Ang
wikang Armenyo
(????? ?????;
Romanisasyon
: Hayots’ lezu) ay isang
wikang Indo-Europeo
na kabilang sa isang malayang sangay kung saan ito'y natatanging kasapi. Ito ang
opisyal na wika
ng
Armenya
. Makasaysayang sinalita sa
kabundukang Armenyo
, malawak na sinasalita ang wika sa
diasporang Armenyo
. Ang
sistema ng pagsusulat
nito ay ang
alpabetong Armenyo
na ipinakilala noong 405 ni paring
Mesrop Mashtots
. Tinatayang higit 5 hanggang 7 milyong tao ang nagsasalita ng Armenyo.
Ang Armenyo ay independiyenteng sangay ng
mga wikang Indo-Europeo
. Nagkaiinteres ang mga
lingguwista
sa itong wika dahil sa kakaibang mga
pagbabagong pantunog
sa loob ng itong
pamilya
. Pansamantalang ipinalalagay ng ilang mga lingguwista na ang Armenyo,
Griyego
(at
Prihiyo
) at
Indo-Iraniyo
ay medyo tulad.
Nagkakaroon ang wikang Armenyo ng isang matagal na kasaysayang pampanitikan, at ang unang teksto na nananatili ay isang
pagsasalin
ng
Bibliya
mula sa ika-5 na siglo.
Ang
Klasikong Armenyo
(
Armenyo
:
??????
,
romanisado:
grabar
), na ipinakita mula sa ika-5 hanggang sa ika-19 na siglo bilang ulirang pampanitikan (at, hanggang sa ika-11 na siglo, isang wikang nagsalita na may mga
diyalekto
) ay parsyal na pinalitan ng
Gitnang Armenyo
, na ipinakita mula sa ika-12 hanggang sa ika-18 na siglo. Minamabuti ng panitikang espesyalista ang "Lumang Armenyo" para sa buong
grabar
, at "Klasikong Armenyo" para sa wika na ginamit sa panitikan ng ika-5 na siglo, "Post-Grabar" mula sa ika-5 hanggang sa ika-8 na siglo, at "Huling Grabar" para sa panahon ng ika-8?11 na mga siglo. Mamaya, ang
grabar
ay pangunahing ginamit sa panitikang relihiyoso at espesyalista, maliban sa isang pagbuhay habang maagang modernong panahon, kapag ginawa ang mga pagsubok para magtatag niya bilang wika ng isang renasimiyentong pampanitikan, na may mga inklinasyong neoklasikal, sa pamamagitan ng paglikha at pagpapakalat ng
panitikan
sa iba't ibang genre, lalo na ng
mga Mekhitarista
. Ang unang Armenyong
pahayagan
,
Azdarar
, ay inilathala sa
grabar
sa 1794.
Humiram ang klasikong porma ng napakaraming salita mula sa
mga wikang Gitnang Indo-Iraniyo
, lalo na
wikang Parto
, at naglalaman ng mga mas maliit na imbentaryo ng mga
hiram na salita
mula sa
Griyego
,
Siriako
,
Arameo
,
Arabe
,
Monggol
,
Persa
, at mga
katutubong wika
tulad ng
Urartiyano
. Ang isang pagsisikap para magpabago ng wika sa
Armenyang Bagratid
at
Kahariang Armenyo ng Silisia
(ika 11?14 na mga siglo) ay nauwi sa karagdagan ng dalawang mas
titik
sa
alpabetong Armenyo
("
?
" at "
?
") na dumami ng total sa 38.
Ang
Aklat ng mga Panaghoy
(huwag ikalito sa
biblikong aklat
) ni
Gregorio ng Narek
(951?1003) ay isang halimbawa ng kaunlaran ng isang pampanitikang pagkakasulat ng Lumang Armenyo noong ika-10 na siglo. Ni Gregorio ay hindi lang itinaas ang estilong pampanitikan at bokabularyo ng wikang Armenyo sa pamamagitan ng karagdagan ng mahigit isang libo ang mga bagong salita, kundi pati, sa pamamagitan ng niyang ibang mga
himno
at
tula
, ipinakita sa kaniyang mga kahalili kung paano saklawin ang mga sekular na tema at bernakular na wika sa kanilang sariling mga sulat. Ang tematikong kambiyo, mula sa pangunahing relihiyosong mga teksto hanggang sa mga pagsulat na may sekular na mga tingin, mas lalo pa nga napaganda at nagpayaman ang bokabularyo. Ang "Isang Salita ng Karunungan", isang tula ni Hovhannes Sargavak na itinalaga sa isang
martines
, ay ginawang lehitimo ang tula na itinalaga sa
kalikasan
,
pag-ibig
, o
kagandahang
pam
babae
. Unti-unting sumalamin ang ibang mga obrang pampanitikan ng mga interes ng heneral na populasyon. Di pangkaraniwan na para sa panahon, namuna ni
Konsdantin Yerzinkatsi
at mga iba ang establisimyentong eklesiastiko at sosyal na mga suliranin ng Armenyong tinubuang-lupa. Maski kinatawan ng itong mga kambiyo ang ugali ng pampanitikang estilo at sintaksis, hindi bumuo ng napakalalaki kambiyo para sa mga pundamental ng balarila o morpolohiya ng wika. Kapag ginawang pamantayan ng mga manunulat (sa anumang wika) ang isang diyalekto na sinalita, ang mga ibang tagagamit ng wika ay tumulad din ng istrukturang iyon sa pamamagitan ng
paralelismo
.
Noong ika-19 na siglo, ang tradisyonal na Armenyong tinubuang-lupa ay hinati ulit. Sa pagkakataong ito,
Silangang Armenya
ay sinakop ng
Imperyong Ruso
mula sa
Dinastiyang Kayar
, habang
Kanlurang Armenya
, na may dalawang-katlo ng makasaysayang Armenya, nanatili sa ilalim ng kontrol ng
mga Otomano
. Ang kaugnayang magkaaway sa pagitan ng mga imperyong Ruso at
Otomano
ay nauwi sa pagkatha ng dalawang paligid, hiwalay at kakaiba, para sa
mga Armenyo
. Noong kalagitnaan ng ika-19 na siglo, sumulpot ang dalawang mahahalagang konsentrasyon ng mga Armenyong
pamayanan
. Dahil sa mga
persekusyon
o hanap para mas magagandang pagkakataong ekonomiko, ang mararaming Armenyo na nabuhay sa ilalim ng Otomanong pamamahala ay lumipat sa
Istanbul
, yamang naging
Tbilis
ang sentro para sa mga Armenyo sa ilalim ng Rusong pamamahala. Agad na ang itong dalawang kosmopolitanong lungsod naging mga pangunahing polo ng Armenyong buhay na intelektual at kultural.
Ang pagpapakilala ng mga bagong pampanitikang porma at estilo, at saka mararaming bagong
ideya
na nakopo ang
Europa
, ay umabot sa mga Armenyo na nabuhay sa dalawang rehiyon. Ito ay lumikha ang isong apurahang kailangan para itaas ang bernakular, Ashkharhabar, sa karangalan ng isang modernong pampanitikang wika, sa kaibahan sa Grabar, ngayon anakronistiko. May napakaraming diyalekto nasa mga tradisyonal na Armenyong rehiyon, na, ngunit kakaiba, nagkaroon ng mga parehong basikong katangian. Batay sa itong mga katangian, lumitaw ang dalawang pangunahing uliran:
- Kanlurang uliran: Ang dagsa ng mga
dayuhan
mula sa kakaibang mga bahagi ng tradisyonal na Armenyong tinubuang-lupa hanggang sa
Istanbul
ay itinatag ang mga karaniwang elemento ng mga rehiyonal na diyalekto, na napadali ng isang pagkakasulat na mas pleksible kaysa sa Grabar.
- Silangang uliran: Pinagkalooban ng
diyalektong Ereban
, na may sentro nasa
Tbilisi
,
Heorhiya
, ang mga pangunahing elemento ng Silangang Armenyo. Tulad sa baryanteng Kanlurang Armenyo, ang Modernong Silangan ay na mararaming paraan mas magagamit kaysa sa Grabar.
Pagtatapos ng
Unang Digmaang Pandaigdig
, ang pagiging ng dalawang modernong bersyon ng mismong wika ay pinaigting mas lalo pa nga. Ang
Republikang Sosyalistang Sobyetiko ng Armenya
ay gumamit ng Silangang Armenyo bilang kaniyang opisyal na wika, yamang ang
diaspora
na nilalang ng
Henosidyong Armenyo
ay nagpanatili ng diyalektong Kanlurang Armenyo.
Ang dalawang modernong diyalektong pampanitikan, Kanluran (na orihinal na nagkasama sa mga manunulat sa Imperyong Otomano) at Silangan (na orihinal na nagkasama sa mga manunulat sa Imperyong Ruso) ay halos ganap na nag-alis ng mga Turkong leksikong impluwensiya noong ika-20 na siglo pagkatapos ng Henosidyong Armenyo.
Ang lathalaing ito na tungkol sa
Armenia
at
Wika
ay isang
usbong
. Makatutulong ka sa
Wikipedia
sa
pagpapalawig
nito.