Usul-i fıkıh
(
Arapca
:
???? ?????
) veya
fıkıh usulu
,
fıkıh
yani
?slam hukukunun
iki dalından biridir. Fıkhın di?er dalı
“furu”
olarak tanımlanır. Salt “fıkıh” denildi?inde ise kastedilen ?ey de
furu
’dur. Fıkhın di?er dalı olan “usul” ise usul-u’l-fıkh veya fıkıh usulu olarak anılır. “Nazari Hukuk” olarak tanımlayabilece?imiz fıkıh usulune bir ilim oldu?unu vurgulayarak ilmu usuli’l-fıkh dendi?i gibi sadece ilmu’l-usul dendi?i de olur.
[1]
Fıkıh usulunun sozluk anlamı “
fıkhın delilleri
” veya “
fıkh’ın kokleri
” olarak tarif edilebilir
[2]
. Fıkıh usulunun, terminolojik, ıstılahi anlamı ise Fahrettin Atar tarafından “Fıkıh Usulu” isimli eserinde ?u ?ekilde tarif edilmi?tir: “
1 - ?er’i hukumlerin, tafsili delillerden cıkarılmasını mumkun kılan kaideleri ve icmali delilleri o?reten bir ilimdir. Veya, 2 ? ?stinbat kaideleri ve icmali delillerdir.
”
[3]
Bu tanıma gore fıkıh usulunu kullanarak fıkhi bir mesele hakkında, deliller yoluyla, bir karara varılabilir. Kavramı anlamak icin ?oyle bir ornek verilebilir:
- A.
Ramazan
'da
oruc
farz
mıdır?
- B. ?slam'da Allah’ın yapılmasını emretti?i her eylem farzdır.
- C. ?slam'da Allah Ramazan orucunu
Bakara suresi
183. ayet ile emretmi?tir.
[4]
- D. Ramazan orucu farzdır.
Burada B, C ve onlardan yola cıkarak A’yı cevaplayan sonuc D, fıkıh usulunun “emir siygası ?art olu?una (vucuba) mani olacak herhangi bir i?aret olmadı?ı surece ?arttır” kaidesi ve ?er’i delillerden Kitab’da (fıkıhta Kur’an yerine Kitab sık sık tercih edilen bir kavramdır) ilgili bir emrin bulunu?u ile ortaya cıkmı?tır.
Kısacası, hakkında bir karara varılması gereken mesele, mechul, (
matlub-i haberi
), fıkhi delillerden yararlanılarak (yukarıdaki ornekte ?er’i delillerden Kitab’dı bu delil), fıkıh usulu kaideleri goz onunde bulundurularak (orne?in acıklamasında tırnak i?aretleri arasında kullanılan fıkıh usulu kaidesi belirtilmi?tir) bir sonuca, hukme, karara kavu?turulur.
Bugun bilinen ilk fıkıh usulu eseri hicri 2. asırda
?afii
tarafından kaleme alınmı?
er-Risale
adlı eserdir.
Gelenekten gelen bilgi: Asli deliller dorde ayrılır, bunlar:
Ancak ?slam'ı, Kur'an'ı merkeze alarak okuyan bir kısım muslumanlar; gelenekten gelen, ?er'i delil olarak ifade edilen bu delillerin, ?slam adına olu?turulmu? du?unceler oldu?unu, ?slam'ın asıl kayna?ı olan Kur'an'da; sunnet, icma ve kıyası delil olarak kabul etmemizi gerektirecek hicbir bilginin olmadı?ını savunurlar. Bu delil olarak sayılan Sunnet, ?cma ve Kıyas'ın ?slam icin onemli faydalanılanacak, ele?tirilecek, ayıklamaya acık bilgiler oldu?unu savunurlar ancak ba?lı ba?ına bunların uzerinde tartı?ılmaz deliller oldu?u iddiasını reddederler.
Gelenekte bu dort asli delilden, ilk ikisi yani
Kur'an
ve
Sunnet
,
vahye
dayanan yani ?slam dinindeki
nasslara
dayanan delillerken di?er ikisi yani icma ve kıyas ise vahiy temelli olmayıp akli olmakla beraber ?slami naslar ile ili?kilidir.
Geleneksel
?slam hukukunda
herhangi bir konu hakkında delil arandı?ı zaman, ilk once Kitaba yani
Kur'an
'a ba?vurulur. E?er Kur'an'da birebir kar?ılık gelen bir ?ey bulunamazsa, Sunnet'e bakılır. Daha sonra sırasıyla icma ve kıyas, sonra ise
furu delillere
ba?vurulur. Yanı sıra ?u ?ekildedir:
- Kitap yani (
Kur'an
)
- Sunnet
- ?cma
- Kıyas
(
?iilerde
Akıl
)
- Furu deliller
- ”Fıkıh Usulu”, Doc. Dr. Fahrettin Atar, MU ?lahiyat Fakultesi Vakfı Yayınları Nu. 24, ?lmi Eserler Serisi:14; 1988, ?stanbul/Turkiye. Bu kitabın kaynakcasından da yararlanılmı?tır (ilgili referanslar bu alt ba?lıktakilerdir).
- ^
? s.61, I, “Usul-i Fıkıh”, Seyyid Bey, ?stanbul, 1333, 1338.
- ^
? s.9, Usul-i Fıkıh Dersleri, ?stanbul, 1969, Buyuk Haydar Efendi; s.64, “?slam Hukukunun Kaynaklarına Dair Yeni Bir Tetkik”, Hamidullah, tercume: B. Davran, ?slam Tetkikleri Enstitusu Dergisi, ?stanbul, 1953, I, sayı 1-4.
- ^
? s.3, a.g.e., F. Atar.