Stari vek
je epoha robovlasni?kog dru?tvenog poretka koji je, u toku razvoja ljudskog dru?tva, najdu?e trajao. Prote?e se od pojave klasnih dru?tava, prvih civilizacija i prve pismenosti (4000.-3000. god. pne. pa do propasti
Zapadnog rimskog carstva
(
476.
godine).
Vavilonska
kula od
Pitera Brojgela
Termin stari vek obele?ava istorijografiju istorijskog doba nastanka prvih civilizacija na Srednjem istoku u oblasti Sredozemnog mora i u ju?nim i isto?nim oblastima Azije.
Eneolit i rano bakarno doba
[
uredi
|
uredi kod
]
Klinasto pismo
Prve civilizacije starog veka su nastale u doba
eneolita
koje se karakterisalo razvojem zemljoradnje (poljoprivreda i uzgajanje stoke), dru?tvenom podelom rada, osnovnim tehnikama predade
bakra
, po?ecima trgovina,lala ?uvanje namirnica i sirovina i osnivanje prvih stalnih naselja. Razvoj kulture je bio spojan sa ra?irivanjem poznavanja pisma koje je nasledilo dotada upotrebljavane ideograme koje se pojavljuju jo? u paleolitu i zidno
slikarstvo
. Upotrebljavanje grafi?kih simbola se u oblasti Srednjeg istoka ra?irilo ve? u polovini 4.
milenijuma
pne. Njihov nastanak bio je pod uticajem klinastog pisma u
Mezopotamiji
i
hijeroglifima
u
Egiptu
. Ovi znaci su se pod uticajem Feni?ana kasnije razvile u dana?nje pismo. Pronalazak pisma omogu?io je rađaju?im se dr?avama dr?avni i religiozni aparat ?to se smatralo kao po?etak civilizacije.
Glavni ?lanak:
Mezopotamija
Prva napredna civilizacija se razvijala od 4. milenijuma u ju?noj Mezopotamiji u
Sumerskim
gradovima
od kojih je najpoznatiji bio
Uruk
,
Ur
,
Eridu
,
Larsa
,
Laga?
,
Ki?
. Pre svega
Uruk
je va?io kao sna?an grad u odnosu na okolne gradove. Razvoj je bio zasnovan na sistemu navodnjavanja koji je bio jako komplikovan za ta vremena i organizovan u okviru hramske privrede. Preko glinenih plo?ica i drugih artefakata mo?emo pratiti razvoj trgovine sa Arabijom i
Indijom
. Va?an inpuls za razvoj privrede je bio i pronalazak kola i grn?arskog kruga. Razvoj trgovine i zanatstva kao i zemljoradnje omogu?io je nastanak pisma koje je najpre slu?ilo samo kao evidencija za sirovine i proizvode zemljoradnje. Funkcija pisma se postepeno promenila i postalo je sredstvo za li?no ili dru?tveno projavljivanje i to je dokumentovano u najstarijim literarnim delima kao ?to je npr. ?Epos o Gilgame?u“ koji govori o mitskom kralju grada Uruka iz 26. veka pne.
Politi?ko vođstvo gradova dr?ava je bilo u rukama knezova koji su imali svaku mo?. Arhitektonski oblik religije su bili 15 metara visoki
zigurati
-
piramide
koji su osim toga sa su slu?ili kao palate za knezove ispunjavale i reprezentativne uloge u odnosu na podanike. Pojedini gradovi su vodili ratove koji su bili lokalnog karaktera i vodili su se za vodu i nikad nisu postali inpuls za osnivanje ve?ih imperija koje bi obuhvatale celu teritoriju Mezopotamije. Od po?etka 3. milenijuma je bogatstvo Sumerana privla?ilo plemana sa severa. U ovo doba koje se odlikovalo uni?tenjem velikih palata do?lo je do podele do tada jedinstvene svetovne i duhovne mo?i. Vladari iz ovoga doba su gradili velike palate sa grobljima u kojim su se sahranjivali zajedno sa celom svojom dru?inom,zadnji je uvijek umirao arhitekta,i ko bi poginuo gradeci piramidu,to je bio najveci ponos.Na kraju ovog protodinasti?kog petioda sumerski uticaji su se ra?irili sve do
Sredozemnog mora
.
Glavni ?lanak:
Stari Egipat
Za razliku od
Sumera
u starom Egiptu do?lo je ve? na kraju 4.
milenijuma
do politi?kog ujedinjenja zemlje. Ovom razvoju je pomogla relativna izolovanost zemlje u geografskom smislu pred uticajima iz vanjske strane koja je dala mogu?nosti odbrane.od neprijatelja. Brojna mala kraljevstva koja su se okupila oko dve dr?ave Gornjeg Egipta sa centrom u gradu Nehenu i Donji Egipat sa centrom u gradu Perud?et bili su u toku nekoliko generacija procesa u trajanju, sjedinjeni u polovini 32. veka pne. pod vladavinom gornje- egipatskog vladara. U najstarijim izvorima se ime vladara navodi kao ?korpijon,
Naramer
i Aha i svi ovi vladari su ozna?avali jednu li?nost faraona Menesa ujedinitelja Egipta. Na kraju arhajskog perioda 28. vek pne. dosezala je mo? faraona ?ak
Sinajsko pluostrvo
i stari Egipat je disponirao izravnim vezama sa gradom
Biblosom
koji se nalazio u dalekom Libanonu.
Ve? su vladari 1. dinastije oslanjali svoju mo? o sustav centralnog uređanja upravnih ureda i kult vlastite religije ili su se progla?avali za otelotvorenja
Horusa
boga neba. Egipatska religije se karakterizirala i po?tovanjem ?ivotinja (lavovi, bikovi i krave). Karakteristika je bila i sna?na vera u posmotni ?ivot. U
Sakari
i
Abidu
bili su od opeka sagrađene valike građevine i grobovi. Ujedinjeni
Egipat
je disponirao sa velikom razvijenom kulturom.
Hijeroglifsko pismo
na?lo je svoju primenu u religioznim saop?tenjima, u upravnim stvarima (poreski registri), kod određivanja godi?njih dobi i u rastu?aoj meri takođe u umetni?kom stvaranju.
Nasupanje 3. dinastije koji se datira od godine 2.707. pne. obele?io je doba starog Egipta. Imperija se dalje razvijala posle ovladavanje delte
Nila
i ekspandirala na jug u Nubiju. Vladaju?a i upravljaju?a struktura jednako kao i egipatska kultura je bobila definitivnu sliku. Ova etapa se karakteri?e izgradnjom monumantalnih nadgrobnih spomenika koja je dobila svoj vrhunac u gradnji piramida za vreme vladavine u 3. i 4. dinastiji. Najpoznatiju
faraoni
koji su
gradili
piramide u ovo doba bili su D?ozer, koji je kao prvi hteo da sagradi stepenastu piramidu, Snefru, Hufu i Rahef. O svar?enosti ovih gigantskih objekata svedo?i i umetni?ko ukra?avanje enterijera piramida.
Slikari
i
vajari
su dosegli svoja vrhunska dela. U religiji je veliki zna?aj dobio
Bog
Ra
i faraon
Rad?edet
bio je prvi vladar koji se nazvao po ovom Bogu i zaveo je kult
Boga
Horusa
.
Vrhunac i pozno doba bronze
[
uredi
|
uredi kod
]
Od kraja 3.
milenijuma
po?eo je
bakar
da bode zamenjivan i nadoknađivan
bronzom
. U njenoj proizvodnji je pored bakra upotrebljavan i
cink
koj je verovatno dovo?en iz zapadnog
Irana
i iz teritorija dana?njeg Uzbekistana. U Egiptu se upotrebljvao bakar i bronza se relativno kasno upotrebljavala i nije bila od zna?aja kao u Mezopotamiji i verovatno se u Egiptu bronza uop?te nija proizvodila ve? se samo uvozila. To je predstavljalo problem jer stari Egipat nije imao sirovine i morao je da se osloni na dovoz iz inostranstva. Upotreba bronze a kasnije isto tako i gvo?đa bila je spora i to je dovodilo do zaostajanja Egipta u razvoju.
Starovekovni orijent 2.000. pne.
U oblasti Sumerke kulture nastale su u 2. polovini 3. milenijuma velike promene.
Saragon
kralj grada
Akada
stvorio je sna?nu imperiju i pod svojom vladom ujedinio je celu Mezopotamiju. Pred svoju smrt je Saragon vladao imperijom koja se protezela od Perzijskog zaliva sve do Sredozemnog mora i njemu se pripisivalo osnivanje prvog moreplovstva.
Akadska imperija je prestala da postoji posle smrti svoga osniva?a kralja Saragona i unutra?nja nestabilnost i spoljni neprijatelji doveli su do ponovnog nastanka dr?ava gradova. Na Mezopotamiju su stalno napadali plemana Elamita i Amorejaca i kraj sumerska vladavine bio je blizu.Pojedini vladari su poku?avali da obnove jedinstvo Mezopotamije. Najja?i grad bio je Larsa ali je ona bila porobljana od strane ne tako zna?ajnog grada
Vavilona
.?iji je vladar bio Hamurabi.On je osnovao drugu imperiju ali se ona posle njegove smrti raspala.On je stvorio jedan od najstarijih zakona tz, Hamurabijev zakonik. Brzo je Vavilon posstao najja?i grad u Mezopotamiji ali su ga plja?kali Hetiti koji su nakon ?to bi ga oplja?kali oblazili. Slabost Vavilonske imperije su iskoristili Kasiti. U Siriji je do?lo do velikog napredka i njeni po?eci se datiraju u nastanak Akadske dr?ave. Ovde nija nastao centrajisti?ki dr?avni oblik ve? su pojedini gradovi dobili na zna?aju i tako su se izdvojili gradovi Ugarit, Arados, Biblos i Tiros koji su se trgovinom uzdigli u bogatstvu i u uticajima.
Na kraju 23. veka pne. nastalo je u Egiptu prvo prelazno doba. Mo?i faraona su nestali i cela dr?ava se raspala na nekoliko regijonalnih .- manjih tvorevina. Nastupanjem 11. dinastije i posle 200 godina po?elo je u Egiptu srednje carstvo.
Amenemhet I
je proglasio kult
Boga
Amona
koji je postao najva?nije egipatsko bo?anstvo. Granice su ponovo bile pomerene daleko na jug do Nubije.Egipat je pro?ivljavao doba stabilnosti i prosperiteta i tome su doprineli trgova?ki odnosi sa Fenikijom. Faraon
Senusret III
postao je najmo?niji vladar Egipta. Ovaj period prosperiteta zavr?io je upad Hiksa semitskih plemana i trajao je jedan vek dok se Egipat nije od toga oporavio.
Pobedom nad
Hiksima
po?inje u Egiptu novo carstvo koje je posle upe?ne ekspanzije u Nubiju svoju ekspanziju odredilo prema prednjoj Aziji koja je imala mnogo sirovina i Kanan i Fenikija kao i ostali gradovi bili suporobljani oko 1.500. god. pne. Vrhunac je Egipat do?ivao za vladavine
Tutmosa III
1.479. ? 1.425. pne. koji je pomerio granice Egipta sve do reke
Eufrata
. Za vladavine Amenhotepa IV poznatog kao
Akhenaton
Egipat
je do?iveo veliki prosperitet i ovaj faraon je napravio religiozne i dru?tvene reforme i hteo je da uvede monoteisti?ku religiju i obo?avanje Boga
Atona
. Glavni
grad
je postao grad Ahetaton ali posle njegove smrti ova religija se nije odr?ala i
Egipat
se vra?a po?tovanju starih bo?anstava.
Minojska palata u Knososu
Ostrvo
Krit
je postalo oko 2.000. godine pne. centar velike kulture koja je nazvana
minojska kultura
. Arheolo?ka istra?ivanja pokazali su veliki domet ove kulture palata.U svoje doba Kreta je dobila jako mnogo va?nosti u pogledu trgovine i pomorstva i mogu?e je da je Kreta sama vodila ratne ekspedicije i tako dobila na va?nosti u Egejskom moru. Oko 1.450. godine pne. ova kultura je naglo nestala i nisu se sa?uvali podaci o razlozima njanog nestajanja. Krata je postala deo mikenske kulture koja se razvijala na obali Gr?ke koje je bila podeljena u veliki broj malih kraljevina od kojih su najzna?ajnije bili
Mikena
,
Pilos
,
Atina
. Gr?ka kultura je u ovo doba dostigla velike vrednosti.
Mikena
je imala velike ambicije i vodila je ekspediciju na
Malu Aziju
koja je poznata kao
Trojanski rat
.
Krajem 2. milenijuma pne. po?elo da na zna?aju da dobija prerađivanje gvo?đa ali se ono uvodi polako i samo od oko 1.000 godine p.n.e . potislo je bronzu iz upotrebe.
Antika je termin koji ozna?ava period
evropske
politi?ke i kulturne istorije u kojem su vode?u ulogu imale stara
Gr?ka
i
Rim
. Starogr?ka civilizacija se prostirala na prostorima dana?nje
Gr?ke
,
Male Azije
,
Sicilije
, ju?ne
Italije
, a kasnije i u Egiptu, Siriji i Indiji. Po?to se starogr?ka civilizacija ne mo?e ograni?iti samo na Gr?ku niti samo na Grke, pogodniji su starogr?ki nazivi Helada i Heleni.
Antika obuhvata period od preko 15. vekova, od 1.000. pne. do pada
Zapadnog rimskog carstva
(
476
) i zatvaranja paganskih filozofskih ?kola u isto?nom,
Justinijanovom
carstvu oko 500. godine n. e.
- Gr?ko doba
. U prvom razdoblju antike gr?ka je kultura, iako donosi izvanredne novine, jo? marginalna u odnosu na stare civilizacije i velike sile onoga doba (Egipat,
Asirija
,
Vavilon
ili
Perzija
).
- Helenizam
. Nakon
Aleksandrovih
osvajanja (do 323. godine pne.),
Makedonija
postaje velesila i gr?ka se kultura naglo ?iri u zauzeta podru?ja, koja su ranije ve?inom bila pod vla??u Perzije, potiskuju?i tradicionalne kulture; tako nastaje razdoblje helenizma.
- Rimsko razdoblje
. Razni istori?ari razli?ito ozna?avaju kada prestaje razdoblje helenizma, a zapo?inje rimsko razdoblje: od 201.pne. (kraj
Drugog punskog rata
) do 30. godine pne. (Egipat, posljednje kraljevstvo pod helenisti?kom dinanstijom, pada pod rimsku vlast). Re? je naravno, kao i uvek kada u istoriografiji postoje ovakva neslaganja, o procesu, gdje je svaki fiksni datum manje ili vi?e arbitraran. U kulturnom smislu,
Rimsko
razdoblje je nastavak helenizma.
Gr?ka i Fenikijska kolonizacija
Ju?na i isto?na Azija
[
uredi
|
uredi kod
]
Harapska kultura i invanzija Arja
[
uredi
|
uredi kod
]
Skulptura Bude
Moderna znanja o starovekovnim socijalnim, kulturnim i politi?kim razvojem na indijskom subkontinentu izlaze iz razloga nedostataka pismenih izvora u prvom redu iz arheolo?kih nalazi?ta. Iz njh mo?emo potvrditi da je cela oblast u doba neolita bila naseljena. Najranije civilizacije poti?u iz doba 7.000. ? 3.200. pne. iz lokaliteta Mergar koji se nalazi zapadno od doline reke Inda kod dana?njeg Pakistanskog grada Kveta. Ovde su do?li i pome?ali se sa domorodim stanovni?tvom plemana sa zapada koja su odlazila na sever i oni su govorili dravidskim jezicima i ovde su osnovali civilizaciju koja je poznata kao harapska kultura koja je datirana od 3.300. ? 1.700. godine pne. na zemlji?tu dana?njeg Pakistena. Njeno ime je odvođeno iz prvog nalazi?ta u gradu Harapa u provinciji
Pand?aba
. U to doba su odr?avali veze sa
Sumerima
i
Egiptom
.
Oko polovine 2. milenijuma pne. do?lo je do serije invanzija indoevropskih plemana koji se nazivaju
Ajri
. Ovo polonomadi su upali u Indiju preko gora na severozapadu i porobili su veliki deo indijskog subkontinenta. Dali je harapska kultura bila ovim naletima uni?tena ili je do?lo do ujedinjavanja ostaje nejasno iz razloga nedostataka podataka. Deo stanovnika je pobegao na sever a deo je bio asimilovan arjanskim stanovni?tvom kao zemljoradnici. U godinama 1.500. ? 1.000. pne. nastali su Vede zbirke posvetnih tekstova koje su preno?ene samo usmenim putevima i sadr?ale su rituale posve?ene Bogu upote za izvr?avanje ?rtava i filozofska mi?ljenja. Ovaj najpoznatiji izvor rane indijske istorije zahvata bit hinduizma. Skupa sa Upani?adima i eposima
Mahabharata
i
Ramajana
predstavljaju
Vede
osnov svake literature i filozofske misli u Indiji. Ajri su postepeno pre?li od nomadskog naroda u naseljenike i naselili su se oko reke Gang i onovali su sistem kasti. Najvi?e postavljena kasta su bili bramani za njima su sledili ka?traji koji su bili vojnici vaj?ije su bili zemljoradnici i zanatlije a najni?a kasta su bili kasta robova ?udri.
Maurji, Ku?ani i Gupti
[
uredi
|
uredi kod
]
Do 7. veka pne. nastalo je na teritoriji na kojoj se prote?edana?nji Avganistana sve do indiske dr?ave Bihar u svemu ?esnaest velikih kraljevina i oligarhijskih republika koje su nazivane mahad?anapade. Najuticajnija iz ovih dr?ava bila je Ko?ali zatim Avanti i Gadara. Od kada je sna?na dr?ava kraljevina Magada porobila svoje susede te?i?te indijske civilizacija se pomerilo na istok. Tu je delovao Buda i Mahavira iz kojeg poti?u religije budizma i duinizma. U dolini Inda su vladali mesni kraljevi koje je porobio Perzijski kralja
Darije I
520. godine pne. a 526. godine pne. je upao u dolinu Inda
Aleksandar Veliki
.
Maurijevska imperija na vrhuncu mo?i
Posle pet godina dobio je vladavinu osniva? maurjovske imperije
?andragupta Maurija
i njegova dr?ava je objedinila veliki deo indijskog subkontinenta. Rast ove imperije je sledio u vladavuni njegovog unuka
A?oka
.
Indija
je za njegove vladavina postala veliki centar nauke i kulture. Posle njegove smrti imperija je po?ela da se raspada i bila je izlo?ena invanzijama.U 2. veku pne. je velikim delom centralnim i ju?nim oblastima ovladala dinastija Andraha. U prvoj polovini 1. veka su indiju ovladali razna plemena nomada od kojih se jedno nastanilo tu i osnovalo Ku?ansku imperiju U doba pada Maurja bila je Indija velikim privrednim centrom i trgovala je sa rimskom imperijom
budizam
se pro?irio od srednje na jugoistok Azije i isto tako u Kinu a indijska umetnost i naro?ito vajarstvo doseglo je veliki nivo.
Ku?anska imperija isto kao i kraljevstvo
Andraha
pala je na po?etku 3. veka. Oko 320. godine ujedinio je ?andragupta I dolinu Ganga i njegovi nsatupniciSamundragupta i ?andragupta II dobili su kontrolu nad celom Indijom u daljih 100 godina i ova dr?ava je poznata kao guptovska imperija. Gupti su ovladali samo jezgro imperija dok su osvojene oblasti upravljane od strane drugih podređenih vladara i za njihovo vreme za?ivala je
Indija
. Zlatni vek svoje civilizacije u kome cveta literatura, nauka i umatnost i u poređenju sa Evropom bili su na ve?em stepenu razvoja i doprineli su razvoju matematike u Evropi. Ova dr?ava je posle naleta Heftalita propala oko 550. godine
Oko 5000. godine pne. se na obali ?ute reke i Jang cek janga na istoku Kine po?eli razvijati neolitska sela ?iji su stanovnici bili poljoprivrednici. Uop?teno od 3000. ?2000. godine pne. su na osnovu arheolo?kih iskopavanja dokazane prve naseobine na ovoj teritoriji. O ovom dobu postoja jako skromni podaci. Postoje mnoge legende o kinskim dinastijama.Oko 2.100. ? 1.600. pne. vladaju?a dinastija je Sia i njena vladavina se poklapa sa bronzanom dobi. Nasledila ju je dinastija ?ang koja je kontrolisala Kinu u 11 veku pne. i iz ovog doba poti?u prvi pisani podaci. Iz ovog doba poti?u prva slova kineske azbuje iz kojih je kasnije nastalo moderno kinesko pismo.
Od 4. veka pne.rastao je uticaj ?hin najzapadnije Kinske dr?ave i njegov kralj po?to je uni?tio sve svoje protivnike 221. godine je primio titul cara (huang-ti) i od toga doba se naziva ?hin S-huang-ti (prvi car). Njegova vladavina povezuje se sa agresivnim pohodima i Kina se ra?irila u granicama dana?njeg Vijetnama i Koreje. Na severu je po?eo sa gradnjom velikog kineskog zida kao odbranu od najezde nomada u unutra?njoj politici je zaveo restriktivno zakonodavstvo i centralizaciju.
Teritorija pod dinastijom Han na po?etku 1. veka pne.
Kratko posle smrti cara do?lo je do ustanka zemljoradnika i do građanskog rata. Iz toga rata kao pobedni?ka iza?la je
dinastija Han
koja se priklonila filozofiji Konfu?ionizma. Polo?aj
Kao-cu
prvog cara dinastije Han bilo je jako nesigurno zbog upada barbarskih plemana.
Car
je snizio enormno velike poreze i centralizovanu dr?avu i ovo se pozitivno odrazilo na kulturni i politi?ki razvitak dr?ave. Car je preduzeo veliku ekspediciju protiv barbarskih plemana i otreao ih je u unutra?njost Mongolije. Nastala je era trajnog mira i blagostanja. Tome je doprinelo i uspostavljanje veza sa rimskom imperijom i trgovina svilom.
Doba dinastije Han je zavr?ilo oko 9. godine. uzurpacijom Vang Manga koji se proglasio za cara dinastije Hsin i htao je da sprovede agrarna reforme i hteo da obuzda veleposednike. On je
23.
godine bio svrgnut i ubijen. Nedugo zatim je car Kuang-vu proglasio
dinastiju Isto?ni Han
i do kraja 1. veka obnovio je granice imperije. U doba pozne dinastija Han osna?io je u Kini budizam koji se pro?irio iz Indije.Dalje je sledio raspad dinastije Han posle vojni?kog ustanka 189. godine i vladavine eunuha na dvoru.
Abdikacijom poslednjeg cara dinastije Han
220.
godine zapo?elo je doba tri kraljevstva. Sever zemlje je kraljevstvo kraljevstvo Isto?no Vu, na zapadu se prostiralo kraljevstvo ?u-han a na jugu je bilo dominantno kraljevstvo Chao Vej. Svako od kraljevstva je na vlast do?la dinastija Tin 260. godine koja je za kratko opet ujedinila celu zemlju. Ubrzo je do?lo do nesuglasuca između prin?eva ?to su iskoristili spoljni neprijatelji i upali u severnu Kinu i ubili poslednja dva kinaska cara dok su ostali ?lanovi dinastije pobegli u dana?ni
Nanking
i osnovali dinastiju Isto?ni Tin. Jezgro imperije je ostalo pod kontrolom nomadskih plemena sve do godine 589. Po?to nije mogla da se stvori stabilna vlada u brzom sledu je prodefilovalo ?esnajest kraljeva u ?elu sa vladarima koji nisu bili kineskog porekla a
dinastija Tin
na jugu je bila svrgnuta
420.
godine.