|
|
Di?er dinler ve Yahudilik
|
Karaim
ya da
Karayit
(
?branice
: ????? ???????) bir
Yahudi
mezhebidir. Karaim terimi
?branice
Ba'alei ha-Mikra
(yazıtların halkı) e?anlamı ile bilinir. Karaimler,
Yahudilerin
ana din kitabı olan
Tora Yazıtları
'ndan ba?ka bir kaynak tanımaz,
sozel kuralları
kendi inancı icin ba?layıcı bulmazlar. Yahudili?in di?er kutsal kitabı olan, ancak sozel gelenek ve kuralların bir derlemesini olu?turan
Talmud
, Karaimlerce tanınmamaktadır. Tek kaynakları
Tevrat
oldu?undan bazı dini bayramları farklı bicimde kutlarlar. Bir takım dini gelenek ve goreneklere ozellikle uymadıklarını belirtmelerinden dolayı di?er Yahudilerce ayrıksı bir mezhep olarak gorulur.
8. yuzyıl'da
Irak
'ta do?an ve
Tanah
'ı dini hukumlerin yegane kayna?ı kabul eden Yahudi mezhebidir. Mezhebin ?branice ismi olan Kara'im (okuyanlar)
okumak
anlamındaki
kara
kokunden turedi?i ve muntesiplerinin Tanah'ı (Ahd-ı Atik) cok okuduklarını belirtmektedir. Ayrıca kelimenin kokunde
davet etmek
manasının da bulundu?u ve Kara'im isminin
davet ediciler
anlamına geldi?i de ileri surulmektedir. Muntesiplerine
kutsal metinlerin cocukları
manasında Benei Mikra, Ba'ale Mikra isimlerini de verilmi?tir. Kara'im ismi
Arapca
'da Karrai, Karra'un, Kuman-Kıpcak Turkcesinde Karaylar, Batı dillerinde Karaite, Caraime gibi kelimelerle kar?ılanmı?tır.
Mezhebin do?masında bir takım dini siyasi ve ictimai sebepler etkili olmu?tur. Irak bolgesinin
?ran
ve
Bizans
'ın etki alanından cıkmasıyla
mabedin
yeniden in?ası ve
Kudus
'e donu? gibi Mesihi beklentiler hayal kırıklı?ına donu?mu?tur. Sosyal ve ekonomik problemler ya?ayan bolgedeki Yahudi toplulu?u, kendilerini
Abbasi
halifesine kar?ı temsil eden cemaat ba?kanlı?ının ve Talmud akademilerindeki alimlerin tavırlarından rahatsız olmu?lardır. Abbasilerin Irak'ın kuzeydo?usundaki da?lık bolgeleri iskana acmasıyla Yahudiler farklı multeci etnik unsurlarla bir arada ya?amak zorunda kalmı?lardır. Bu hususların, geleneksek Yahudili?e kar?ı
Anan ben David
tarafından sadece yazılı Tevrat'ın dinde kaynak oldu?unu savunan bir yapılanmanın ortaya cıkmasına yol actı?ı ifade edilmektedir.
Rabbani kaynaklarına gore 8.yuzyılın ikinci yarısında Irak'taki Yahudi toplumunun ba?kanı ?shak Harkavi'nin olumu uzerine Talmud akademisinin ileri gelenleri cemaat ba?kanlı?ı icin, ya?ca buyuk ve daha bilgili olmasına ra?men Anan'ı de?il mutevazı bir ki?ili?e sahip olan karde?i Hananiya'yı tercih etmi?lerdir. ?tirazı uzerine Abbasi halifesi tarafından hapse atılan Anan, kendisini Halifeye affettirdikten sonra Talmudcu gelene?e kar?ı kendi din anlayı?ını belirlemeye ve taraftar toplamaya ba?lamı?tır. Rabbaniler'in bu iddiasına kar?ılık Kaufman Kofler, Karaili?in sadece ?ahsi ihtiraslar sonucu ortaya cıkmı? bir muhalefet hareketi olarak gorulmesinin do?ru olmadı?ını, Talmudculu?a kar?ı geli?en tabi bir reaksiyon olarak kabul edilmesini belirtmi?, bu mezhebin Tanah'ın yegane dini otorite olu?una vurgu yaparak Yahudilik tarihinde kutsal metne yonelik, calı?malara ivme kazandırdı?ına da dikkat cekmi?tir. Rabbani anlayı?ına muhalefet eden daha onceki mezheplerden etkilendi?ini soyleyen bu yeni hareket, 8. yuzyılda
Muslumanların
hakim oldu?u co?rafyada once
Ananniye
adıyla ortaya cıkmı?, 9. yuzyılın ilk yarısında ise
Karaim
ismini almı?tır.
Karai kaynaklarına gore Anan, Rabbani anlayı?ına kar?ı faaliyetlerine ba?layınca baskı ve i?kenceye maruz kaldı?ından Halife Mansur'un izniyle
Ba?dat
'tan ayrılarak Kudus'e yerle?ti. Taraftarlarından bazıları
Filistin
,
Suriye
,
Mısır
,
Bizans
,
?ran
,
Ermenistan
ve
Kafkasya
'ya da?ılarak bu yeni hareketin propagandasını yaptı. Anan'dan sonra 9. yuzyılda yeti?en guclu ?ahsiyetler kendi aralarında ayrılı?a du?mekle onun hareketini bir mezhep haline donu?turduler. Karaylı?ın ilk filizlendi?i yerler ?ran, Ermenistan ve Kafkasya bolgeleridir. 9. yuzyılda ya?ayan ve Karay adını ilk defa kullanan Benjamin en-Nihavendi ve o?rencisi Daniel el-Kumusi ?ran Karaylarının yeti?tirdi?i onemli ?ahsiyetlerdendir.
Kudus, Filistin ve Suriye bolgelerinde Karaylık 9. yuzyıla kadar yayılmaya devam etti. Suriye'deki Karayların bir kısmı 10. yuzyıldan itibaren Bizans topraklarına goctu.
1099 yılında Haclılar Kudus'u i?gal ettiklerinde
Rabbani Yahudilere yaptıkları zulmu Karaylara da uyguladılar, bunun uzerine cemaatin buyuk bir kısmı
Mısır
'a ve
Kuzey Afrika
'nın di?er bolgelerine do?ru ilerledi. 11. yuzyılda Karaylı?ı benimseyen bir Yahudinin gayretiyle Karaylık ?spanya'da yayıldı, ancak 12. yuzyılda ?spanyolların baskılarıyla Karaylar bolgeyi terk etti.
Bizans Karaylı?ının aslını Irak, Filistin ve Suriye'den 9. yuzyılda ba?layan ve 10. yuzyılda yo?unla?an gocler olu?turmu?, zamanla onlar yerli Rum unsurlara da katılmı?tır. ?stanbul Osmanlıların eline gecince Karaylık icin onemli bir merkez haline gelmi? ve Edirne, Kocaeli, Kırım gibi bolgelerden gocler gelmi?tir. 11. yuzyılın sonlarında ba?layan, 12. yuzyılı da kapsayan donemde Bizanslı Karaylar Kudus'e gidip Arapca ve ?branice o?renerek Arapca Karay kaynaklarını ?braniceye tercume etmi?lerdir. Aynı donemde ya?ayan ve Karaylı?ın esasları belirlemeye calı?an ilk alim oldu?u kaydedilen Yehuda ben Eliyahu Haddasi'nin Ekol ha-Kofer adlı eseri Karaylı?ın onemli ansiklopedik kaynaklarından biridir.
Ozellikle 15. yuzyılın ikinci yarısından itibaren Kırım Karaylarından ?stanbul Karaim cemaatine surekli katılmalar oldu?u gibi Balkan Karaylı?ı da daha cok Kırım'dan takviye edilmi?tir. Ayrıca Macaristan'daki Kabar Turkleri de zamanla Trakya cematlerine katılmı?lardır. Kırım'dan ?stanbul'a goc eden Aron ben Yosef (o. 1320) adlı Karay alimi Sefer Mihbar adlı tefsiriyle tanınmı?tır. Karayların
?bn Meymun
'u olarak adlandırılan Aron ben Eliyahu (o. 1369) Mutezile ve Aristo felsefesiyle beslenen teolojik goru?lerini yansıttı?ı Gan Eden ve Keter Torah adlı tefsiriyle dikkat cekmi?tir.
Bizans Karaylı?ının temellerini Yahudi gocmenlerle yerli Rumlar olu?turmu?sa da zamanla Kuman ve Kabar unsurların a?ırlıklı oldu?u Balkan Karaylı?ı ve Kırım Karayları ?stanbul'da Eminonu, Karakoy ve Haskoy'un yanı sıra Fener, Balat ve Uskudar'da cemaatler halinde varlıklarını surdurmu?lerdir. Zamanla kuculerek toplu halde Haskoy'de ya?arken 1918 yangınından sonra ?ehrin muhtelif semtlerine da?ılmı?lardır.
Kuzey ve Guney Rusya Karaylarına gelince
Hazarlar
'ın Karaylı?ı kabul etmesini 8. yuzyıl ortalarında Bizans'tan surulen Yahudi gocmenlerin sa?ladı?ı ve 10. yuzyılda Bizans'tan Hazar ulkesine goclerin gercekle?tirildi?i, dolayısıyla guney Rusya ve Kırım'da Karaylı?ın 8. yuzyıl ile 10. yuzyıllar arasında girmi? olabilece?i ileri surulmu?tur. Ote yandan
Hazar Hakanı Bulan
'a Karaylı?ı kabul ettiren ?shak Sangari'nin once Hazar ulkesinde faaliyet gosterdi?i, ardından Kırım'a gecerek oraya yerle?ti?i belirtilmektedir. Karaylık Hazar ulkesinde ve Kırım'da muhtemelen aynı anda yayılmı?tır. 14. asırda da Litvanya ve Polonya'ya goc etmi?, bugunku Do?u Avrupa Karay cemaatinin temellerini atmı?tır.
10 ila 12. yuzyıllar arası altın ca?ını ya?ayan Karaylık
Haclı Seferlerinden
sonra zayıflamaya ba?lamı?tır. Rusya'da Yahudiler uzerinde yo?unla?an baskılar, Karaylara yansımı?, ozellikle 1927
Bol?evik ihtilalinin
ardından Kırım, Litvanya ve Polonya'da ya?ayan Karaylar Amerika, Orta ve Batı Avrupa ulkelerine gitmek zorunda kalmı?lardır.
II. Dunya Sava?ı
sırasında cok sayıda Karay Turk'unun ba?ta Sibirya olmak uzere Sovyetler Birli?inin ce?itli bolgelerine suruldu?u bilinmektedir.
Gunumuzde Irak, ?ran, Suriye, Kuzey Afrika, ?spanya, Hindistan, Cin ve Mancurya gibi ulkelerde Karay cemaatleri kalmamı?tır. ?stanbul'da yakla?ık yuz ki?ilik cemaat dı?ında Anadolu ve Trakya'da da Karay bulunmamaktadır. ?srail ve Kahire'de Karaylar kucuk cemaatler halinde varlıklarını surdururlerken 1948'deki sava?tan sonra Mısır'dakilerin co?unlu?u ?srail'e gecmi?, bir kısmı Avrupa ve Amerika'ya goc etmi?tir. Toplam nufusları kesin olarak bilinmemekle birlikte 1000'li rakamlarla ifade edilen Karayların buyuk co?unlu?u gunumuzde eski Sovyetler Birli?i topraklarında ve Polonya'da ya?amaktadırlar
Haskoy'de Karaim sinagogu
Bugun
?stanbul
'da az sayıda Karaim ya?amaktadır. ?ehirde
Do?u Roma
doneminden beri bir Karaim nufusu olmu?tur.
Haskoy
'de Do?u Roma doneminden kalma
Karaim Sinagogu
(
Kal Ha Kado? Be Ku?ta Bene Mikra
) adında bir
sinagogları
vardır. Bu sinagog 1536'da buyuk bir onarımdan gecmi?, ancak 1774 yangınından sonra 1800'de yeniden in?a edilmi?tir. Bu sinagog, cemaatinin azlı?ından dolayı ancak bayramlarda ve ozel gunlerde acılmaktadır.
[2]
Fetih sonrası ?stanbul’da toplanan Karailer onceleri Galata Koprusu’nun yakınlarındaki Karaim merkezinde ya?amaktaydılar; ancak 1597’den 1663’e kadar suren Eminonu’ndeki Yeni Cami in?aatı sebebiyle Haskoy semtine transfer edildiler.
[3]
Karaimler
17. yuzyıldan
itibaren yo?un bicimde
Kırım
'a goc etmi?lerdir. ?stanbul'da 40-50 kadar aile kalmı?tır.
- Ozel
- ^
The distribution of the population by nationality and mother tongue - Ukraine
- ^
"Halic Yahudileri ve Sinagogları"
. 30 Nisan 2011 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 23 A?ustos 2010
.
- ^
Kolankaya, Banu Yılmaz (2022).
?stanbul Karaim Cemaati
. ?leti?im Yayınları.
- Genel
- Koco?lu, Yahya (2001).
Azınlık Gencleri Anlatıyor
. ?stanbul: Metis Yayınları.
ISBN 975-342-336-5
.
|
|---|
|
| ?lgili toplumlar
| |
|---|
| Kurumlar
| | Resmi otorite
| |
|---|
| Dini Yapılar
| |
|---|
| Vakıflar
| |
|---|
| Hastaneler
| |
|---|
| Yerle?imler
| |
|---|
| Di?erleri
| |
|---|
|
|---|
| Tarih
| |
|---|