PayPal
,
Apple Pay
ve
benzerleri
).
- Devletler merkezsiz kripto para ile devlet kontrolu dı?ında sınır otesi anonim havale olana?ını teror, mafya, yasak kumar, internet haydutlarının yakalanmadan rehine diyeti teslim alabilmeleri, kapital kacırma ve vergi kacırma sebeplerinden pek onaylamazlar ama ce?itli sebeplerden gene de kar?ı cıkamayabilirler. Sonuc ulkeden ulkeye buyuk farklar ve durumun her ulkenin tecrubeleri ı?ı?ı altında devamlı de?i?iyor olmasıdır:
- Devlet kontrolunde bir merkezi kripto para secene?inin henuz olmaması, kripto paraların getirdi?i pazar ve teknoloji geli?tirme faaliyetlerini ba?ka ulkelere kaptırmanın istenmemesi, olayın toplam ekonomideki cok kucuk kalan payı ve kripto parayı kimlerin kullandı?ı, yer yer zaman zaman de?i?en politikalar yonunde zorlar.
[28]
- Cin 2014'te cok hızlı bir kullanım geli?mesi ertesi bitcoin ticaretini yasakladı.
[33]
- Rusyada ruble dı?ında hicbir para ile alı? veri? yasal de?ildir.
[34]
- Bazı ulkeler acıkca izin verir,
[35]
ba?kalarında devletin de?i?ik kolları de?i?ik tavır icindedirler.
- Guney Kore'de 2017-2018 kı?ında once yuksek de?er artı?ı ve kullananların sayısın artı?ı, pe?inden ani de?er kaybı ve bu yuzden para kaybedenlerin cok ve genelde gencler olması devleti kurallar koymaya zorlamı?tır.
[36]
- Son zamanlarda bo?anmalarda tarafların evlilik ortak mulkunu adaletten saklamada merkezsiz kripto para kullanmaları haber konusu olmu?tur.
[37]
[38]
- Ele?tiren yatırımcıların itirazları borsalarda kripto para kurlarının cok ayarsız yukselme ve du?meler yuzunden guvenilemez oldu?u yonundedir.
[39]
- Bir ba?ka ele?tiri merkezsiz kripto para uretmek icin
ispatlanmı? emek
yonteminin enerji israfına yol acmasındandır. Hele enerjinin devletce fakir halk yararına suni ucuzlatıldı?ı yerlerde asalaklık olarak gorulur.
[40]
- ^
Andy Greenberg (20 Nisan 2011).
"Crypto Currency"
. Forbes.com. 31 A?ustos 2014 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 8 A?ustos 2014
.
- ^
Cryptocurrencies: A Brief Thematic Review
25 Aralık 2017 tarihinde
Wayback Machine
sitesinde
ar?ivlendi
..
Economics of Networks Journal.
Social Science Research Network (SSRN). Date accessed 28 august 2017.
- ^
Schuettel, Patrick (2017).
The Concise Fintech Compendium
. Fribourg: School of Management Fribourg/Switzerland. 24 Ekim 2017 tarihinde
kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
18 Nisan
2018
.
- ^
McDonnell, Patrick "PK" (9 Eylul 2015).
"What Is The Difference Between Bitcoin, Forex, and Gold"
. NewsBTC. 16 Eylul 2015 tarihinde
kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 15 Eylul 2015
.
- ^
Allison, Ian (8 Eylul 2015).
"If Banks Want Benefits Of Blockchains, They Must Go Permissionless"
. NewsBTC. 12 Eylul 2015 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 15 Eylul 2015
.
- ^
Matteo D’Agnolo.
"All you need to know about Bitcoin"
.
timesofindia-economictimes
. 26 Ekim 2015 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
18 Nisan
2018
.
- ^
Sagona-Stophel, Katherine.
"Bitcoin 101 white paper"
(PDF)
. Thomson Reuters. 13 A?ustos 2016 tarihinde
kayna?ından
(PDF)
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
11 Temmuz
2016
.
- ^
Tasca, Paolo (7 Eylul 2015). "Digital Currencies: Principles, Trends, Opportunities, and Risks".
SSRN
2657598
$2
.
- ^
Handbook of digital currency : bitcoin, innovation, financial instruments, and big data
. Lee Kuo Chuen, David,. Amsterdam.
ISBN
9780128021170
.
OCLC
908550531
.
- ^
Lansky, Jan (Ocak 2018).
"Possible State Approaches to Cryptocurrencies"
.
Journal of Systems Integration
. Cilt 9/1. ss. 19-31.
doi
:
10.20470/jsi.v9i1.335
. 12 ?ubat 2018 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
29 Nisan
2018
.
- ^
"Digital vs. Virtual Currencies"
. Andrew Wagner. 8 Eylul 2015 tarihinde
kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 1 Aralık 2014
.
- ^
Hileman, Garrick; Rauchs, Michel.
"Global Cryptocurrency Benchmarking Study"
(PDF)
. Cambridge University. 10 April 2017 tarihinde
kayna?ından
(PDF)
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
14 April
2017
.
- ^
"What is bitcoin?"
. CoinDesk. 29 Mart 2018 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
24 Ocak
2014
.
- ^
"Archived copy"
(PDF)
. 18 Aralık 2014 tarihinde
kayna?ından
(PDF)
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
26 Ekim
2014
.
- ^
"Archived copy"
(PDF)
. 3 Eylul 2011 tarihinde
kayna?ından
(PDF)
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
10 Ekim
2012
.
- ^
Pitta, Julie.
"Requiem for a Bright Idea"
. 30 A?ustos 2017 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
11 Ocak
2018
.
- ^
"How To Make A Mint: The Cryptography of Anonymous Electronic Cash"
.
groups.csail.mit.edu
. 26 Ekim 2017 tarihinde
kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
11 Ocak
2018
.
- ^
Laurie, Law,; Susan, Sabett,; Jerry, Solinas, (11 Ocak 1997).
"How to Make a Mint: The Cryptography of Anonymous Electronic Cash"
.
American University Law Review
.
46
(4). 12 Ocak 2018 tarihinde
kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
11 Ocak
2018
.
- ^
Wei Dai (1998).
"B-Money"
. 4 Ekim 2011 tarihinde
kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
27 Nisan
2018
.
- ^
"Bitcoin: The Cryptoanarchists' Answer to Cash"
. IEEE Spectrum. 4 Haziran 2012 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
27 Nisan
2018
.
Around the same time, Nick Szabo, a computer scientist who now blogs about law and the history of money, was one of the first to imagine a new digital currency from the ground up. Although many consider his scheme, which he calls “bit gold,” to be a precursor to Bitcoin
- ^
Jerry Brito and Andrea Castillo (2013).
"Bitcoin: A Primer for Policymakers"
(PDF)
.
Mercatus Center
. George Mason University. 21 Eylul 2013 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
(PDF)
. Eri?im tarihi:
22 Ekim
2013
.
- ^
Bitcoin developer chats about regulation, open source, and the elusive Satoshi Nakamoto
3 Ekim 2014 tarihinde
Wayback Machine
sitesinde
ar?ivlendi
., PCWorld, 26-05-2013
- ^
Popov, Serguei (2016).
"The Tangle Whitepaper"
(PDF)
. 29 Eylul 2017 tarihinde
kayna?ından
(PDF)
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
27 Nisan
2018
.
- ^
Sønstebø, David (2016).
"IOTA First Chapter Synopsis"
. 27 Ocak 2021 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
27 Nisan
2018
.
- ^
EconoTimes.
"The Divi Project Aims to Disrupt the Cryptocurrency Industry"
.
EconoTimes
. 24 Ocak 2018 tarihinde
kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 18 Aralık 2017
.
- ^
"The Divi Project ? Crypto for the Masses?"
.
Cryptomorrow ? Cryptocurrency, Bitcoin Etc
. 12 Ekim 2017. 10 ?ubat 2018 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 18 Aralık 2017
.
- ^
"4 Trends That Show Bitcoin and Ethereum Are Getting Ready for the Mass Market"
.
Inc.com
. 25 Ekim 2017. 12 Kasım 2020 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 18 Aralık 2017
.
- ^
a
b
"UK launches initiative to explore potential of virtual currencies"
.
The UK News
. 10 Kasım 2014 tarihinde
kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 8 A?ustos 2014
.
- ^
"Marshall Islands to issue own sovereign cryptocurrency"
. Reuters. 1 Mart 2018 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
5 Mart
2018
.
- ^
https://www.forbes.com/sites/michaeldelcastillo/2018/10/15/fidelity-launches-institutional-platform-for-bitcoin-and-ethereum/#1a6fe13d93c4
16 Ekim 2018 tarihinde
Wayback Machine
sitesinde
ar?ivlendi
. Fidelity Launches Institutional Platform For Bitcoin And Ethereum
- ^
https://www.sondakika.com/haber/haber-bitcoin-el-salvador-kripto-parayi-resmi-para-14379595/
7 Eylul 2021 tarihinde
Wayback Machine
sitesinde
ar?ivlendi
. Bitcoin: El Salvador, kripto parayı resmi para birimi olarak kabul eden ilk ulke oldu
- ^
"ODEMELERDE KR?PTO VARLIKLARIN KULLANILMAMASINA DA?R YONETMEL?K"
.
www.resmigazete.gov.tr
. 7 Ekim 2021 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 1 Mayıs 2024
.
- ^
"The Big Picture Behind the News of China's Bitcoin Bans"
.
Bitcoin Magazine
. 5 Mayıs 2015 tarihinde
kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 24 ?ubat 2015
.
- ^
Bitcoin's Legality Around The World
16 Eylul 2017 tarihinde
Wayback Machine
sitesinde
ar?ivlendi
., Forbes, 31 January 2014
- ^
Kharpal, Arjun (12 Nisan 2017).
"Bitcoin value rises over $1 billion as Japan, Russia move to legitimize cryptocurrency"
.
CNBC
. 30 Aralık 2019 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
19 Mart
2018
.
- ^
Ming, Cheang.
"New cryptocurrency rules just came into effect in South Korea"
. cnbc.com. 22 Mayıs 2018 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 4 Mayıs 2016
.
- ^
"Non-disclosure of assets upon divorce: is anywhere safe to hide?"
. yourmoney.com. 30 Nisan 2018 tarihinde
kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 4 Mayıs 2016
.
Bo?anma sırasında tam acıklamama - nerede saklanılabilir?
- ^
Nesteruk, Ian.
"AN INTRODUCTION TO CRYPTOCURRENCIES IN DIVORCE"
. familylaw.dickinson-wright.com. 30 Nisan 2018 tarihinde
kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 4 Mayıs 2016
.
Bo?anma sırasında kripto para konusuna giri?
- ^
"BTC-USD Interactive Stock Chart, Bitcoin USD Stock, Yahoo Finance"
. finance.yahoo.com. 6 Nisan 2018. 27 Nisan 2018 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 4 Mayıs 2016
.
New York borsasında Bitcoin Dolar e?risi
- ^
Lee, Sherman (16 Eylul 2017).
"Bitcoin's Energy Consumption Can Power An Entire Country -- But EOS Is Trying To Fix That"
. 30 Nisan 2018 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 4 Mayıs 2016
.
Bitcoin'in elektrik tuketimi bir ulkeye yeter ama eos bu sorunu cozmek ister
- ^
"CoinMarketCap"
. CMC. 6 Haziran 2020. 9 Mayıs 2013 tarihinde
kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
6 Haziran
2020
.
|
---|
|
?nsanlar
| |
---|
Listeler
| |
---|
teknolojiler
| |
---|
Catallar
| |
---|
Tarihi
| |
---|
Filmler
| |
---|
Di?er
| |
---|
Hukuk
| |
---|