Shkenca

Perpunoni lidhje
Nga Wikipedia, enciklopedia e lire

Shkenca ( lat . " scientia " - njohuri , dituri , dije ) [1] eshte teresia e veprimtarive njohese dhe pergjithesuese, nje sistem dijesh e njohurish per ligjet e zhvillimit te natyres , shoqerise , dukurive dhe objekteve dhe qe eshte formuar historikisht duke hulumtuar, studiuar dhe vezhguar boten reale e jeten , dhe duke bere pergjithesime teorike . Ajo zakonisht mbeshtetet ne argumente dhe njohuri ekzakte. Shkence eshte edhe veprimtaria qe zhvillohet ne nje fushe apo ne nje dege te caktuar te dijes , e veshtruar si nje lloj i vecante pune .

Perkufizimi [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Ne literaturen profesionale shkenca zakonisht perkufizohet si nje "sistem dijesh e njohurish per ligjet e zhvillimit te natyres e te shoqerise, i cili eshte formuar historikisht duke vezhguar boten reale e jeten si dhe duke bere pergjithesime teorike; sistem dijesh e njohurish te tilla per nje fushe a per nje dege te caktuar." E perkufizuar ne kete menyre ajo paraqet nje veprimtari qe zhvillohet ne nje fushe a ne nje dege te caktuar te dijes, e veshtruar si nje lloj i vecante i punes ose veprimtarise.

Shkenca ne kuptimin e saj me te gjere, eshte njohuri bazike sistematike e normative apo praktike e cila eshte e afte te rezultoje ne nje parashikim ose nje lloj te parashikueshem te rezultatit. Ne kete kuptim, shkenca mund t'i referohet nje teknike shume te afte ose praktike. Ne kuptim me te kufizuar dhe me bashkekohore te saj, shkenca i referohet nje sistemi te organizuar njohurish te bazuara ne metoden shkencore , si dhe ne nje strukture te organizuar. [2] [3]

Historiku i shkences [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Aristotle (384 - 322) dha nje kontrubut te konsiderueshem ne zhvillimin e metodes se hulumtimit shkencor
Shiko gjithashtu: Historia e shkences dhe Historiografia e shkences

Rrenjet me te hershme te shkences mund te gjurmohen qe ne kohen e Egjiptit te Lashte dhe Mesopotami rreth viteve 3500-3000 p.e.s. Kontributet e tyre ne matematike, astronomi dhe mjekesi ndikuan ne formesimin e filozofise klasike te antikitetit grek, me ane te se ciles u bene perpjekje per te dhene shpjegime rreth ngjarjeve dhe dukurive te botes fizike duke u bazuar ne shkaqe natyrore. [4] [5] Pas renies se Perandorise Romake Perendimore, njohja e konceptimeve greke te botes u dobesua ne Evropen Perendimore , kjo sidomos gjate shekujve te pare te Mesjetes (400 - 1000) [6] por ajo u ruajt ne boten myslimane gjate Epokes se Arte Islame . [7] Rimekembja dhe asimilimi i veprave greke dhe kerkimeve mesjetare islame ne Evropen Perendimore nga shekulli X deri XIII ringjalli " filozofine natyrore ", [6] [8] [9] e cila me vone u transformua nga Revolucioni shkencor . [10] [11] Metoda shkencore luajti nje rol me te madh ne krijimin e njohurive dhe deri ne shekullin XIX shume nga tiparet institucionale dhe profesionale te shkences filluan te marrin forme; [12] [13] krahas me ndryshimin e "filozofise natyrore" ne " shkenca natyrore.” [14]

Shkenca bazohet ne hulumtime kerkimore - shkencore , te cilat zakonisht zhvillohen ne institucione akademike, kerkimore, kompani te ndryshme, si dhe ne agjenci qeveritare. Ndikimi praktik i veprimtarise kerkimore shkencore ka cuar ne shfaqjen e politikave shkencore qe kerkojne te ndikojne ne ndermarrjet shkencore duke i dhene perparesi zhvillimit te produkteve tregtare, armatimit, kujdesit shendetesor dhe mbrojtjes se mjedisit.

Klasifikimi i shkencave [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Klasifikimi tradicional

Shiko gjithashtu: Deget e shkences

Shkencat moderne zakonisht ndahen ne tri grupe kryesore ne perberje te se ciles hyjne:

  1. Shkencat natyrore (p.sh. biologjia , kimia , fizika , etj.), te cilat studiojne natyren ne nje kuptim me te gjere;
  2. Shkencat shoqerore (p.sh. ekonomia , psikologjia , sociologjia , pedagogjia , etj.), te cilat studiojne aspekte te ndryshme te njeriut dhe shoqerise; dhe
  3. Shkencat formale (p.sh. logjika , matematika , shkenca teorike e kompjutereve , etj.), te cilat studiojne konceptet abstrakte. Megjithate, ekziston nje mosmarreveshje nese shkencat formale perbejne me te vertete nje shkence ose jo, pasi ato nuk mbeshteten ne prova empirike. [15] [16] [17]

Disiplinat te cilat perdorin njohurite ekzistuese shkencore per qellime praktike, sic jane inxhinieria , mjekesia , etj., pershkruhen si shkenca te aplikuara . [18] [19] [20] [21]

Shkenca
Shkencat formale Shkencat empirike
Shkencat natyrore Shkencat shoqerore
Fundamentale Logjika ; Matematika ; Statistika Fizika ; Kimia ; Biologjia ;
Shkenca e tokes ; Shkenca hapesinore 		Ekonomia ; Shkenca politike ;
Sociologjia ; Psikologjia
Aplikative Shkenca kompjuterike Inxhinieria ; Shkenca bujqesore ;
Medicina ; Stomatologjia ; Farmacia 		Administrim biznesi ;
Jurisprudenca ; Pedagogjia

Klasifikimi nga OECD

Shiko gjithashtu: Fushat e Shkences dhe Teknologjise

Perpjekjet per te klasifikuar ne menyre skematike sistemin e shkencave kane rezultuar nga nevoja per te mbledhur te dhena statistikore per dhe nga institucionet kerkimore, rezultatet e te cilave do te mund te krahasoheshin nderkombetarisht. Njera nga perpjekjet e tilla eshte sistemi i Fushave te Shkences dhe Teknologjise i perpiluar nga ana e Drejtorise per Shkence, Teknologji dhe Industri te OECD -se ne vitin 2002. Ne nje version te rishikuar te vitit 2007, skema e sistemit te shkencave sipas OECD duket si me poshte: [22]

Grupi Emri i grupit Fushat e Shkences dhe Teknologjise
1 Shkencat natyrore
  1. Matematika
  2. Shkencat kompjuterike dhe informatike
  3. Shkenca fizike
  4. Shkencat kimike
  5. Shkencat e tokes dhe Shkencat e Ambientit e Mjedisit
  6. Shkencat biologjike
  7. Shkencat e tjera natyrore
2 Shkencat inxhinierike dhe Teknologjike
  1. Inxhinieria civile
  2. Inxhinieria elektrike , Elektronika dhe Inxhinieria e informacionit
  3. Inxhinieria mekanike
  4. Inxhinieria kimike
  5. Inxhinieria e materialeve
  6. Inxhinieria mjekesore
  7. Inxhinieria mjedisore
  8. Bioteknologjia mjedisore
  9. Bioteknologjia industriale
  10. Nanoteknologjia
  11. Shkencat tjera inxhinierike dhe teknologjike
3 Shkencat mjekesore dhe Shendetesore
  1. Mjekesia themelore
  2. Mjekesia klinike
  3. Shkenca e shendetit
  4. Bioteknologjia shendetesore
  5. Shkencat tjera mjekesore
4 Shkencat bujqesore
  1. Bujqesia , Pylltaria dhe Peshkataria
  2. Blegtoria ( Shkenca e kafsheve - Zooteknika ) dhe Qumeshtaria
  3. Shkenca veterinare
  4. Bioteknologjia bujqesore
  5. Shkencat tjera bujqesore
5 Shkencat shoqerore
  1. Psikologjia
  2. Ekonomia dhe Biznesi
  3. Pedagogjia ( Arsimi , Edukimi , Mesimdhenia )
  4. Sociologjia
  5. Ligji
  6. Shkenca politike
  7. Gjeografia sociale dhe Gjeografia ekonomike
  8. Shkenca mediale dhe Shkenca e komunikimit
  9. Shkencat e tjera shoqerore
6 Shkencat humane
  1. Historia dhe Arkeologjia
  2. Gjuhesia dhe Letersia
  3. Filozofia , Etika dhe Religjioni (Feja)
  4. Artet ( Historia e arteve , Artet skenike , Muzika )
  5. Shkencat e tjera humane

Hulumtimi shkencor [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Shiko gjithashtu: Hulumtimi dhe Metoda shkencore

Hulumtimi ose kerkimi shkencor mund te ndahet ne hulumtim themelor ose bazik dhe hulumtim i aplikuar. Hulumtimi themelor eshte hulumtimi i njohurive ndersa hulumtimi i aplikuar eshte kerkimi i zgjidhjeve per problemet e caktuara praktike duke perdorur ato njohuri. Megjithese disa kerkime shkencore jane hulumtime te zbatuara per probleme specifike, nje pjese e mire e njohjes dhe te kuptuarit tone vjen nga aktivitetet e hulumtimeve bazike te nxitura nga kurioziteti. Nje gje e tille ofron mundesi per perparime shkencore dhe teknologjike qe nuk ishin planifikuar fare ose ne zbulime te paimagjinueshme. Nganjehere mund te ndodhe qe edhe hulumtimet themelore gjate ecurise se tyre te marrin kthesa te papritura, gje qe mund te ndikoje ne rifolmulimin dhe ndryshimin e hipotezave fillestare. [23] [24]

Hulumtimi kerkimoro-shkencor perfshin perdorimin e metodes shkencore, e cila kerkon te shpjegoje objektivisht fenomenet e natyres ne nje menyre te riprodhueshme. Metoda shkencore eshte nje proces me te cilin shkencetaret arrijne te njohin fenomene te caktuara duke formuluar supozime dhe duke i testuar ato permes eksperimenteve. Ne menyre qe te kete nje karakter shkencor, metoda e hulumtimit duhet te bazohet ne mbledhjen e dhenave te dukshme, empirike dhe te verifikueshme (te matshme).

Shiko edhe [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Referime [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

  1. ^ Baku, Pasho, red. (2011). "Shkence" . Enciklopedia universale e ilustruar . Tirane: Shtepia Botuese Bacchus. fq. 704. OCLC   734077163 .
  2. ^ Del Soldato, Eva (2016). Zalta, Edward N. (red.). The Stanford Encyclopedia of Philosophy (ne anglisht) (bot. Fall 2016). Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  3. ^ Grant, Edward (2007). "Transformation of medieval natural philosophy from the early period modern period to the end of the nineteenth century". A History of Natural Philosophy: From the Ancient World to the Nineteenth Century (ne anglisht) (bot. First). New York, New York: Cambridge University Press. fq.  274 ?322. ISBN   978-052-1-68957-1 .
  4. ^ "The historian ... requires a very broad definition of "science" ? one that ... will help us to understand the modern scientific enterprise. We need to be broad and inclusive, rather than narrow and exclusive ... and we should expect that the farther back we go [in time] the broader we will need to be."  p.3? Lindberg, David C. (2007). "Science before the Greeks". The beginnings of Western science: the European Scientific tradition in philosophical, religious, and institutional context (ne anglisht) (bot. Second). Chicago, Illinois: University of Chicago Press. fq.  1 ?27. ISBN   978-0-226-48205-7 .
  5. ^ Grant, Edward (2007). "Ancient Egypt to Plato". A History of Natural Philosophy: From the Ancient World to the Nineteenth Century (ne anglisht) (bot. First). New York, New York: Cambridge University Press. fq.  1 ?26. ISBN   978-052-1-68957-1 .
  6. ^ a b Lindberg, David C. (2007). "The revival of learning in the West". The beginnings of Western science: the European Scientific tradition in philosophical, religious, and institutional context (ne anglisht) (bot. Second). Chicago, Illinois: University of Chicago Press. fq.  193 ?224. ISBN   978-0-226-48205-7 .
  7. ^ Lindberg, David C. (2007). "Islamic science". The beginnings of Western science: the European Scientific tradition in philosophical, religious, and institutional context (ne anglisht) (bot. Second). Chicago, Illinois: University of Chicago Press. fq.  163 ?92. ISBN   978-0-226-48205-7 .
  8. ^ Lindberg, David C. (2007). "The recovery and assimilation of Greek and Islamic science". The beginnings of Western science: the European Scientific tradition in philosophical, religious, and institutional context (ne anglisht) (bot. 2nd). Chicago, Illinois: University of Chicago Press. fq.  225 ?53. ISBN   978-0-226-48205-7 .
  9. ^ Principe, Lawrence M. (2011). "Introduction". Scientific Revolution: A Very Short Introduction (ne anglisht) (bot. First). New York, New York: Oxford University Press. fq. 1?3. ISBN   978-0-199-56741-6 .
  10. ^ Lindberg, David C. (1990). "Conceptions of the Scientific Revolution from Baker to Butterfield: A preliminary sketch". permbledhur nga David C. Lindberg; Robert S. Westman (red.). Reappraisals of the Scientific Revolution (ne anglisht) (bot. First). Chicago, Illinois: Cambridge University Press. fq. 1?26. ISBN   978-0-521-34262-9 .
  11. ^ Lindberg, David C. (2007). "The legacy of ancient and medieval science". The beginnings of Western science: the European Scientific tradition in philosophical, religious, and institutional context (ne anglisht) (bot. 2nd). Chicago, Illinois: University of Chicago Press. fq.  357 ?368. ISBN   978-0-226-48205-7 .
  12. ^ Cahan, David, red. (2003). From Natural Philosophy to the Sciences: Writing the History of Nineteenth-Century Science (ne anglisht). Chicago, Illinois: University of Chicago Press. ISBN   978-0-226-08928-7 .
  13. ^ The Oxford English Dictionary dates the origin of the word "scientist" to 1834.
  14. ^ Harrison, Peter (2015). The Territories of Science and Religion (ne anglisht). Chicago: University of Chicago Press. fq. 164?165. ISBN   9780226184517 . The changing character of those engaged in scientific endeavors was matched by a new nomenclature for their endeavors. The most conspicuous marker of this change was the replacement of "natural philosophy" by "natural science". In 1800 few had spoken of the "natural sciences" but by 1880, this expression had overtaken the traditional label "natural philosophy". The persistence of "natural philosophy" in the twentieth century is owing largely to historical references to a past practice (see figure 11). As should now be apparent, this was not simply the substitution of one term by another, but involved the jettisoning of a range of personal qualities relating to the conduct of philosophy and the living of the philosophical life.
  15. ^ Bishop, Alan (1991). "Environmental activities and mathematical culture" . Mathematical Enculturation: A Cultural Perspective on Mathematics Education (ne anglisht). Norwell, Massachusetts: Kluwer Academic Publishers. fq. 20?59. ISBN   978-0-792-31270-3 .
  16. ^ Bunge, Mario (1998). "The Scientific Approach". Philosophy of Science: Volume 1, From Problem to Theory (ne anglisht). Vell. 1 (bot. revised). New York, New York: Routledge. fq. 3?50. ISBN   978-0-765-80413-6 .
  17. ^ Fetzer, James H. (2013). "Computer reliability and public policy: Limits of knowledge of computer-based systems". Computers and Cognition: Why Minds are not Machines (ne anglisht) (bot. 1st). Newcastle, United Kingdom: Kluwer Academic Publishers. fq. 271?308. ISBN   978-1-443-81946-6 .
  18. ^ Fischer, M.R.; Fabry, G (2014). "Thinking and acting scientifically: Indispensable basis of medical education" . GMS Zeitschrift fur Medizinische Ausbildung (ne anglisht). 31 (2): Doc24. doi : 10.3205/zma000916 . PMC   4027809 . PMID   24872859 .
  19. ^ Abraham, Reem Rachel (2004). "Clinically oriented physiology teaching: strategy for developing critical-thinking skills in undergraduate medical students" . Advances in Physiology Education (ne anglisht). 28 (3): 102?04. doi : 10.1152/advan.00001.2004 . PMID   15319191 .
  20. ^ Sinclair, Marius. "On the Differences between the Engineering and Scientific Methods" . The International Journal of Engineering Education (ne anglisht).
  21. ^ "Engineering Technology: Engineering Technology: Purdue School of Engineering and Technology, IUPUI" . www.engr.iupui.edu (ne anglisht). Arkivuar nga origjinali me 3 shtator 2018 . Marre me 2018-09-07 .
  22. ^ www.oecd.org (PDF; 169 kB)
  23. ^ Richard Dawkins (10 maj 2006). "To Live at All Is Miracle Enough" . RichardDawkins.net. Arkivuar nga origjinali me 19 janar 2012 . Marre me 5 shkurt 2012 . {{ cite web }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! )
  24. ^ Stanovich, Keith E. (2007). How to Think Straight About Psychology . Boston: Pearson Education. fq. 106?147. ISBN   978-0-205-68590-5 . {{ cite book }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! )

Bibliografia [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Lidhje te jashtme [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Nje kategori ne Wikimedia Commons permban dokumente multimediale per Shkenca .
Marre nga " https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Shkenca&oldid=2631786 "