?emseddin Sami (Fra?iri)
(1 Haziran 1850,
Fra?ır
- 1 Temmuz 1904,
?stanbul
),
Arnavut
asıllı Osmanlı yazarı, ansiklopedist ve sozlukcu.
Cok yonlu bir Osmanlı aydınıdır. ?lk Turkce roman olan
Taa??uk-ı Talat ve Fitnat
'ın (1872), ilk Turkce ansiklopedi olan
Kamusu'l-A'lam
'ın (1889-1898) ve modern anlamdaki ilk geni? kapsamlı Turkce sozluk olan
Kamus-ı Turki
'nin (1901) yazarıdır. Ayrıca
Kamus-ı Fransevi
adlı Fransızca ve
Kamus-ı Arabi
adlı Arapca sozlukleri kaleme almı?tır. Yaptı?ı calı?malarla devrinde
Turkolojinin
temellerini atmı?tır. ?smi Osmanlı devrinde basılmı? bazı sozluklerde Latin harfleri ile Fraschery ?eklinde yazılmı?tır.
[1]
Aslen Arnavut olan ?emsettin Sami, a?abeyi
Fra?irili Abdul Bey
ile birlikte, Latin ve Yunan harflerini kullanan ilk Arnavut alfabesini geli?tirmi? (1879) ve Arnavutca bir gramer kitabı yazmı?tır (1886). Karde?i
Naim Fra?ıri
, Arnavut milli ?iirinin kurucusu olarak kabul edilir. ?emsettin Sami ve Arnavut sorunlarıyla yakından ilgilendi?i halde, Osmanlı devletinin modernle?erek guclenmesini savunmu?, bunun icin imparatorlu?un ortak dili olan Turkcenin onemini vurgulamı?tır. O?ullarından
Ali Sami Yen
,
Galatasaray Spor Kulubu
' nun kurucusudur.
1850'de Guney
Arnavutluk
'ta
Permet
'e yakın Fra?ıri kasabasında do?du. Tımar sahibi Fra?ıri ailesinden Halit Bey ile
II. Bayezid
devri Arnavut asıllı komutan
?mrahor ?lyas Bey
'in torunlarından olan
[2]
Emine Hanım'ın altı o?lundan
[3]
ucuncusudur. Di?er iki o?ul, Naim ve Abdul, Arnavutluk tarihinde onemli roller oynamı?lardır.
?lk e?itimini
Bekta?i
tarikat'a ait olan
Nasibi Tahir Baba Tekkesi
'nde aldı. 1859'da babası Halit Bey'i, 1861'de annesi Emine Hanım'ı kaybedince, karde?lerine babalık eden a?abeyi Abdul, aileyi alarak Yanya'ya goc etti.
[4]
?emsettin Sami, ortao?renimini bugunku
Yunanistan
sınırları icinde kalan
Yanya
'da unlu
Zosimea
Lisesi'nde tamamladı (1868).
Arnavutca
, Eski ve yeni
Yunanca
,
Fransızca
ve
?talyanca
'nın yanı sıra
Turkce
,
Arapca
ve
Farsca
o?rendi. Aile gelene?i do?rultusunda
Bekta?i
tekkesine devam etti.
Bir sure Yanya Mektubi Kalemi'nde calı?an ?emsettin Sami, 1872'de ?stanbul'a geldi. Matbuat Kalemi'nde memur olarak goreve ba?ladı.
[5]
?stanbu'a geldikten sonra "?emsettin Sami" olarak tanındı. Memurluk yaparken bir yandan da ilk telif eseri olan
Taa??uk-ı Talat ve Fitnat
adlı romanını 1872-1873 yıllarında forma forma yayınladı.
Ebuzziya Tevfik
'in cıkardı?ı
Sirac
ve
Hadika
gazetelerinde calı?tı.
Vatan Yahut Silistre
krizi esnasında bu gazete
Yeni Osmanlılar
lehine ne?riyatta bulundu?u icin kapatıldı. Yine Mektubi Kalemi'ne devam eden ?emsettin Sami, 1874'te Fransızcadan cevirdi?i
?htiyar Onba?ı
adlı trajedisinin sahnede kazandı?ı ba?arı uzerine, Arnavut sorunlarını ele alan
Besa
adlı oyunu da
Gedikpa?a Tiyatrosu
'nda sahnelendi.
1874'te vilayet gazetesini yonetmek uzere
Trablusgarp
'a gitti. Dokuz ay orada kaldı. Vilayet gazetesini 256. sayısından ba?layarak yonetti.
[4]
Bu gorevinden once bir ?talya seyahati yaptı. Trablusgarp'tan ?stanbul'a dondukten sonra, bir sure gazetelerde calı?tı, bu arada piyesler yazmaya devam etti. 1876'da
Mihran Efendi
Nakka?yan'la ile birlikte
Sabah
gazetesini yayımlamaya ba?ladı ve bu gazetede bir yıl calı?tı. Gazete, kısa zamanda buyuk bir populerlik kazanarak Turk basınında o zamana kadar gorulmemi? bir tiraja kavu?tu.
?emseddin Sami ile e?i Emine Hanım'ın cekilmi? vesikalık bir resmi, 1884
?emseddin Sami'nin o?lu
Ali Sami Yen
ile birlikte yan yana bulundu?u kabri,
Ferikoy Mezarlı?ı
,
?stanbul
1877'de be? ay Rodos Valisi
Sava Pa?a
'nın muhurdarlı?ı gorevinde bulundu. ?stanbul'a donu?unde, daha once Sabah'ta yazdı?ı "
?undan Bundan
" ba?lıklı ko?esini
Tercuman-ı ?ark
gazetesinde surdurdu. Bu sırada yo?un olarak Arnavut konularıyla ilgilendi. Bir yandan a?abeyi Abdul Fra?ıri'nin onderli?indeki
Arnavut ?ttihadı
hareketini desteklerken, Arnavutluk'un Osmanlı Devleti'nden ayrılmasını savunan goru?lere kar?ı cıktı. Gazete, 1878 yılında 180. sayısında kapanınca ?emsettin Sami Fransızcadan romanlar cevirdi ve Mihran Efendi'nin yayımladı?ı Cep Kutuphanesi icin kucuk kitaplar hazırladı.
[4]
"
Cem'iyyet-i llmiyye-i Arnavudiye
" adlı derne?e uye olan ?emsettin Sami "Arnavutcanın Alfabesi"ni ve "Arnavutca'nın Grameri"ni meydana getirdi.
[4]
1880'de
II. Abdulhamit
'in iste?i uzerine saraya alınarak mabeynde kurulan Tefti?-i Askeri Komisyonu'nun katipli?ine getirildi. Olumune kadar korudu?u bu gorev, onun ekonomik rahatlı?a kavu?arak kitapları uzerinde calı?masına imkan sa?ladı. Bu yıllarda
Daniel Defoe
'dan
Robenson Kruzo
ve
Victor Hugo
'dan
Sefiller
romanlarını Turkceye cevirdi. 1882-1883 yıllarında, buyuk eserlerinin ilki olan Fransızca-Turkce
Kamus-ı Fransevi
'
yi, 1885'te de bu eserin Turkce-Fransızca kısmını yayınladı. Bu eserden dolayı II. Abdulhamit tarafından ?ftihar Madalyası tevcih olundu.
1884 yılında Edremitli Kazasker Sadettin Efendi'nin kızı Emine Veliye Hanım'la evlendi ve Sadettin Efendi'nin
Kandilli
'deki yalısına ta?ındı. Bu evlilikten dort cocu?u oldu. 1889'dan itibaren tek ba?ına yazdı?ı ve dokuz yılda altı cilt olarak forma forma yayımladı?ı
Kamusu'l-A'lam
adlı ansiklopediyle, Turkiye'nin en populer yazarlarından biri haline geldi. 1893'te Tefti?-i Askeri Komisyonu'nun ba?katipli?ine atandı. Aynı yıl, e?i Emine Veliye Hanım'ı kaybetti. 1892'de olmu? olan a?abeyi Abdul Bey'in dul e?i Belkıs Hanım'la 1894 yılında ikinci evlili?ini yaptı. Bu evlilikten bir o?lu oldu ve a?abeyi Abdul Bey'in iki cocu?unu buyuttu.
Kamusu'l-A'lam
yayını surmekte iken 1896-1897 arasında bir yıllık bir calı?mayla, bugune dek hazırlanmı? en kapsamlı Arapca-Turkce lugat olan
Kamus-ı Arabi
adlı buyuk sozlu?u fasıl fasıl cıkarmaya ba?ladı. Ancak
Firuzabadi
Kamus
'unun birbucuk katı olaca?ı haber verilen bu eserin, ancak
cim
harfinin sonuna kadar olan 504 sayfalık kısmı yayımlandı.
1898'de gazetelerde ?emseddin Sami'nin Turkcenin ıslahı uzerine bir dizi makalesi cıktı. 1899'da modern ilkelere gore hazırlanmı? ilk Turkce-Turkce sozluk olan
Kamus-ı Turki
'yi yazmaya ba?ladı. 1901'de bu buyuk eseri yayımladıktan sonra kendini tamamen Turk dili ara?tırmalarına verdi. 1902'de
Kutadgu Bilik
'in ve 1903'te
Orhun Abideleri
'nin izahlı cevirilerini hazırladı.
Ortaca? Kıpcakcası
hakkındaki eserini bitiremeden 1 Temmuz 1904'te
Erenkoy
'deki evinde hayatını kaybetti.
Erenkoy'deki
Sahrayıcedid Mezarlı?ı
’nda birinci e?inin yanına gomulmu?tur. 1968 yılında ailesinin iste?i uzerine kemikleri
Ferikoy Mezarlı?ı
’na 23. adadaki aile kabristanına nakledildi.
?emseddin Sami, modern Turk milliyetcili?inin ilk ve bazı yonleriyle en ilginc bicimi olan
Osmanlıcılı?ın
en onemli temsilcilerinden biridir. Aslen Arnavut oldu?u ve Arnavut sorunlarıyla yakından ilgilendi?i halde, Osmanlı devletinin modernle?erek guclenmesini savunmu?, bunun icin imparatorlu?un ortak dili olan Turkcenin onemini vurgulamı?tır. Turkceyi incelemek, modernize etmek, geli?tirmek ve o?retmek alanlarında, yalnız kendi ca?ında de?il, tum donemlerde, ?emseddin Sami kadar emek vermi? kimse azdır.
Kamus-ı Turki
, Osmanlı Turkcesini uc dilden olu?an bir karma sayan eski zihniyetten, ba?ımsız ve butunluklu bir dil olarak goren yeni anlayı?a geci?te kilit bir merhaleyi temsil eder. Arapca ve Farsca kelimeler eski sozluklerdeki gibi geli?iguzel aktarılmamı?, guncel yazı dilinde kullanılma ve ya?ayan bir unsur olma ozelliklerine dikkat edilmi?tir. Arapca ve Farsca sozcuklerin ozgun anlamları de?il, (geleneksel bakı?ta "bozuk" sayılsa da) guncel Turkce kullanımdaki anlamları verilmi?tir. Batı dillerinden alınan yeni kelimelere yer vermeye ozen gosterilmi?tir. En onemlisi, dilin bel kemi?ini olu?turan "Turkce" unsurunun yapısı ve etimolojisi uzerinde dikkatle durulmu?tur. ?emseddin Sami, dilin sadele?mesini ve Turkcele?mesini savunmu?, bunun icin gerekirse Turkcenin en eski kaynaklarına ve Do?u Turkcesine (
Ca?atayca
) ba?vurulmasını onermi?tir. Ayrıca ?emseddin Sami ?slamiyet ile Sosyalizmi ba?da?tıran Osmanlı aydınlarından biridir. Kendisine gore, Komunizm lanetlenmeli fakat Sosyalizm yuceltilmelidir. Cunku ?emseddin Sami'ye gore insanlı?ın kurtulu?u Sosyalizm'dedir.
Modern Arnavut milliyetcili?inin (
Rilindja Kombetare
) manifestosu sayılan
Arnavutluk Ne idi, Nedir, Ne Olacak
ba?lıklı kitapcık, Arnavut ulusal gelene?inde ?emseddin Sami Bey'e atfedilir. Bu esere dayanarak Sami Fra?ıri, karde?leri Naim ve Abdul ile birlikte, Arnavut ulusal du?uncesinin babası sayılır. (Bak. ?ngilizce Vikipedi
Sami Frasheri
13 Eylul 2006 tarihinde
Wayback Machine
sitesinde
ar?ivlendi
. maddesi.) Arnavutluk ba?kenti
Tiran
'ın ana meydanlarından birinde uc karde?in anıtı bulunur.
Adı gecen kitapcık ilk kez 1899'da yazar adı olmaksızın Arnavutca, daha sonra Fransızca yayımlanmı?, 1904'te ?emseddin Sami'nin olumunden hemen sonra Sofya'da onun adıyla ve "Arnavutcadan harfiyen tercume" oldu?u kaydıyla Turkce olarak basılmı?tır. Turk tarihcileri genellikle bu eserin ?emseddin Sami'ye ait oldu?unu kabul etmezler ve olayı, ?emseddin Sami'nin ununu ve prestijini kullanarak Arnavut milliyetcili?ine itibar kazandırma cabası olarak de?erlendirirler. ?emseddin Sami'nin ozellikle son yıllarında Turkluk ve Osmanlılık konularına gosterdi?i yo?un ilgi goz onune alınırsa, bu goru?te do?ruluk payı oldu?u du?unulebilir. Buna kar?ılık Arnavutca eserlerde, Arnavutluk manifestosunun ?emseddin Sami'ye aitli?i konusunda en ufak bir ku?ku dile getirilmemektedir.
?emseddin Sami'nin
Taa??uk-ı Talat ve Fitnat
adlı romanı 1872 Kasım'ından itibaren Hadika gazetesinde tefrika edildi; 1873 yazında tamamlandı. (Yeni harflerle basımı Sedid Yuksel, Ankara 1964.) Talat ile Fitnat'ın a?kını anlatan roman, Turk edebiyat tarihine ili?kin bircok eserde "?lk Turkce Roman" olarak de?erlendirilir. Ancak bu do?ru de?ildir. Bugune dek ortaya cıkarılmı? olan ilk Turkce roman,
Vartan Pa?a
(Hovsep Vartanyan) tarafından Turkce olarak yazılıp Ermeni harfleriyle basılan
Akabi Hikayesi
'dir. 1851'de yayımlanan bu romanı 1991'de Andreas Tietze modern transkripsiyonla yayımlamı?tır. (Eren Kitabevi, ?stanbul.) 1851-1872 arasında da cok sayıda Ermenice harfli Turkce roman yayımlandı?ı anla?ılmaktadır.
?emseddin Sami'nin eserinin Turkce yazıyla ilk Turkce telif roman olup olmadı?ı yeterince aydınlatılmı? bir konu de?ildir. Ancak populerlik kazanan ilk Turkce roman oldu?u muhakkaktır.
 |
Wikimedia Commons'ta
Sami Frasheri
ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
|
- Bu makaledeki biyografik bilgilerin bir bolumu
Omer Faruk Akun
'un Kamus-ı Turki tıpkıbasımına (Alfa Yay. ?stanbul 1998) yazdı?ı onsozden aktarılmı?tır.