6°17′N
2°22′E
/
6.28°N 2.36°E
/
6.28; 2.36
Benini
(dikur Dahomei) zyrtarisht Republika e Beninit, eshte nje shtet ne pjesen perendimore te
Afrkes
. Benini kufizohet nga
Togo
ne perendim, nga
Burkina Faso
dhe
Nigeri
ne veri, nga
Nigeria
ne lindje, dhe nga gjiri i Beninit ne jug ku ndodhet edhe shumica e popullsise. Kryeqytet i Beninit eshte
Porto-Novo
, por selia e qeverise ndodhet ne qytetin me te madh te vendit
Kotonou
.
Benini ka nje siperfaqe prej 112.622 km² dhe nje popullsi prej 9,05 milion banore.
Gjuha zyrtare e Beninit eshte frengjishtja, megjithate gjuhe autoktone si Fon dhe Joruba jane te zakonshme.
- Artikulli kryesor :
Historia
Shteti i sotem i Beninit perfshin tre zona, te cilat kishin sisteme te ndryshme politike dhe etnike, para kontrollit kolonial francez. Para 1700, kishte disa qytet-shtete te rendesishme pergjate bregdetit (kryesisht te grupit etnik aja, por perfshinin edhe popullsi Yoruba dhe Gbe) dhe nje mase e rajoneve fisnore ne brendesi (te perbera nga popullsite bariba, mahi, gedevi, dhe kabje). Perandoria Ojo, e vendosur kryesisht ne lindje te Beninit te sotem, ishte forca ushtarake me e madhe e rendesishme ne rajon dhe kryente rregullisht bastisje dhe kerkonte harac nga mbreterite bregdetare dhe rajonet fisnore. Situata ndryshoi ne vitet 1600 dhe ne fillim te viteve 1700, kur u krijua Mbreteria e Dahomeit ne pllajen Abomey, e cila ishte e etnicitetit fon, dhe filloi te pushtonte zonat pergjate bregdetit. Ne vitin 1727, mbreti Agaja i Mbreterise se Dahomeit kishte pushtuar qytetet bregdetare Allada dhe Whydah, por ai ishte bere nje vasal i perandorise Ojo dhe nuk e sulmonte dot qytet-shtetin Porto Novo qe ishte aleat i Ojos.
Mbreteria e Dahomeit ishte e njohur per kulturen dhe traditat e saj. Djem te rinj shpesh rrinin prane te ushtareve te vjeter, dhe mesonin zakonet ushtarake te Mbreterise derisa te arrinin moshen per t'u bashkuar me ushtrine. Dahomey ishte gjithashtu i famshem per fillimin e nje trupe elitare ushtarake femrash, te quajtur Ahosi dmth grate e mbretit apo Mino "nenat tona" ne gjuhen e foneve Fongbe, dhe i njohur nga shume evropiane si amazonat dahomeane. Ky theks ne pergatitjet dhe arritjet ushtarake i dhane Dahomeit pseudonimin "Sparta e zeze" nga vezhguesit evropiane dhe hulumtuesit shekullit te 19-te.
Mbreterit e Dahomeit i shiten roberit e tyre te luftes ne tregetine transatlantike te skleverve, ne te kundert roberit do te vriteshin ne nje ceremoni te njohur si Zakonet Vjetore. Rreth viteve 1750, Mbreti i Dahomeit fitonte rreth ￡250.000 ne vit nga shitja e afrikaneve per tregtaret europiane te sklleverve. Edhe pse lideret e Dahomeit i rezistuan fillimisht tregetise se sklleverve, ajo lulezoi ne rajonin e Dahomeit per gati treqind vjet, duke filluar ne 1472 me nje marreveshje tregtare me tregtaret portugeze. Protokollet e oborrit, te cilat kerkonin qe nje pjese e roberve te luftes nga shume beteja te mbreterise tu pritej koka, uli numrin e njerezve skllever te eksportuar nga zona. Numri shkoi nga 102.000 njerez ne dekaden 1780 ne 24.000 ne dekaden 1860. Renia ishte pjeserisht per shkak te ndalimit nga Britania dhe vende te tjera te tregtise transatlantike te sklleverve. Kjo renie vazhdoi deri 1885, kur anija e fundit me skllever u nis nga brigjet e Republikes se sotme te Beninit qe shkonte per ne Brazil, qe ishte ne ate kohe nje koloni portugeze.
Emri i kryeqytetit Porto-Novo eshte me origjine portugeze, qe do te thote "port i ri". Ai u zhvillua fillimisht si nje port per tregtine e sklleverve.
Nga mesi i shekullit te nentembedhjete, Dahomei filloi te humbase statusin e tij si fuqi rajonale. Kjo mundesoi francezet te pushtojne zonen ne vitin 1892. Ne vitin 1899, francezet e perfshine token e quajtur Dahomein francez brenda kolonise Afriken Perendimore Franceze. Ne vitin 1958, Franca i dha autonomine Republikes se Dahomeit, dhe pavaresine e plote me 1 gusht 1960. Presidenti i cili udhehoqi drejt pavaresise ishte Hubert Maga.
Per dymbedhjete vitet e ardhshme, grindjet etnike cuan ne nje periudhe te turbullt. Ka pasur disa grushte shteti dhe ndryshime te regjimit, me kater figura dominuese, Hubert Maga, Sourou Apithy, Justin Ahomadegbe, dhe Emile Derlin Zinsou. Tre te paret perfaqesonin secili nje zone dhe etnicitet te ndryshem te vendit. Keta te tre rane dakord te formojne nje Keshill presidencial pas dhunes qe njollosen zgjedhjet e vitit 1970.
Me 7 maj 1972, Maga ja dorezoi pushtetin Ahomadegbes. Me 26 tetor 1972, nenkoloneli Mathieu Kerekou permbysi treshen ne pushtet, duke u bere president dhe duke deklaruar se vendi nuk do te "ngarkoje veten duke kopjuar ideologji te huaj, dhe nuk deshiron as kapitalizem, as komunizem, as socializem". Me 30 nentor, megjithate, ai njoftoi se vendi ishte zyrtarisht marksist, nen kontrollin e Keshillit Ushtarak te Revolucionit (KUR), i cili shtetezoi industrine e naftes dhe bankave. Me 30 nentor, 1975, ai e quajti vendin Republika Popullore e Beninit.
Ne vitin 1979, Keshilli Ushtarak i Revolucionit u shpernda, dhe Kerekou organizoi zgjedhje te sajuara ku ai ishte kandidati i vetem i lejuar. Ai vuri pothuajse te gjitha bizneset dhe aktivitetet ekonomike nen kontrollin e shtetit dhe vendosi marredhenie me Kinen, Korene e Veriut, dhe Libine, duke bere qe investimet e huaja ne Benin te zhduken. Kerekou u perpoq te riorganizoje arsimin, duke perdorur aforisma te tijat, te tilla si "Varferia nuk eshte nje fatalitet", qe rezultoi ne nje eksod masiv te mesuesve, se bashku me nje numer te madh te profesionisteve te tjere. Regjimi e financonte veten duke kontraktuar per te marre mbeturina berthamore ne fillim nga Bashkimi Sovjetik dhe me vone nga Franca.
Ne vitin 1980, Kerekou u konvertua ne Islam dhe e nderroi emrin e tij ne Ahmed, pastaj e ndryshoi emrin e tij perseri duke pretenduar te jete nje i krishtere i lindur perseri.
Ne vitin 1989, shperthyen trazirat pasi regjimi nuk kishte para per te paguar ushtrine e tij. Sistemi bankar u shemb. Perfundimisht Kerekou hoqi dore nga marksizmi dhe nje konvente e detyroi Kerekoun te liroje te burgosurit politike dhe te organizoje zgjedhjet. Marksizem-leninizmi u shfuqizua edhe si forme e qeverisjes se vendit.
Emri i vendit u ndryshua zyrtarisht ne Republika e Beninit me 1 mars 1990, sapo u miratua kushtetuta e re e vendit.
Ne vitin 1991, Kerekou humbi zgjedhjet ndaj Nicephore Soglo, dhe u be presidenti i pare zezak i Afrikes te jape doreheqjen pas zgjedhjeve. Kerekou kthye ne pushtet pas fitores se zgjedhjeve te vitit 1996. Ne vitin 2001, nje rezultat i ngushte ne zgjedhje, beri qe Kerekou te fitoje nje mandat tjeter, nderkohe qe kundershtaret e tij pretenduan parregullsi zgjedhore.
Ne vitin 1999, Kerekou beri nje apologji kombetare per rolin te rendesishem qe afrikanet luajten ne tregtine e sklleverve te Atlantikut.
Me 5 mars 2006, u mbajten zgjedhjet qe u konsideruan te lira dhe te ndershme. Ato rezultuan ne nje balotazh ndermjet Yayi Boni dhe Adrien Houngbexhi. Balotazhi i zgjedhjeve u mbajt me 19 mars, dhe u fitua nga Boni, i cili mori detyren me 6 prill. Suksesi i zgjedhjeve te drejta shumepartiake ne Benin mori pergezime nderkombetarisht. Boni u rizgjodh ne vitin 2011, duke marre 53,18% te votave ne raundin e pare, te mjaftueshme per te shmangur balotazhin e zgjedhjeve, duke u bere presidenti i pare per te fituar zgjedhjet pa balotazh qe nga rivendosja e demokracise ne vitin 1991.
- Artikulli kryesor :
Sistemi shteteror
- Artikulli kryesor :
Njesit administrative
- Artikulli kryesor :
Gjeografia e Beninit
Benini, nje rrip toke i ngushte, veri-jug ne Afriken Perendimore, shtrihet ne mes te Ekuatorit dhe Tropikut te Veriut. Benini shtrihet midis gjeresive gjeografike veriore 6° dhe 13°, dhe gjatesive gjeografike lindore 0° dhe 4°. Benini kufizohet nga
Togo
ne perendim, nga
Burkina Faso
dhe
Nigeri
ne veri, nga
Nigeria
ne lindje, dhe nga gjiri i Beninit ne jug.
Me nje siperfaqe prej 112,622 km2, Benini shtrihet nga lumi Niger ne veri tek Oqeani Atlantik ne jug, nje distance prej 650 km. Edhe pse gjatesia e vijes bregdetare eshte 121 km gjeresia me e madhe e vendit eshte rreth 325 km.
Benini ka pak ndryshime ne reliev dhe mund te ndahet ne kater zona nga jugu ne veri, duke filluar me zonen e ulet, ranore, bregdetare (pika me e larte 10m) e cila eshte, jo me shume se 10 km e gjere. Ajo eshte e kenetore dhe e pasur me liqene dhe laguna qe komunikojne me oqeanin. Pas bregdetit shtrihen mozaiku i savanave Guineane qe mbulojne pllajat jugore te Beninit (me lartesi midis 20 dhe 200m) Ato ndahen nga luginat me drejtim veri-jug pergjate lumrnjve Couffo, Zou, dhe Oueme.
Pastaj vjen nje siperfaqe prej tokash te sheshta pasura me kodra shkembore te cilat rralle here arrijne lartesine 400m. Se fundi, nje vargmal shtrihet pergjate kufirit veriperendimor dhe ne Togo, ky eshte Atacora, me piken me te larte, Malin Sokbaro, 658m mbi nivelin e detit.
Klima
ne Benin eshte ekuatoriale, e nxehte, me lageshti ne jug dhe gjysme shkretinore ne veri.
- Artikulli kryesor :
Ekonomia
- Artikulli kryesor :
Demografia
- Artikulli kryesor :
Kultura
Telekomunikacioni
Transporti
Ushtria
Turizmi
Qeveria
Kryetari
Parlamenti
Ministria
Commons: Benini
? Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale
Commons: Benini
? Album me fotografi dhe/apo video dhe material multimediale